پرسش شما از ابعاد مختلف قابل بررسی است و در ادامه مطالبی پیرامون آن ارائه می گردد :
یکم . در پرسش بیان داشتید به نظرم هر کس باید مطالعه کند و راه خود را بیابد و با توجه به گستردگی رسانه ها همه می توانند چنین کنند ؛ ضمن احترام به نظر شما در این زمینه باید گفت :
اولاً . دین مبین اسلام بر پایه علم ، آگاهی و تحقیق بنا نهاده شده و آن را از مهمترین عناصر پیشرفت و بالندگی و تکامل مادی و معنوی بشر می داند . بر این اساس است که حتی در مهمترین محور دین یعنی قبول توحید و شهادت به یگانگی خداوند متعال بر عنصر شناخت و تحقیق خود فرد تاکید داشته و اسلامی را که در این زمینه مبتنی بر تقلید و اجبار باشد کم ارزش می داند . البته این موضوع از نظر درونی و قلبی است لذا در زمینه اجرای آموزه ها و احکام فردی و اجتماعی جامعه هر چند موضوع شناخت و تحقیق تاثیرات شگرفی در کارایی و اثر بخشی این آموزه ها دارد ، اما برای حفظ نظام جامعه اسلامی و جلوگیری از هرگونه هنجار شکنی و هرج و مرج رعایت ضمانت های اجرایی و کنترل های دقیقی نیز لازم است که یکی از این مکانیسم کنترل اجتماعی فریضه امر به معروف و نهی از منکر می باشد.
ثانیاً . همانگونه که می دانیم امر به معروف ونهی از منکر یکی از مهمترین وظایف و تکالیف دینی است ؛ بسیاری از آیات قرآن کریم به این فریضه اختصاص یافته و هم ردیف واجبات مهم دینی نظیر نماز و زکات و جهاد بیان گردیده است. خداوند متعال از آن جهت مسلمانان را بهترین امت می داند که به فریضه امر به معروف و نهی از منکر عمل می کنند.«کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلْنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ » ( آل عمران ،آیه 110) در روایات اسلامی نیز تأکیدهای فوق العاده ای دربارة این دو وظیفة مهم دیده می شود و آن را ضامن اجرای تمام فرایض الهی و سبب امنیّت و آبادی و سبب گسترش عدالت می شمرد.
در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم: «مَنْ اَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهی عَنِ الْمُنْکَرِ فَهُوَ خَلیفَةُ اللهِ فی اَرْضِهِ، وَ خَلیفَةُ رَسُولِ اللهِ، وَ خَلیفَةُ کِتابِهِ؛ )مجمع البیان 2/484) کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خداوند در زمین، و جانشین پیامبر(ص) و کتاب اوست». یعنی دقیقاً کار آنها را انجام می دهد. در حدیث معروفی، نیز از علی(ع) می خوانیم که فرمود : «وَ ما اَعْمالُ الْبِرِّ کُلِّها وَ الْجِهادُ فی سَبیل اللهِ عِندَ الْاَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهی عَنِ الْمُنْکَرِ اِلّا کَنَفْثَةٍ فی بَحْرٍ لُجّیٍ؛ (نهج البلاغه، کلمات قصار، 374)؛ تمام اعمال نیک و حتّی جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهی از منکر، همچون آب دهان است در برابر یک دریای پهناور». ( ر.ک : پیام قرآن ج 10، حضرت آیت الله مکارم شیرازی و سایر همکاران )
