جنبش نرم افزاری چیست؟ از چه موقع آغاز شده است؟ چه اهدافی را دنبال می کند؟

الف. چیستی جنبش نرم افزاری:

این اصطلاح از دو کلید واژه مهم «جنبش» و «نرم افزاری» تشکیل شده است. اصطلاح جنبش و نهضت ـ به معنای یک نوع حرکت فزاینده ـ در جایی گفته می شود که آن جامعه گرفتار رکود، سکون و ثبات باشد. مقام معظم رهبری در تبیین این معنا، یک سری واژه های تبیینی دیگر ـ مانند پاسخ به سؤالات، تولید اندیشه، نظریه پردازی و مانند اینها ـ ذکر کرده است. اصطلاح نرم افزاری، به محتوای علوم و آن چیزی که به تولید اندیشه و نظریه پردازی مربوط می شود، اشاره دارد. این جنبش نرم افزاری صرفاً به معنای آموزشی، تدریس و تعلیم و تعلم نیست. زیرا این فرایند قرن ها در جوامع و کشور خودمان هم وجود داشته است. جنبش نرم افزاری یک حرکت علمی اجتماعی است که دو رکن «روحیه علمی» و «نظام سیستماتیک» را به فرآیند تعلیم و تعلّم ما تزریق می کند. روحیه علمی، آن روحیه ای است که همراه با ارادة فهمیدن، گشودن باب نقد عالمانه، منطقی و نوآوری است. نوآوری بدین معنا نیست که حتماً یک پایه و نظام معرفتی جدید ارائه شود و به تمام میراث گذشته، پشت پا بزنند. یک مرتبة نوآوری، پاسخ به سؤالات و شبهات جدیدی است که در جامعه وجود دارد برای مثال کار فقهای ما در حوزه ها، نوآوری است؛ چون در برابر پرسش ها، به پاسخ های جدیدی می پردازند.
اما نظام سیستماتیک دارای عناصر ذیل است:
1. تبیین و کشف مباحث زیرساختی و بنیادین علوم: هر ادعایی که مطرح می شود، یک سری پیش فرض های معرفت شناختی، هستی شناختی و جهان شناختی دارد که به عنوان مباحث زیرساختی و بنیادین همه علوم به شمار می آید.
2. نیاز شناسی فکری و نظری: با توجه به اینکه ما انسانیم و در جهانی متغیر زندگی می کنیم، «تغییر» جزء لاینفک حیات فردی و اجتماعی ما است. از طرف دیگر دین نیز یک سری متغیراتی دارد. بر این اساس باید نیازهای متغیری که روز به روز به وجود می آید شناخته و آنها را کشف کنیم.
3. بازپژوهی و بازپیرایی ذخایر علمی: وقتی به نیاز جدیدی برخورد می کنیم، نباید خودمان را از هویت علمی و فرهنگی گذشته مان جدا کنیم و به پاسخ بپردازیم، بلکه باید میراث گذشته را هم شناسایی کنیم.
4. مطالعه تطبیقی بین اندیشة برگزیده و سایر اندیشه ها باید به مکاتب و نظریاتی که در کنارمان وجود دارد، توجه و اشتراکات و تمایزات را بررسی کنیم. مطالعه تطبیقی باعث رشد و بالندگی در اندیشه ما می شود. بعد از اینکه این فرایند را طی کردیم، به تمدن سازی و فرهنگ سازی می رسیم؛ یعنی، اگر بتوانیم جنبش نرم افزاری را بارور کرده و روحیة علمی را فزونی بخشیم، فرهنگ سازی کرده ایم. بعد از این مرحله، تمدن سازی تحقق پیدا می کند و در موضوعاتی نظیر تکنولوژی و صنعت، معماری و هنر و… ظهور می یابد.

