نخست باید دانست اصطلاح «قبولی اعمال» با «صحت اعمال» تفاوت دارد. «صحت اعمال» بیشتر مربوط به ظاهر اعمال است که از جهت شرایط ظاهری و فیزیکی احکام شرعی رعایت شود به طور مثال نماز با وضو باشد، لباس، بدن نمازگزار پاک باشد.اما «قبولی اعمال» بیشتر مربوط به باطن اعمال و مراتب و درجات قبولی نیز بستگی به مراتب اخلاص و حضور قلب دارد. که تشخیص آن برای دیگران مشکل است و بیشتر اختصاص به خداوند دارد.
بنابراین همین مقدار که شرایط ظاهری نماز رعایت شود. نماز صحیح است و حداقل از درکات جهنم فرد نمازگزار را نجات می دهد.
حضور قلب از عوامل کمال نماز است, در این مورد نباید آنچنان بر خود سخت بگیرید که دچار استرس و خدای ناکرده بیماری شوید. بنابراین به هر مقدار که حضور قلب بیشتر داشته باشد و اخلاص او فزون تر باشد درجات بهشتی او بالاتر خواهد بود.
چنانچه در نمازهایی حضور قلب نداشته اید، ولی اصل نماز اعم از اجزاء و اذکار را به صورت صحیح بجا آورده باشید نمازتان صحیح است لکن آن نماز از ثواب کمتری برخوردار است و اعاده یا قضا ندارد. سعی کنید نمازهای دیگر را با حضور قلب بخوانید.
تکرار نمازهایی که بی حضور قلب خوانده شده ممکن است همراه با حضور قلب نباشد و باعث تشویش و نگرانی بیشتر انسان گردد و شاید این خود دامی از دام های شیطان باشد که به این وسیله بخواهد فرد مؤمن را گرفتار وسواس کند و او را به این دام سخت و دشوار گرفتار سازد. بهتر این است که سعی و کوشش کنیم تا نماز های حال و آینده خود را با حضور قلب بخوانم و در واقع این نقصان و کوتاهی را با دقت در نمازهای آینده و انجام آنها با حضور قلب جبران نماییم. البته به دست آوردن حضور قلب در نماز امری تدریجی است و هرگز نباید انتظار داشت در مدتی کوتاه بعد از عمری نماز خواندن بی حضور، بتوانیم نمازهایمان را با حضور کامل بخوانیم؛ بلکه باید از مقدار کمی شروع کرد و به تدریج میزان حضور را بعد از تثبیت حضور قلب در قسمت های قبلی نماز افزایش دهیم. مثلاً می توان در ابتدا حضور قلب در نماز را از سجده ها شروع کرد و سعی کرد که اگر در بخش های دیگر نماز حضور قلب نداریم یا حضور قلب مان کم است حداقل در سجده ها حضور قلب مان را حفظ کنیم و بعد از تسلط بر حضور قلب در این مرحله به بخش های دیگر نماز مثل رکوع و قرائت پرداخت و حضور قلب در این قسمت ها را با تمرین و تکرار و مواظبت به دست آورد. نمازهایی را که بدون حضور قلب خوانده اید اگر به صورت درست و طبق دستورات شرعی خوانده اید، در برابر آن وظیفه ای ندارید و اعاده یا قضا ندارد و تکلیف خود را نسبت به آن انجام داده اید.
براى حضور قلب در نماز باید از راه هاى زیر استفاده کنید:
1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنویت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و…
در کتاب هاى حدیث آمده است: شخصى از پیامبر(ص) درخواست کرد که راهى به او بنمایاند تا حضور قلب بیشترى در نماز پیدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراین وضوى شاداب و با آداب خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
2- گزینش مکان مناسب براى نماز، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر آنچه که موجب انحراف توجه از خداوند شود.
3- گزینش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز.
4- تاحد امکان در مسجد و باجماعت نماز خواندن (به ویژه در جماعاتى که بعد معنوى بیشترى دارد).
5- نماز را با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانى آن خواندن.
6- در حال ایستاده به مهر نگریستن و در رکوع پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
7- تخلیه دل از حب دنیا و امور دنیوى وآن را مالامال از عشق خدا ساختن. توضیح: ذهن انسان همواره متوجه چیزى است که به آن عشق مى ورزد؛ همانند عاشقى که آنى از فکر معشوق خود بیرون نمى رود. این که ما در نمازهایمان همواره به فکر مسائل دیگر هستیم، به خاطر تعلق شدید نفس به دنیا و حب آن است. اما آن که عاشق حق شد، در هر حال و در هر کارى به یاد خدا خواهد بود به طورى که گویى همیشه در نماز است.
