پرسش فوق از ابعاد مختلفی قابل تحلیل و بررسی است که به صورت مختصر چندمطلب ارائه می گردد :
یکم . نظریه پردازی علمی و کاربردی پیرامون موضوعات مختلف جامعه توسط یک مکتب فکری یا یک سازمان ، نیازمند فراهم بودن مجموعه ای از عوامل مختلف می باشد ؛ اولین عامل تأثیر گذار به محدوده و گستره اهداف ، وظایف و مسئولیت هایی که آن مکتب یا سازمان برای خویش تعریف نموده باز می گردد.
دومین عامل که در این زمینه نقش اساسی ایفا می نماید ، میزان و نوع نیازهای زمانی و مکانی است . سومین و چهارمین عامل نیز میزان امکانات مادی و معنوی آن مکتب یا سازمان و فقدان موانع داخلی و خارجی است . مجموعه عوامل فوق می تواند در تبیین چرایی و چگونگی عمل یک مکتب یا سازمان در زمینه نظریه پردازی علمی درباره موضوعات اجتماعی ، به عنوان یک چارچوب و معیار تحلیل به کار گرفته شود .
دوم . با توجه به چارچوب فوق پیرامون عملکرد حوزه های علمیه در زمینه نظریه پردازی علمی و کاربردی پیرامون موضوعات مختلفی نظیر سیاست، مدیریت، سیاست، روابط خارجی، محیط زیست و حقوق بشر، حکومت و کشورداری ، گفتنی است:
1 . دین مبین اسلام به عنوان آخرین و کاملترین ادیان الهی و با توجه به منابع غنی و اصیل خویش نظیر قرآن ، سنت و عقل ، از جامع ترین و مترقی ترین برنامه ها جهت اداره ابعاد مختلف جوامع بشری و تأمین سعادت مادی و معنوی آنان برخوردار می باشد ، و بر این اساس حوزه های علمیه هدف و وظیفه هدایت ابعاد مختلف جوامع بشری بر اساس آموزه های اصیل اسلامی را عهده می باشند . لذا مبناى عمل و برنامه ریزى در حوزه هاى علمیه در طول تاریخ تحقق و عینیت بخشیدن به این آیه کریمه بوده است: « و ما کان المؤمنون لینفروا کافّة فلولا نفر من کلّ فرقة منهم طائفه لیتفّقهوا فى الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلّهم یحذرون» (توبه، آیه 122).
2. با توجه به مولفه هایی نظیر میزان امکانات ، نوع نیازها و مقتضیات زمان ، موانع و محدودیتها ، تحقق این هدف از سوی حوزه های علمیه اشکال متفاوتى به خود گرفته است. چنانکه حوزه های علمیه شیعی به دلایل متعددی نظیر وجود حکومت های نامشروع و جائر در جوامع اسلامی و جلوگیری از فعالیت های اجتماعی خصوصاً در زمینه سیاسی ، نتوانست متناسب با نیازهای روز جهان به نظریه پردازی و ترویج دیدگاههای مترقی اسلام در حوزه های اجتماعی بپردازد ، هرچند در مقاطعی از تاریخ که شرایط محیطی کمی مساعد بوده و یا حکومت های وقت اجازه اظهار نظر پیرامون مسائل سیاسی و اجتماعی را به فقهای شیعه می دادند ؛ حوزه های علمیه توانسته بیشترین بهره برداری را در زمینه نظریه پردازی علمی و پاسخگویی به نیازهای اجتماعی عصر خویش بر اساس آموزه های اصیل اسلامی داشته باشد. چنانکه در دوره هایی نظیر حکومت آل بویه ، صفویان ، دوران مشروطه و …شاهد آثار علمی متعددی از فقهای برجسته و بزرگ شیعه هستیم که به خوبی پاسخگوی نیازهای آن زمان می باشد .(جهت آشنایی ر.ک : فقه سیاسی ، عمید زنجانی ، تهران : امیر کبیر ، 1383 ، ج 8 )
3 . بررسی های تاریخی مبین این واقعیت است که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، هیچ یک از مقاطع تاریخی در مجموع نتوانسته است شرایط مساعد و جامعی را برای شکوفایی فقه در ابعاد مختلف اجتماعی و سیاسی فراهم نماید . بحمدالله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل فراهم شدن مجموعه عوامل فوق فضا و شرایط بسیار خوبی برای نظریه پردازی علمی در حوزه های مختلف اجتماعی و سیاسی فراهم گردید ؛ تشکیل حکومتی منطبق با آموزه های اصیل اسلامی نیازهای متعددی را فرا روی فقهای شیعه ، اندیشمندان اسلامی و حوزه های علمیه قرار داد که هرچه بیشتر بر ضرورت نظریه پردازی پیرامون نیازهای روز کشور و جهان بر اساس آموزه های اصیل اسلامی تاکید داشت.