ثالثاً . اجرای امر به معروف و نهی از منکر آثار و کارکردهای بسیار مهمی در حوزه فردی و اجتماعی دارد : در حوزه اجتماعى آثار امر به معروف و نهی از منکر عبارتند از : 1 . اجراى احکام اسلام . 2 . عدالت اجتماعى 3 . سازندگى 4 . استوارى و سلامت نظام اسلامى و کارگزاران آن 5 . امنیت . 6 . خیر و سلامتى 7 . قدرتمندى مؤمنان 8 . تضعیف جبهه نفاق 9 . پاکیزگى کسب و کار 10 . مصلحت عمومى جامعه . و در حوزه فردی نیز آثار امر به معروف و نهی از منکر نیز در دودسته قابل تبیین است : الف: آثار دنیوى ؛ 1 . سلامتى دین و دنیا 2 . نصرت الهى 3 . کم نشدن عمر و روزى 4 . نجات از بلاها . ب . آثار اخروى آن : 1. خشنودى خدا 2 . فلاح و رستگارى 3 . ثواب فراوان 4 . رهایى از دوزخ 5 . بهشت برین
امروزه به خوبی ثابت شده است که آلودگی ها و آسیب های اجتماعی دارای انواع گوناگون است و تنها به مسمومیت غذایی خلاصه نمی شود بلکه آلودگی صوتی و حتی آلودگی دیداری و… قابل توجه است. بنابراین کسی که با صدای بلند باندهای صوتی در خیابان ها حرکت می کند و یا با قیافه های ناهنجار دیگران را تحت تأثیر قرار می دهد در واقع سلامت روانی جامعه را به خطر انداخته است و لازم است کنترل گردد که از این کنترل در آموزه های اسلامی به امر به معروف و نهی از منکر تعبیر می شود.بر این اساس نمی توان این فریضه را با این استدال که هر کس مطالعه کند و راه خود را بیابد و…، ترک نمود و جامعه اسلامی را از آثار بسیار مهم فردی و اجتماعی آن محروم ساخت .
دوم . فرموده اید : امتحان کرده ام که هرگاه امر به معروف کنم افراد از دورم پراکنده می شوند. بهتر نیست این امر به دست افراد لایق باشد چون نکته اصلی اینست که من خود را گناهکار می بینم و در سطح آن نیستم که امر به نیکی کنم و فکر می کنم در سطح رفتار این کار را کنم درست باشد. در این زمینه هم نکته قابل توجه اینکه انجام این فریضه نیازمند شرایط و مراتبی است ؛ زمانی که شرایط انجام امر به معروف و نهی از منکر وجود داشته باشد فرد مسلمان موظف است به این فریضه اقدام نماید . این شرایط عبارتند از:الف) علم؛ آمر به معروف و ناهی از منکر باید معروف و منکر را بشناسد.ب) احتمال تأثیر؛ آمر و ناهی احتمال بدهد که امر به معروف و نهی از منکر تأثیر دارد. البته لازم نیست احتمال تأثیر حتما با همین گفتار و بالفعل باشد بلکه اگر من بگویم، شما بگوئید، دیگری نیز بگوید و در همین گفتن ما احتمال تأثیر بدهیم بر همه واجب است اقدام کنیم.ج) تکرار مرتکب؛ ترک کننده معروف و عامل به منکر، بر ادامه رفتار خویش اصرار داشته باشد. د) عدم مفسده؛ امر به معروف و نهی از منکر در گناهان کوچک موجب خسارت سنگین جانی، آبروئی و مالی نشود (البته در منکرات بزرگ و ریشه بر انداز و نیز در دفاع، شرط اخیر مطرح نخواهد بود چرا که مصداق دو امر مقدس به نام جهاد و دفاع می شود.) مراحل و مراتب این فریضه نیز به ترتیب عبارتند از: ترک معاشرت، ارشاد زبانی، اتمام حجت و اقدام عملی.
اکنون با توجه به مطالب فوق چند نکته شایسته است:
1. برخی از مراتب امربه معروف از وظایف نظام اسلامی است و از همین رو رهبر معظم انقلاب مراتب دوم و سوم را که نوعا منجر به برخورد عملی می شود به عهده نیروهای انتظامی و قضایی نهاده اند, لیکن مرتبه اول آن – که جنبه ارشادی و راهنمایی دارد – به دوش همگان است .
2. جوانان عزیز باید به دقت احکام شرعی مربوط به امربه معروف و نهی از منکر, موارد معروف و منکر یا شرایط وجوب مراتب آن و کیفیت اجرای نیکوی آن را دقیقا فراگیرند.