8- توجه به این که مبدأ و منتهاى انسان خداوند است وآنچه در این بین است براى امتحان آدمى و ابزارى جهت رشد و کمال اوست.
9- ضبط قوه خیال. توضیح : پرنده لجام گسیخته خیال، چکاوکى است که هر آن بر شاخسارى مى نشیند. ازاین رو همیشه افکار انسان به این طرف وآن طرف متوجه است و قرار و آرامى ندارد؛ اما اگر آدمى با دقت و هوشیارى در کنترل آن بکوشد، پس از چند صباحى رام و مطیع شده و به هر سو که اراده شود متوجه مى گردد. بنابراین انسان باید در نماز ازاول با قاطعیت بنا را بر این بگذارد که تمام توجه خود رابه سوى پروردگار معطوف دارد و هر گاه پرنده خیال از چنگ او گریخت، بلافاصله آن رابه همان جهت برگرداند. اگر چندین مرتبه در ایام متوالى چنین کند، کم کم ذهنش عادت خواهد کرد.
10- توجه به عظمت و هیبت پروردگار و فقر و فاقه خود. روشن است اگر آدمى بداند با چه بزرگى روبه رو است و خود در مقابل او هیچ بلکه عین احتیاج و فقر و فاقه است، با تمام وجود و ذهن و اندیشه خاضع خواهد گردید.
11- تقویت معرفت و محبت به خداوند راهکار نهایی حضور قلب است. نیروی عشق در زمینه ایجاد تمرکز و حضور قلب بسیار موثر است.
یکى از اولیاى خدا توصیه اى در این باره نموده اند که به محضر شما مى رسانیم.
در مرحله اول مدتى قبل از شروع نماز حداقل 15 دقیقه به حسابرسى و تخلیه درون بپردازید و به صورت ارادى عوامل پریشانى خاطر را تعدیل بخشید. مثلاً اگر کار ناشایستى انجام داده اید (مثل فریاد زدن بیهوده) از کرده خود اظهار ندامت کنید منظور این است پیش از این که آن چه در باطن شما رسوب کرده و با نماز برانگیخته مى شود، با اختیار خود شما مورد ارزشیابى و حسابرسى قرار گیرد و براى موارد مشابه تصمیم معقول بگیرید که رفتار خود را کنترل کنید. پس منظور از این مرحله این است که خود را براى نماز مهیا سازید.
مرحله دوّم همان طور که در ابتداى سخن، ذکر شد شرایط را فراهم کنید. در طول مدت نماز، ابتدا همان اذکار و اوراد نماز را در درون حاضر کنید و سپس الفاظ را ادا نمائید. امام خمینى(ره) این عمل را این گونه تشبیه مى نمایند که نمازگذار اذکار نماز را به درون خود تلقین کند، مثل این که طفلى در درون او هست و یک یک اذکار را به او عرضه مى کند.
البته این راهکار براى ابتداى راه، در حضور قلب مؤثر است. براى مراحل بعد توصیه هاى دیگرى لازم است که انشاءالله در فرصت هاى بعد به سمع و نظر شما خواهد رسید.
برای مطالعه بیشتر می توانید کتاب علل و درمان حواس پرتی در نماز تألیف علی اصغر عزیزی تهرانی و پرتوی از اسرار نماز تألیف آقای قرائتی مراجعه نمایید.
دو کتاب دیگر نیز در این مورد پیشنهاد مى کنیم:
1. حضور قلب در نماز، على اصغر عزیزى تهرانى
2. حضور قلب در نماز، محمد بدیعى
بنابراین همین مقدار که شرایط ظاهری نماز رعایت شود. نماز صحیح است و حداقل از درکات جهنم فرد نمازگزار را نجات می دهد.
حضور قلب از عوامل کمال نماز است, در این مورد نباید آنچنان بر خود سخت بگیرید که دچار استرس و خدای ناکرده بیماری شوید. بنابراین به هر مقدار که حضور قلب بیشتر داشته باشد و اخلاص او فزون تر باشد درجات بهشتی او بالاتر خواهد بود.
چنانچه در نمازهایی حضور قلب نداشته اید، ولی اصل نماز اعم از اجزاء و اذکار را به صورت صحیح بجا آورده باشید نمازتان صحیح است لکن آن نماز از ثواب کمتری برخوردار است و اعاده یا قضا ندارد. سعی کنید نمازهای دیگر را با حضور قلب بخوانید.