چرایی جنبش نرم افزاری:

یکی از ویژگی های مهم جنبش، «همگانی» بودن آن است مفهوم جنبش، حرکت فزایندة همگانی است. پس اولاً حرکت است نه رکود و سکون و یک حرکت رو به رشد و تزاید است، نه یک حرکت آرام. از طرفی همگانی است؛ یعنی، جنبة عمومی دارد و شخصی و فردی نیست. با تحولات عمیقی در رشته های کلام، فلسفه، تاریخ، تفسیر، اقتصاد، روان شناسی و جامعه شناسی و… و صاحب نظران و فرهیختگان رخ داده و پیشرفت های خیلی خوبی حاصل شده است و همه اینها بعد از انقلاب اسلامی بوده است. مسلماً همة اینها نوآوری و نظریه پردازی است؛ اما جنبش نبوده است؛ بلکه حرکت های آرام و یا حرکت هایی شخصی و فردی است. و در مجموع جامعه، مجامع دانشگاهی و حوزوی ما دچار رکود است. ر.ک: تحلیل زیر ساخت های نظری جنبش نرم افزاری، گفت وگو با حجت الاسلام و المسلمین، دکتر عبدالحسین خسروپناه، روزنامه سیاست روز، 1382/5/13، ص 6 و 7 افزون بر این آنچه که در شکل گیری و اهمیت جنبش نرم افزاری بسیار مؤثر است، مواجهه ما با دنیای جدید، پیچیده شدن مناسبات اجتماعی و نوع تحولاتی است که در داخل جهان اسلام رخ داده و که نیازمندی ها و بایسته های جدیدی را مطرح کرده است.
به طور کلی دو ویژگی مشخص، دوران جدید را از گذشته متمایز کرده است:
ویژگی اول این است که در این دوران تاریخی، اسلام با رقیبان جدی ای در حوزه اندیشه و نظر مواجه بوده است و اندیشه ها و دیدگاه های گوناگونی مطرح شده که در گذشته وجود نداشته است. حضور این رقیبان جدید، برای حوزه های علمیه و اندیشمندان دینی، نیازهایی را مطرح کرده که باید پاسخ داده شود.
ویژگی دوم، نیاز به حضور دین در صحنة عمل اجتماعی است. در گذشته به دلایل و بهانه های مختلف، نفوذ و حاکمیت دین را بر نهادهای اجتماعی و حکومت ها کاسته یا به طور کلی قطع نموده و قلمرو دین را تنها در سطح اخلاق و اعتقادات فردی منحصر کردند. اما با ظهور انقلاب اسلامی در ایران و به دلایل مختلف ـ چون وضعیت خاص جهان اسلام و احساس ضرورت همبستگی ملت های مسلمان و پیچیده شدن مناسبات اجتماعی ـ گسترة نفوذ حکومت از حوزه اقتدار سیاسی فراتر رفت و به همة جنبه های حیات انسان نفوذ پیدا کرد.
آنچه امروز به عنوان تولید اندیشه دینی یا تولید علم دینی مطرح است، در واقع به دو نیاز بر می گردد:
1. بازاندیشی در میراث اسلامی و تنقیح افکار و معارف دینی از امور زاید و…
2. طراحی و مهندسی نظامهای اجتماعی بر اساس فرهنگ و آرمان های دینی. ساختار تولید علم و توسعه علوم دینی، گفت و گو با امینی و سبحانی، نشریه پژوهش و حوزه ش 12 به عبارت دیگر، اسلام مدعی جامعیت و کمال است و حضور اجتماعی دارد؛ پس باید برای مناسبات اجتماعی، ارتباطات فرهنگی و پرسش ها و مکاتب نوین پاسخی داشته باشد. اگر بخواهیم اسلام را در دنیای امروز نشان بدهیم، چاره ای نداریم جز اینکه تولید اندیشه و نوآوری داشته باشیم و این با نقد، مناظره، گفت و گو و جنبش نرم افزاری فراهم می شود.