3 . آمر به معروف و ناهی از منکر, خود را به زیور اخلاق والتزام عملی بیاراید و حتی الامکان از شیوه های رفتاری آموزنده و خلاق استفاده کند. 4 . بهتراست امربه معروف و نهی از منکر, به طور متشکل و گروهی همراه با آموزش های لازم انجام گیرد.
5. عدم تأثیر آنی و فوری , نباید ما را از انجام وظایف خود بازدارد.
6. حتی الامکان باید کوشید تا فرهنگ و پذیرش عمومی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر را بالا برد.
7. در جایی که ما مطمئن هستیم که شرایط امر به معروف موجود بوده و ما با به صورت صحیح آن را انجام داده ایم نباید از ناراحتی و یا پراکنده گی برخی دوستان و… از اطرافمان بیم داشته باشیم زیرا انسان ها در برخورد با حق , چند گونه اند:
گونه اول- انسان های حق گرا. چنین افرادی در صورتی که اشتباه خود را دریابند, نه تنها ناراحت نمی شوند, بلکه بسیار خرسند و شادمان می شوند.گونه دوم- انسان های بی تفاوت در مقابل حقیقت . چنین افرادی از اینکه کسی روی اشتباهاتشان انگشت بگذارد, استقبال نمی کنند.گونه سوم – انسان های حق ستیز. این گونه افراد مسلما در برابر حرف حق , واکنش منفی نشان می دهند. البته این گروه اندکند و غالب افراد جزو گروه اول و دوم هستند.
در اینجا یک نکته اساسی وجود دارد و آن نحوه امر به معروف و نهی از منکر است . مسلما اگر آمر به معروف، با درک درستی از طرف مقابل و ویژگی های روحی , اخلاقی و تربیتی او, شیوه ای کارساز و جذاب در امر به معروف برگزیند, عکس العمل مثبت طرف مقابل , بسیار بالا خواهد بود. ولی در عین حال برای انجام صحیح این فریضه و دستیابی به بهترین نتایج : 1- نسبت به حرمت موضوعی که در نظر دارید یقین داشته باشید.2- تذکر و یادآوری شما باید به تدریج و با مقدمات باشد. 3- حتی الامکان از صراحت اجتناب نموده و با کنایه واشاره گوشزد کنید. 4- گاهی مطلب را به صورت سؤال درآورده و در لباس شاگردی به تنبه ایشان بپردازید. 5- خودتان در پیرامون موضوع مایه مطالعاتی داشته باشید که به مناسبت بتوانید از بازده شوم آن گناه سخن بگویید. 6- از تندی و خشونت به شدت پرهیز کنید و با حفظ احترام ملایمت را شعار خود سازید. 7- اگر زمینه ی مساعدی می بینید پیشنهاد کنید موضوع را به صورت سؤال درآورده و در همین نامه ها از فتوای مرجع و عواقب سوء چنین حرامی بپرسید و پاسخ را به ایشان ارائه دهید. 8- اگر اهل مطالعه هستند کتابی مربوط به حرمت آن موضوع و آثار شوم گناه را در دسترس ایشان قرار دهید. 9- مطمئن باشید که یادآوری و تذکر بی تأثیر نخواهد بود. «فذکر فان الذکری تنفع المؤمنین», (ذاریات , آیه 55). ازاین رو تا آنجا که احتمال تأثیر می دهید از وظیفه خود دست نکشید و مأیوس نباشید.
10- و در نهایت اگر به فرض نتیجه نگرفتید, شما وظیفه خویش را به انجام رسانده اید که «و ما علی الرسول الا البلاغ المبین ؛ پیامبر وظیفه ای جز ابلاغ آشکار ندارد»، (نور, آیه 54).