حوزه هاى علمیه می بایست به مقتضاى بر دوش کشیدن رسالت تبلیغ دین الهى با زمان خویش هماهنگ و نسبت به نیازهاى اجتماعى و مسائل فکرى نوظهور، حساس بوده و توجه داشته باشند. بدین منظور، لازم بود هرچه بیشتر با جهان پیرامون و تجربیّات آنها – چه با تحقیق فردى و چه با تحقیق گروهى – آشنا شده و سایر ابعاد اجتماعی اسلام را بر اساس نیازهای روز به جامعه عرضه نمایند. در این راستا، بزرگان حوزه با توجه به مسؤولیت عظیم و تاریخى خود – به ویژه پس از پیروزى انقلاب اسلامى – اصلاحات شکلى و محتوایى اى را در بخش هاى گوناگون (تدریس، تحصیل، تبلیغ و نظام آموزشى) در حوزه هاى علمیه شروع کرده اند تا بر اساس آن، نسل جوان طلبه را بر مبناى نیازها و اقتضائات زمان تربیت کنند.
بزرگان حوزه های علمیه با ایجاد تشکیلات آکادمیک و بخشهای فرهنگی متعددی متکفل این امر گردیده و در کنار پرورش نیروهای انسانی لازم تمامی تلاش خود را برای پر نمودن این خلأ مبذول داشتند ؛ عملکرد و اقدامات بسیار ارزنده دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، انتشارات وابسته به آن و موسسه آموزش عالی باقرالعلوم ، سازمان تبلیغات اسلامی ، دانشگاههای امام صادق (ع) ، مفید ، رضوی ، امام خمینی (ره) ، معارف ، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری ، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری ، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه ، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، مرکز تحقیقات اسلامی زنان ، صداو سیما ، و … در این راستا قابل ارزیابی است که آثار علمی بسیار مناسبی را به جامعه اسلامی و جهان اسلام ارائه نموده اند .
حوزه های علمیه علاوه بر علوم مصطلح حوزوى (اعم از ادبیات فارسى و عربى، معانى و بیان، فقه و اصول، تفسیر، حکمت، فلسفه، کلام و…) در سایر عرصه هاى علمى (از قبیل رشته ى اقتصاد، سیاسى، علوم تربیتى و زبان خارجه و…) پیشرفت هایى داشتند و گروه هاى تخصص و پژوهشى در سطوح مختلف و با توجه به نیازهاى حال و آینده، در صدد یافتن راه حل هایى هستند تا بتوانند با تربیت نیروهاى قوى و کارآمد، هماهنگ با پیشرفت زمان، حرکت کنند. خوشبختانه به لطف خدا، امروزه حوره ى علمیه قم و سایر حوزه ها، در صدد تعلیم و آموزش زبان انگلیسى، فرانسه و… برآمده اند و حتى با پیشنهاد و دستور مقام معظم رهبرى، در آینده ى نزدیک، در دستور کار آموزش همه ى مدارس علوم دینى قرار خواهد گرفت. علت اهتمام به این امر (یادگیرى زبان هاى زنده دنیا) این است که
اولاً براى تبلیغ دین و ایجاد ارتباط با مردم سایر کشورها، چاره اى جز فراگیرى این زبان ها نیست.