سه راه های تحقق جنبش نرم افزاری

برای رسیدن به تولید فکر و اندیشه دینی، به دو دسته نیازها باید توجه جدی کرد:
1. ظرفیت ها و امکانات درونی (درون حوزه پژوهش و آموزش و درون حوزه و دانشگاه،
2. شرایط بیرونی. در بخش اول، مسئولیت اصلی به عهده مدیران عالی مجموعه های علمی و دینی است. اینها باید حمایت کنند تا مدیریت های سالم و کارآمد، هدف دار در حوزه آموزش و پژوهش شکل بگیرد. بر اساس بخش دوم اگر همه ظرفیت ها ایجاد شود، باز هم برای تولید فکر کافی نیست. ممکن است رشته های تخصصی ایجاد و استعدادهای برتر جذب شود و… اما فضای لازم و نظام ارزشی مناسب برای نخبگان و تولید گران فکر و دانش موجود نباشد و یک نخبه احساس کند که طرح بحثی جدید در فقه، تفسیر، کلام و… همیشه با انگشت اتهام و تردید مواجه می شود. طبیعی است در این صورت، ظرفیت بسیاری از نخبگان متوجه تولید فکر نخواهد شد. صاحبان قدرت در حوزه علم و تفکر، چیزی را می پسندند که به قدرت آنها بیفزاید (یا حداقل قدرت آنها را تهدید نکند). حال آنکه یک نخبة فکری اولین دغدغه اش این است که معضل موجود را حل کند و به اصلاح و بهبود شرایط بپردازد. صاحبان ثروت هم در این زمینه نقش ایفا می کنند. وقتی امکانات و بودجه های پژوهشی گاهی در اختیار افرادی است که شرایط علم و دانش را ندارند و حداقل صاحبان علم و اندیشه نیستند، طبیعی است که توزیع ثروت در نهادهای فرهنگی و در بین عناصر فرهنگی، به گونه ای خواهد بود که انگیزه های نخبگان را دچار اختلال می کند.
منبع شناسى جنبش نرم افزارى و تولید علم
1. منشور آزاد اندیشى و تولید علم تهیه شده در دبیرخانه نهضت آزاد اندیشى و تولید علم
2 . در آمدى بر آزاداندیشى و نظریه پردازى در علوم دینى ؛ مجموعه گفت و گو و مجموعه سخنرانى ها (پنج جلد) تهیه وتنظیم دبیرخانه نهضت آزاد اندیشی. قم: حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، 1383.
3 .حوزه و دانشگاه (کتاب اول و دوم) وحدت حوزه و دانشگاه و اسلامى کردن و بومى کردن علوم انسانی، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، آذر 1378.
4 . حوزه و دانشگاه (کتاب سوم)، پژوهشکده ى حوزه و دانشگاه، 1379.
5. اندیشه هاى بنیادین اسلام،‌کمیته ى اسلامى کردن دانشگاه ها، تهران: ستاد انقلاب فرهنگی، مرکز نشر دانشگاهی، 1361.