(برای آگاهی بیشتر مطالعه کنید:
1-مجموعه آثار شهید مطهری ج 17ـ حماسه حسینی صفحه234،شهید مطهری
2- حکایت های امر به معروف و نهی از منکر «مؤسسه فرهنگی قدر ولایت»
3- امر به معروف و نهی از منکر، آیت الله نوری همدانی، ترجمه محمدی اشتهاردی)
یکم . در پرسش بیان داشتید به نظرم هر کس باید مطالعه کند و راه خود را بیابد و با توجه به گستردگی رسانه ها همه می توانند چنین کنند ؛ ضمن احترام به نظر شما در این زمینه باید گفت :
اولاً . دین مبین اسلام بر پایه علم ، آگاهی و تحقیق بنا نهاده شده و آن را از مهمترین عناصر پیشرفت و بالندگی و تکامل مادی و معنوی بشر می داند . بر این اساس است که حتی در مهمترین محور دین یعنی قبول توحید و شهادت به یگانگی خداوند متعال بر عنصر شناخت و تحقیق خود فرد تاکید داشته و اسلامی را که در این زمینه مبتنی بر تقلید و اجبار باشد کم ارزش می داند . البته این موضوع از نظر درونی و قلبی است لذا در زمینه اجرای آموزه ها و احکام فردی و اجتماعی جامعه هر چند موضوع شناخت و تحقیق تاثیرات شگرفی در کارایی و اثر بخشی این آموزه ها دارد ، اما برای حفظ نظام جامعه اسلامی و جلوگیری از هرگونه هنجار شکنی و هرج و مرج رعایت ضمانت های اجرایی و کنترل های دقیقی نیز لازم است که یکی از این مکانیسم کنترل اجتماعی فریضه امر به معروف و نهی از منکر می باشد.
ثانیاً . همانگونه که می دانیم امر به معروف ونهی از منکر یکی از مهمترین وظایف و تکالیف دینی است ؛ بسیاری از آیات قرآن کریم به این فریضه اختصاص یافته و هم ردیف واجبات مهم دینی نظیر نماز و زکات و جهاد بیان گردیده است. خداوند متعال از آن جهت مسلمانان را بهترین امت می داند که به فریضه امر به معروف و نهی از منکر عمل می کنند.«کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلْنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ » ( آل عمران ،آیه 110) در روایات اسلامی نیز تأکیدهای فوق العاده ای دربارة این دو وظیفة مهم دیده می شود و آن را ضامن اجرای تمام فرایض الهی و سبب امنیّت و آبادی و سبب گسترش عدالت می شمرد.
در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم: «مَنْ اَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهی عَنِ الْمُنْکَرِ فَهُوَ خَلیفَةُ اللهِ فی اَرْضِهِ، وَ خَلیفَةُ رَسُولِ اللهِ، وَ خَلیفَةُ کِتابِهِ؛ )مجمع البیان 2/484) کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خداوند در زمین، و جانشین پیامبر(ص) و کتاب اوست». یعنی دقیقاً کار آنها را انجام می دهد. در حدیث معروفی، نیز از علی(ع) می خوانیم که فرمود : «وَ ما اَعْمالُ الْبِرِّ کُلِّها وَ الْجِهادُ فی سَبیل اللهِ عِندَ الْاَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهی عَنِ الْمُنْکَرِ اِلّا کَنَفْثَةٍ فی بَحْرٍ لُجّیٍ؛ (نهج البلاغه، کلمات قصار، 374)؛ تمام اعمال نیک و حتّی جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهی از منکر، همچون آب دهان است در برابر یک دریای پهناور». ( ر.ک : پیام قرآن ج 10، حضرت آیت الله مکارم شیرازی و سایر همکاران )