ثانیاً براى شناخت هجوم تبلیغاتى بیگانگان و پاسخ مناسب به آن شبهات، یادگیرى این زبان ها ضرورى مى نماید. در این راستا، آموزش و استفاده از رایانه و اینترنت براى تبلیغ معارف دینى مورد توجه حوزویان قرار گرفته است. و هم اکنون بسیارى از علوم روز (نظیر روانشناسى، جامعه شناسى، اقتصاد و…) به عنوان دروس جنبى در حوزه ها تدریس مى شود و قهرا در نگرش و فتواى مجتهدان ما تأثیر خواهد داشت. علاوه بر فعالیت گسترده حوزه ها در حوزه کتاب ، مجلات و سایر مطبوعات و رسانه های ارتباطی ، هم اکنون سایت های اینترنتی زیادی توسط مجامع حوزوی راه اندازی گردیده که در مسائل مورد نیاز روز و موضوعات مختلف سیاست و حکومت ، مدیریت ، کشورداری ، زنان ، حقوق بشر و… اطلاعات غنی اسلامی را در قالب کتابخانه های الکترونیک ، مقاله و کتاب های آن لاین ، سخنرانی ، کنفرانس ، گفتگو و … و به زبانهای مختلف در اختیار جهانیان قرار می دهند . برخی از این سایت ها عبارتند از :
http://www.hawzah.net/Per/Default.asp
http://www.bashgah.net/
http://www.porseman.org/
http://www.tebyan.net/
http://www.nezam.org/
http://www.ahl-ul-bait.com/
http://www.maarefsite.com/?page=books
http://www.qabas.org/
http://www.andisheqom.com/
http://www.seraj.ir/
http://www.nahad.ir/
http://www.csr.ir/
و هم چنین سایت های مراجع عظام تقلید و بسیاری از اندیشمندان و بزرگان حوزه .
4 . البته این برنامه ها علی رغم تمامی دستاوردهای بسیار ارزنده ، به دلیل نوپا بودن و عدم سابقه حکومت اسلامی بدین شکل خصوصاً در شرایط جدید جهان و ساختارهای پیچیده اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی ، اقتصادی و…آن، هنوز به رشد ونتیجه نهایى نرسیده و در میانه راه می باشد؛ حوزه هاى علمیه باید با تکیه بر سرمایه ها و میراث هاى گذشتگان و با توجه به دارایى هاى امروز خویش، براى نیازهاى حال و آینده برنامه ریزى کنند و در این رابطه تلاش مضاعف و برنامه ریزى دراز مدت داشته باشند. امام خمینى(ره) با تأکید بر فقه سنّتى – که میراث فقیهان و بزرگان دین است – درباره ى نیازهاى علمى، تخصصى و عمومى طلاّب علوم دینى مى فرماید:
«… البته در رشته هاى دیگر علوم، به مناسبت احتیاجات کشور و اسلام برنامه هاى تهیه خواهد شد و رجالى در آن باید تربیت شود و از بالاترین و والاترین حوزه هایى که لازم است به طور همگانى مورد تعلیم و تعلّم قرار گیرد، علوم معنوى اسلامى از قبیل علم اخلاق و تهذیب نفس و سیر و سلوک الى الله رزقنا الله و ایّاکم، که جهاد اکبر مى باشد…».(وصیت نامه ى سیاسى – الهى امام خمینى، مؤسسه تنظم و نشر آثار امام خمینى(ره)، تابستان 1378، ص 117).
جهت مطالعه بیشتر ر.ک :
1. تاریخ صد ساله روحانیت، محمدعلی آذرشب ، ترجمه: رضا بسطامی
2 . مانیفست روحانیت ، رضا غلامی ، نشریه زمانه ، ش 28 .
3 . حوزه و روحانیت در آیینه رهنمودهای مقام معظم رهبری ، سازمان تبلیغات اسلامی ، 1375 .
4 . حکومت اسلامی، ش۳۸: کارنامه نظرى مواجهه علما و روحانیت با تجدد و نظام پارلمانتاریسم در عصر مشروطیت ، ذبیحالله نعیمیان .