6 . دانش اسلامى و دانشگاه اسلامی،‌محمد فنایى اشکوری، انتشارات موسسه ى آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره) چاپ اول، تابستان 1377،
7 . رابطه ى علم و دین، محمد جواد باهنر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1361
8 . علم و دین، ایان باربور، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، مرکز نشر دانشگاهی،‌چاپ دوم، 1374
9 . از آگوستن تا گالیله، 2 جلدی، آ. سی. کرومبى ترجمه ى احمد آرام، انتشارات سمت، 1371
10 . تاریخ علم،‌دامپى یر، ترجمه ى عبدالحسین آذرنگ، تهران: انتشارات سمت،‌1371
11 . تاریخ و فلسفه علم، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، انتشارات سروش
12. تکوین علم جدید، ریچارد و ستفال، ترجمه ى عبدالحسین آذرنگ، رضا رضایی،‌طرح نو،‌چاپ اول 1379
13. مبانى علم نوین، هربرت باتر فیلد، ترجمه ى یحیى نقاش صبحی، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى چاپ اول 1379
14. شریعت در آینه ى معرفت، عبدالله جوادى آملی، مرکز نشر اسراء، چاپ اول،‌پاییز 1377
15. روش متفکرین اسلامى در علوم، میر جواد نعمتی،‌تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1362
16 .علم و تمدن در اسلام، سید حسین نصر، ترجمه ى احمد آرام،تهران: خوارزمی،‌
17 . نظر متفکران اسلامى درباره ى طبیعت، سید حسین نصر، انتشارات خوارزمی، چاپ سوم، بهمن 1359
18 . تحقیق در حقیقت علم (علم هوشیاری)، عبدالحسین مشکوه الدینی، انتشارات دانشگاه تهران، 1344
19 . شناخت شناسى در قرآن، عبدالله جوادى آملی، تهران،‌مرکز نشر فرهنگى رجاء، 1372
20 . مقدمه اى بر علوم انسانى اسلامی، محى الدین حائرى شیرازی، شیراز، دانشگاه شیراز، 1363
21 . علم حضوری، محمد فنایى اشکوری،انتشارات موسسه آموزش و پژوهشى امام خمینى (ره)، چاپ اول 1375
22 . علم و عالم و معلوم، عزیز الله فیاض صابری، مشهد: عروج اندیشه، 1380
23 .سنت، ایدئولوژى علم، حمید پارسانیا، تهران: مرکز آموزش و پژوهش چاپ اول 1380
24 . علم و فلسفه، حمید پارسانیا، تهران‌، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه و اسلامی.
25 .گوهر قدسى معرفت، سید محمد بنى هاشمی، تهران: نشر منیر، چاپ اول 1378
26 . واقعى گرى و هدف علم ؛ ک.ر.پوپر ؛ ترجمه احمد آرام، انتشارات سروش، چاپ اول، 1372
27 . علم شناسى فلسفى (گفتارهایى در فلسفه ى علوم تجربى ) ؛ انتخاب و ترجمه ى عبدالکریم سروش، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى (پژوهشگاه) تهران 1372
28 . درآمدى تاریخى به فلسفه ى علم،‌جان لازی، ترجمه ى على پایا، سمت‌، 1377
29 . فلسفه ى علم در قرن بیستم،‌دانالدگیلیس، ترجمه ى حسن میانداری، انتشارات سمت وطه، چاپ اول بهار 1381
30 . چیستى علم (درآمدى بر مکاتب علم شناسى فلسفی)، آلن اف، چالمرز، ترجمه ى سعید زیبا کلام، انتشارات سمت وعلمى فرهنگی، چاپ اول بهار 1378
31. تحقیقى در فلسفه ى علم، محمد تقى جعفری، موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، چاپ اول 1379
32 . مقدمه اى بر فلسفه ى علم،رودلف کارناپ، ترجمه ى یوسف عفیفی، تهران، انتشارات نیلوفر، چاپ سوم‌، 1378
33 . رابطه ى منطقى دین و علوم کاربردی،‌علیرضا پیروزمند،‌انتشارات امیر کبیر چاپ اول 1376
34 . درآمدى بر معرفت شناسى دینى و معاصر، محمد تقى فعالی، قم: نهاد نمایندگى مقام معظم رهبرى در امور دانشگاه ها، 1377