ثالثاً . اجرای امر به معروف و نهی از منکر آثار و کارکردهای بسیار مهمی در حوزه فردی و اجتماعی دارد : در حوزه اجتماعى آثار امر به معروف و نهی از منکر عبارتند از : 1 . اجراى احکام اسلام . 2 . عدالت اجتماعى 3 . سازندگى 4 . استوارى و سلامت نظام اسلامى و کارگزاران آن 5 . امنیت . 6 . خیر و سلامتى 7 . قدرتمندى مؤمنان 8 . تضعیف جبهه نفاق 9 . پاکیزگى کسب و کار 10 . مصلحت عمومى جامعه . و در حوزه فردی نیز آثار امر به معروف و نهی از منکر نیز در دودسته قابل تبیین است : الف: آثار دنیوى ؛ 1 . سلامتى دین و دنیا 2 . نصرت الهى 3 . کم نشدن عمر و روزى 4 . نجات از بلاها . ب . آثار اخروى آن : 1. خشنودى خدا 2 . فلاح و رستگارى 3 . ثواب فراوان 4 . رهایى از دوزخ 5 . بهشت برین
امروزه به خوبی ثابت شده است که آلودگی ها و آسیب های اجتماعی دارای انواع گوناگون است و تنها به مسمومیت غذایی خلاصه نمی شود بلکه آلودگی صوتی و حتی آلودگی دیداری و… قابل توجه است. بنابراین کسی که با صدای بلند باندهای صوتی در خیابان ها حرکت می کند و یا با قیافه های ناهنجار دیگران را تحت تأثیر قرار می دهد در واقع سلامت روانی جامعه را به خطر انداخته است و لازم است کنترل گردد که از این کنترل در آموزه های اسلامی به امر به معروف و نهی از منکر تعبیر می شود.بر این اساس نمی توان این فریضه را با این استدال که هر کس مطالعه کند و راه خود را بیابد و…، ترک نمود و جامعه اسلامی را از آثار بسیار مهم فردی و اجتماعی آن محروم ساخت .
دوم . فرموده اید : امتحان کرده ام که هرگاه امر به معروف کنم افراد از دورم پراکنده می شوند. بهتر نیست این امر به دست افراد لایق باشد چون نکته اصلی اینست که من خود را گناهکار می بینم و در سطح آن نیستم که امر به نیکی کنم و فکر می کنم در سطح رفتار این کار را کنم درست باشد. در این زمینه هم نکته قابل توجه اینکه انجام این فریضه نیازمند شرایط و مراتبی است ؛ زمانی که شرایط انجام امر به معروف و نهی از منکر وجود داشته باشد فرد مسلمان موظف است به این فریضه اقدام نماید . این شرایط عبارتند از:الف) علم؛ آمر به معروف و ناهی از منکر باید معروف و منکر را بشناسد.ب) احتمال تأثیر؛ آمر و ناهی احتمال بدهد که امر به معروف و نهی از منکر تأثیر دارد. البته لازم نیست احتمال تأثیر حتما با همین گفتار و بالفعل باشد بلکه اگر من بگویم، شما بگوئید، دیگری نیز بگوید و در همین گفتن ما احتمال تأثیر بدهیم بر همه واجب است اقدام کنیم.ج) تکرار مرتکب؛ ترک کننده معروف و عامل به منکر، بر ادامه رفتار خویش اصرار داشته باشد. د) عدم مفسده؛ امر به معروف و نهی از منکر در گناهان کوچک موجب خسارت سنگین جانی، آبروئی و مالی نشود (البته در منکرات بزرگ و ریشه بر انداز و نیز در دفاع، شرط اخیر مطرح نخواهد بود چرا که مصداق دو امر مقدس به نام جهاد و دفاع می شود.) مراحل و مراتب این فریضه نیز به ترتیب عبارتند از: ترک معاشرت، ارشاد زبانی، اتمام حجت و اقدام عملی.
اکنون با توجه به مطالب فوق چند نکته شایسته است:
1. برخی از مراتب امربه معروف از وظایف نظام اسلامی است و از همین رو رهبر معظم انقلاب مراتب دوم و سوم را که نوعا منجر به برخورد عملی می شود به عهده نیروهای انتظامی و قضایی نهاده اند, لیکن مرتبه اول آن – که جنبه ارشادی و راهنمایی دارد – به دوش همگان است .
2. جوانان عزیز باید به دقت احکام شرعی مربوط به امربه معروف و نهی از منکر, موارد معروف و منکر یا شرایط وجوب مراتب آن و کیفیت اجرای نیکوی آن را دقیقا فراگیرند.