یکم . نظریه پردازی علمی و کاربردی پیرامون موضوعات مختلف جامعه توسط یک مکتب فکری یا یک سازمان ، نیازمند فراهم بودن مجموعه ای از عوامل مختلف می باشد ؛ اولین عامل تأثیر گذار به محدوده و گستره اهداف ، وظایف و مسئولیت هایی که آن مکتب یا سازمان برای خویش تعریف نموده باز می گردد.
دومین عامل که در این زمینه نقش اساسی ایفا می نماید ، میزان و نوع نیازهای زمانی و مکانی است . سومین و چهارمین عامل نیز میزان امکانات مادی و معنوی آن مکتب یا سازمان و فقدان موانع داخلی و خارجی است . مجموعه عوامل فوق می تواند در تبیین چرایی و چگونگی عمل یک مکتب یا سازمان در زمینه نظریه پردازی علمی درباره موضوعات اجتماعی ، به عنوان یک چارچوب و معیار تحلیل به کار گرفته شود .
دوم . با توجه به چارچوب فوق پیرامون عملکرد حوزه های علمیه در زمینه نظریه پردازی علمی و کاربردی پیرامون موضوعات مختلفی نظیر سیاست، مدیریت، سیاست، روابط خارجی، محیط زیست و حقوق بشر، حکومت و کشورداری ، گفتنی است:
1 . دین مبین اسلام به عنوان آخرین و کاملترین ادیان الهی و با توجه به منابع غنی و اصیل خویش نظیر قرآن ، سنت و عقل ، از جامع ترین و مترقی ترین برنامه ها جهت اداره ابعاد مختلف جوامع بشری و تأمین سعادت مادی و معنوی آنان برخوردار می باشد ، و بر این اساس حوزه های علمیه هدف و وظیفه هدایت ابعاد مختلف جوامع بشری بر اساس آموزه های اصیل اسلامی را عهده می باشند . لذا مبناى عمل و برنامه ریزى در حوزه هاى علمیه در طول تاریخ تحقق و عینیت بخشیدن به این آیه کریمه بوده است: « و ما کان المؤمنون لینفروا کافّة فلولا نفر من کلّ فرقة منهم طائفه لیتفّقهوا فى الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلّهم یحذرون» (توبه، آیه 122).
2. با توجه به مولفه هایی نظیر میزان امکانات ، نوع نیازها و مقتضیات زمان ، موانع و محدودیتها ، تحقق این هدف از سوی حوزه های علمیه اشکال متفاوتى به خود گرفته است. چنانکه حوزه های علمیه شیعی به دلایل متعددی نظیر وجود حکومت های نامشروع و جائر در جوامع اسلامی و جلوگیری از فعالیت های اجتماعی خصوصاً در زمینه سیاسی ، نتوانست متناسب با نیازهای روز جهان به نظریه پردازی و ترویج دیدگاههای مترقی اسلام در حوزه های اجتماعی بپردازد ، هرچند در مقاطعی از تاریخ که شرایط محیطی کمی مساعد بوده و یا حکومت های وقت اجازه اظهار نظر پیرامون مسائل سیاسی و اجتماعی را به فقهای شیعه می دادند ؛ حوزه های علمیه توانسته بیشترین بهره برداری را در زمینه نظریه پردازی علمی و پاسخگویی به نیازهای اجتماعی عصر خویش بر اساس آموزه های اصیل اسلامی داشته باشد. چنانکه در دوره هایی نظیر حکومت آل بویه ، صفویان ، دوران مشروطه و …شاهد آثار علمی متعددی از فقهای برجسته و بزرگ شیعه هستیم که به خوبی پاسخگوی نیازهای آن زمان می باشد .(جهت آشنایی ر.ک : فقه سیاسی ، عمید زنجانی ، تهران : امیر کبیر ، 1383 ، ج 8 )
3 . بررسی های تاریخی مبین این واقعیت است که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، هیچ یک از مقاطع تاریخی در مجموع نتوانسته است شرایط مساعد و جامعی را برای شکوفایی فقه در ابعاد مختلف اجتماعی و سیاسی فراهم نماید . بحمدالله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل فراهم شدن مجموعه عوامل فوق فضا و شرایط بسیار خوبی برای نظریه پردازی علمی در حوزه های مختلف اجتماعی و سیاسی فراهم گردید ؛ تشکیل حکومتی منطبق با آموزه های اصیل اسلامی نیازهای متعددی را فرا روی فقهای شیعه ، اندیشمندان اسلامی و حوزه های علمیه قرار داد که هرچه بیشتر بر ضرورت نظریه پردازی پیرامون نیازهای روز کشور و جهان بر اساس آموزه های اصیل اسلامی تاکید داشت.