35 . جامعه شناسى معرفت، عبدالرضا علیزاده و دیگران، زیر نظر محمد توکل، موسسه پژوهش حوزه و دانشگاه،‌چاپ اول 1383
36 . سیرى انتقادى در فلسفه ى کارل پوپر،رضا داورى اردکانی، نشرساقی،موسسه فرهنگى دانش واندیشه معاصر، چاپ اول،1379
37 . فرهنگ،خرد وآزادی،رضا داورى اردکانى ،نشرساقی،چاپ اول، 1378
38 . درباره علم، رضا داورى اردکانی، انتشارات هرمس
39 . رساله درباب سنت وتجدد، رضا داورى اردکانى ،نشرساقی،چاپ اول،1384
40 . ما و راه دشوار تجدد، رضا داورى اردکانى ،نشرساقی،چاپ اول،1384
41. تمدن و تفکر غربی، رضا داورى اردکانى ،نشرساقی،چاپ اول،1380
42.درباره غرب، رضا داورى اردکانی، انتشارات هرمس
43 . اوتوپى وعصر تجدد، رضا داورى اردکانى ،نشرساقی،چاپ اول،1379
44. تحلیلى از دیدگاه هاى فلسفى فیزیکدانان معاصر ، مهدى گلشنی،‌مرکز نشر فرهنگى مشرق چاپ دوم، 1374
45. از علم سکولار تا علم دینی، مهدى گلشنى تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگی، 1377
46 . فیزیکدانان غربى و مساله ى خداباوری، مهدى گلشنی، تهران: کانون نشر اندیشه هاى جوان، 1377
47 . توسعه و مبانى تمدن غرب، سید مرتضى آوینی، نشر ساقی، چاپ چهارم 1383
48 . بحران دنیاى متجدد، رنه گنون، ترجمه ى ضیاء الدین دهشیری، تهران: امیر کبیر، 1378
49 . هویت علم دینى (نگاهى معرفت شناختى به نسبت دین با علوم انسانی)، خسرو باقرى سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول 1382 50 . اسلام و تجدد، مهدى نصیری، تهران: کتاب صبح، 1380
51 . انتظار بشر از دین،عبدالله جوادى آملی،قم:مرکز نشر اسراء،چاپ اول اسفند 1380
52 . کلام جدید،عبدالحسین خسرو پناه،قم،مرکز مطالعات وپژوهش هاى فرهنگى حوزه علمیه،چاپ دوم پاییز 1381
53. انتظارات بشر از دین، عبدالحسین خسرو پناه.
54 . درآمدى برکلام جدید،هادى صادقى انتشارات طه.
55 . تاریخ معرفت شناسی،دیوید.و. هاملین،‌ترجمه شاپور اعتماد تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعاتى فرهنگى چاپ اول، زمستان 1374
56 . معرفت دینی، صادق لاریجانی، مرکز ترجمه و نشر کتاب،‌.
57 . معرفت شناسی، محمد حسین زاده، قم: انتشارات موسسه آموزش و پژوهش امام خمینى (ره)، چاپ سوم، بهار 1378.
58 . دین شناسی، محمد حسین زاده، قم: انتشارات موسسه آموزش و پژوهشهاى امام خمینى (ره) چاپ اول، بهار 1378.
59 .تحول فهم دین، احمد واعظی،‌تهران: موسسه فرهنگى اندیشه ى معاصر، چاپ اول، اردیبهشت 1376.
60 . پاسخ رهبر معظم انقلاب به نامه جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه 1381/11/16.
62. ساختار تولید علم و توسعه علوم دینی، گفت و گو با امینی و سبحانی، نشریه پژوهش و حوزه ش 12 .
63. تحلیل زیر ساخت های نظری جنبش نرم افزاری، گفت و گو با حجت الاسلام و المسلمین، دکتر عبدالحسین خسروپناه، روزنامه سیاست روز، 1382/5/13، 64. فصلنامه تولید علم .
سایت ها
1. سایت دانایی ( اولین سایت تخصصی جنبش نرم افزاری ، آزاد اندیشی و تولید علم ) http://www.danaee.com/
2.سایت آیت الله خامنه ای http://www.khamenei.ir/FA/home.jsp
2 . نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها http://nahad.net/Jonbeshn/default.asp
( این سایت حاوی مقالات ، سخنرانی ها و منابع بسیار مفیدی در این زمینه می باشد)
3. باشگاه اندیشه ، http://www.bashgah.net/index.php
4 . سایت حوزه http://www.hawzah.net/
5. بسیج دانشجویی دانشکده فنی دانشگاه تهران http://bddf.ir