3 . آمر به معروف و ناهی از منکر, خود را به زیور اخلاق والتزام عملی بیاراید و حتی الامکان از شیوه های رفتاری آموزنده و خلاق استفاده کند. 4 . بهتراست امربه معروف و نهی از منکر, به طور متشکل و گروهی همراه با آموزش های لازم انجام گیرد.
5. عدم تأثیر آنی و فوری , نباید ما را از انجام وظایف خود بازدارد.
6. حتی الامکان باید کوشید تا فرهنگ و پذیرش عمومی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر را بالا برد.
7. در جایی که ما مطمئن هستیم که شرایط امر به معروف موجود بوده و ما با به صورت صحیح آن را انجام داده ایم نباید از ناراحتی و یا پراکنده گی برخی دوستان و… از اطرافمان بیم داشته باشیم زیرا انسان ها در برخورد با حق , چند گونه اند:
گونه اول- انسان های حق گرا. چنین افرادی در صورتی که اشتباه خود را دریابند, نه تنها ناراحت نمی شوند, بلکه بسیار خرسند و شادمان می شوند.گونه دوم- انسان های بی تفاوت در مقابل حقیقت . چنین افرادی از اینکه کسی روی اشتباهاتشان انگشت بگذارد, استقبال نمی کنند.گونه سوم – انسان های حق ستیز. این گونه افراد مسلما در برابر حرف حق , واکنش منفی نشان می دهند. البته این گروه اندکند و غالب افراد جزو گروه اول و دوم هستند.
در اینجا یک نکته اساسی وجود دارد و آن نحوه امر به معروف و نهی از منکر است . مسلما اگر آمر به معروف، با درک درستی از طرف مقابل و ویژگی های روحی , اخلاقی و تربیتی او, شیوه ای کارساز و جذاب در امر به معروف برگزیند, عکس العمل مثبت طرف مقابل , بسیار بالا خواهد بود. ولی در عین حال برای انجام صحیح این فریضه و دستیابی به بهترین نتایج : 1- نسبت به حرمت موضوعی که در نظر دارید یقین داشته باشید.2- تذکر و یادآوری شما باید به تدریج و با مقدمات باشد. 3- حتی الامکان از صراحت اجتناب نموده و با کنایه واشاره گوشزد کنید. 4- گاهی مطلب را به صورت سؤال درآورده و در لباس شاگردی به تنبه ایشان بپردازید. 5- خودتان در پیرامون موضوع مایه مطالعاتی داشته باشید که به مناسبت بتوانید از بازده شوم آن گناه سخن بگویید. 6- از تندی و خشونت به شدت پرهیز کنید و با حفظ احترام ملایمت را شعار خود سازید. 7- اگر زمینه ی مساعدی می بینید پیشنهاد کنید موضوع را به صورت سؤال درآورده و در همین نامه ها از فتوای مرجع و عواقب سوء چنین حرامی بپرسید و پاسخ را به ایشان ارائه دهید. 8- اگر اهل مطالعه هستند کتابی مربوط به حرمت آن موضوع و آثار شوم گناه را در دسترس ایشان قرار دهید. 9- مطمئن باشید که یادآوری و تذکر بی تأثیر نخواهد بود. «فذکر فان الذکری تنفع المؤمنین», (ذاریات , آیه 55). ازاین رو تا آنجا که احتمال تأثیر می دهید از وظیفه خود دست نکشید و مأیوس نباشید.
10- و در نهایت اگر به فرض نتیجه نگرفتید, شما وظیفه خویش را به انجام رسانده اید که «و ما علی الرسول الا البلاغ المبین ؛ پیامبر وظیفه ای جز ابلاغ آشکار ندارد»، (نور, آیه 54).
(برای آگاهی بیشتر مطالعه کنید:
1-مجموعه آثار شهید مطهری ج 17ـ حماسه حسینی صفحه234،شهید مطهری
2- حکایت های امر به معروف و نهی از منکر «مؤسسه فرهنگی قدر ولایت»
3- امر به معروف و نهی از منکر، آیت الله نوری همدانی، ترجمه محمدی اشتهاردی)