حوزه هاى علمیه می بایست به مقتضاى بر دوش کشیدن رسالت تبلیغ دین الهى با زمان خویش هماهنگ و نسبت به نیازهاى اجتماعى و مسائل فکرى نوظهور، حساس بوده و توجه داشته باشند. بدین منظور، لازم بود هرچه بیشتر با جهان پیرامون و تجربیّات آنها – چه با تحقیق فردى و چه با تحقیق گروهى – آشنا شده و سایر ابعاد اجتماعی اسلام را بر اساس نیازهای روز به جامعه عرضه نمایند. در این راستا، بزرگان حوزه با توجه به مسؤولیت عظیم و تاریخى خود – به ویژه پس از پیروزى انقلاب اسلامى – اصلاحات شکلى و محتوایى اى را در بخش هاى گوناگون (تدریس، تحصیل، تبلیغ و نظام آموزشى) در حوزه هاى علمیه شروع کرده اند تا بر اساس آن، نسل جوان طلبه را بر مبناى نیازها و اقتضائات زمان تربیت کنند.
بزرگان حوزه های علمیه با ایجاد تشکیلات آکادمیک و بخشهای فرهنگی متعددی متکفل این امر گردیده و در کنار پرورش نیروهای انسانی لازم تمامی تلاش خود را برای پر نمودن این خلأ مبذول داشتند ؛ عملکرد و اقدامات بسیار ارزنده دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ، انتشارات وابسته به آن و موسسه آموزش عالی باقرالعلوم ، سازمان تبلیغات اسلامی ، دانشگاههای امام صادق (ع) ، مفید ، رضوی ، امام خمینی (ره) ، معارف ، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری ، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری ، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه ، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ، مرکز تحقیقات اسلامی زنان ، صداو سیما ، و … در این راستا قابل ارزیابی است که آثار علمی بسیار مناسبی را به جامعه اسلامی و جهان اسلام ارائه نموده اند .
حوزه های علمیه علاوه بر علوم مصطلح حوزوى (اعم از ادبیات فارسى و عربى، معانى و بیان، فقه و اصول، تفسیر، حکمت، فلسفه، کلام و…) در سایر عرصه هاى علمى (از قبیل رشته ى اقتصاد، سیاسى، علوم تربیتى و زبان خارجه و…) پیشرفت هایى داشتند و گروه هاى تخصص و پژوهشى در سطوح مختلف و با توجه به نیازهاى حال و آینده، در صدد یافتن راه حل هایى هستند تا بتوانند با تربیت نیروهاى قوى و کارآمد، هماهنگ با پیشرفت زمان، حرکت کنند. خوشبختانه به لطف خدا، امروزه حوره ى علمیه قم و سایر حوزه ها، در صدد تعلیم و آموزش زبان انگلیسى، فرانسه و… برآمده اند و حتى با پیشنهاد و دستور مقام معظم رهبرى، در آینده ى نزدیک، در دستور کار آموزش همه ى مدارس علوم دینى قرار خواهد گرفت. علت اهتمام به این امر (یادگیرى زبان هاى زنده دنیا) این است که
اولاً براى تبلیغ دین و ایجاد ارتباط با مردم سایر کشورها، چاره اى جز فراگیرى این زبان ها نیست.
ثانیاً براى شناخت هجوم تبلیغاتى بیگانگان و پاسخ مناسب به آن شبهات، یادگیرى این زبان ها ضرورى مى نماید. در این راستا، آموزش و استفاده از رایانه و اینترنت براى تبلیغ معارف دینى مورد توجه حوزویان قرار گرفته است. و هم اکنون بسیارى از علوم روز (نظیر روانشناسى، جامعه شناسى، اقتصاد و…) به عنوان دروس جنبى در حوزه ها تدریس مى شود و قهرا در نگرش و فتواى مجتهدان ما تأثیر خواهد داشت. علاوه بر فعالیت گسترده حوزه ها در حوزه کتاب ، مجلات و سایر مطبوعات و رسانه های ارتباطی ، هم اکنون سایت های اینترنتی زیادی توسط مجامع حوزوی راه اندازی گردیده که در مسائل مورد نیاز روز و موضوعات مختلف سیاست و حکومت ، مدیریت ، کشورداری ، زنان ، حقوق بشر و… اطلاعات غنی اسلامی را در قالب کتابخانه های الکترونیک ، مقاله و کتاب های آن لاین ، سخنرانی ، کنفرانس ، گفتگو و … و به زبانهای مختلف در اختیار جهانیان قرار می دهند . برخی از این سایت ها عبارتند از :
http://www.hawzah.net/Per/Default.asp
http://www.bashgah.net/
http://www.porseman.org/
http://www.tebyan.net/
http://www.nezam.org/
http://www.ahl-ul-bait.com/
http://www.maarefsite.com/?page=books
http://www.qabas.org/
http://www.andisheqom.com/
http://www.seraj.ir/
http://www.nahad.ir/
http://www.csr.ir/
و هم چنین سایت های مراجع عظام تقلید و بسیاری از اندیشمندان و بزرگان حوزه .
4 . البته این برنامه ها علی رغم تمامی دستاوردهای بسیار ارزنده ، به دلیل نوپا بودن و عدم سابقه حکومت اسلامی بدین شکل خصوصاً در شرایط جدید جهان و ساختارهای پیچیده اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی ، اقتصادی و…آن، هنوز به رشد ونتیجه نهایى نرسیده و در میانه راه می باشد؛ حوزه هاى علمیه باید با تکیه بر سرمایه ها و میراث هاى گذشتگان و با توجه به دارایى هاى امروز خویش، براى نیازهاى حال و آینده برنامه ریزى کنند و در این رابطه تلاش مضاعف و برنامه ریزى دراز مدت داشته باشند. امام خمینى(ره) با تأکید بر فقه سنّتى – که میراث فقیهان و بزرگان دین است – درباره ى نیازهاى علمى، تخصصى و عمومى طلاّب علوم دینى مى فرماید:
«… البته در رشته هاى دیگر علوم، به مناسبت احتیاجات کشور و اسلام برنامه هاى تهیه خواهد شد و رجالى در آن باید تربیت شود و از بالاترین و والاترین حوزه هایى که لازم است به طور همگانى مورد تعلیم و تعلّم قرار گیرد، علوم معنوى اسلامى از قبیل علم اخلاق و تهذیب نفس و سیر و سلوک الى الله رزقنا الله و ایّاکم، که جهاد اکبر مى باشد…».(وصیت نامه ى سیاسى – الهى امام خمینى، مؤسسه تنظم و نشر آثار امام خمینى(ره)، تابستان 1378، ص 117).
جهت مطالعه بیشتر ر.ک :
1. تاریخ صد ساله روحانیت، محمدعلی آذرشب ، ترجمه: رضا بسطامی
2 . مانیفست روحانیت ، رضا غلامی ، نشریه زمانه ، ش 28 .
3 . حوزه و روحانیت در آیینه رهنمودهای مقام معظم رهبری ، سازمان تبلیغات اسلامی ، 1375 .
4 . حکومت اسلامی، ش۳۸: کارنامه نظرى مواجهه علما و روحانیت با تجدد و نظام پارلمانتاریسم در عصر مشروطیت ، ذبیحالله نعیمیان .