تکرار نمازهایی که بی حضور قلب خوانده شده ممکن است همراه با حضور قلب نباشد و باعث تشویش و نگرانی بیشتر انسان گردد و شاید این خود دامی از دام های شیطان باشد که به این وسیله بخواهد فرد مؤمن را گرفتار وسواس کند و او را به این دام سخت و دشوار گرفتار سازد. بهتر این است که سعی و کوشش کنیم تا نماز های حال و آینده خود را با حضور قلب بخوانم و در واقع این نقصان و کوتاهی را با دقت در نمازهای آینده و انجام آنها با حضور قلب جبران نماییم. البته به دست آوردن حضور قلب در نماز امری تدریجی است و هرگز نباید انتظار داشت در مدتی کوتاه بعد از عمری نماز خواندن بی حضور، بتوانیم نمازهایمان را با حضور کامل بخوانیم؛ بلکه باید از مقدار کمی شروع کرد و به تدریج میزان حضور را بعد از تثبیت حضور قلب در قسمت های قبلی نماز افزایش دهیم. مثلاً می توان در ابتدا حضور قلب در نماز را از سجده ها شروع کرد و سعی کرد که اگر در بخش های دیگر نماز حضور قلب نداریم یا حضور قلب مان کم است حداقل در سجده ها حضور قلب مان را حفظ کنیم و بعد از تسلط بر حضور قلب در این مرحله به بخش های دیگر نماز مثل رکوع و قرائت پرداخت و حضور قلب در این قسمت ها را با تمرین و تکرار و مواظبت به دست آورد. نمازهایی را که بدون حضور قلب خوانده اید اگر به صورت درست و طبق دستورات شرعی خوانده اید، در برابر آن وظیفه ای ندارید و اعاده یا قضا ندارد و تکلیف خود را نسبت به آن انجام داده اید.
براى حضور قلب در نماز باید از راه هاى زیر استفاده کنید:
1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنویت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و…
در کتاب هاى حدیث آمده است: شخصى از پیامبر(ص) درخواست کرد که راهى به او بنمایاند تا حضور قلب بیشترى در نماز پیدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراین وضوى شاداب و با آداب خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
2- گزینش مکان مناسب براى نماز، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر آنچه که موجب انحراف توجه از خداوند شود.
3- گزینش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز.
4- تاحد امکان در مسجد و باجماعت نماز خواندن (به ویژه در جماعاتى که بعد معنوى بیشترى دارد).
5- نماز را با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانى آن خواندن.
6- در حال ایستاده به مهر نگریستن و در رکوع پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
7- تخلیه دل از حب دنیا و امور دنیوى وآن را مالامال از عشق خدا ساختن. توضیح: ذهن انسان همواره متوجه چیزى است که به آن عشق مى ورزد؛ همانند عاشقى که آنى از فکر معشوق خود بیرون نمى رود. این که ما در نمازهایمان همواره به فکر مسائل دیگر هستیم، به خاطر تعلق شدید نفس به دنیا و حب آن است. اما آن که عاشق حق شد، در هر حال و در هر کارى به یاد خدا خواهد بود به طورى که گویى همیشه در نماز است.
8- توجه به این که مبدأ و منتهاى انسان خداوند است وآنچه در این بین است براى امتحان آدمى و ابزارى جهت رشد و کمال اوست.
9- ضبط قوه خیال. توضیح : پرنده لجام گسیخته خیال، چکاوکى است که هر آن بر شاخسارى مى نشیند. ازاین رو همیشه افکار انسان به این طرف وآن طرف متوجه است و قرار و آرامى ندارد؛ اما اگر آدمى با دقت و هوشیارى در کنترل آن بکوشد، پس از چند صباحى رام و مطیع شده و به هر سو که اراده شود متوجه مى گردد. بنابراین انسان باید در نماز ازاول با قاطعیت بنا را بر این بگذارد که تمام توجه خود رابه سوى پروردگار معطوف دارد و هر گاه پرنده خیال از چنگ او گریخت، بلافاصله آن رابه همان جهت برگرداند. اگر چندین مرتبه در ایام متوالى چنین کند، کم کم ذهنش عادت خواهد کرد.
10- توجه به عظمت و هیبت پروردگار و فقر و فاقه خود. روشن است اگر آدمى بداند با چه بزرگى روبه رو است و خود در مقابل او هیچ بلکه عین احتیاج و فقر و فاقه است، با تمام وجود و ذهن و اندیشه خاضع خواهد گردید.
11- تقویت معرفت و محبت به خداوند راهکار نهایی حضور قلب است. نیروی عشق در زمینه ایجاد تمرکز و حضور قلب بسیار موثر است.
یکى از اولیاى خدا توصیه اى در این باره نموده اند که به محضر شما مى رسانیم.
در مرحله اول مدتى قبل از شروع نماز حداقل 15 دقیقه به حسابرسى و تخلیه درون بپردازید و به صورت ارادى عوامل پریشانى خاطر را تعدیل بخشید. مثلاً اگر کار ناشایستى انجام داده اید (مثل فریاد زدن بیهوده) از کرده خود اظهار ندامت کنید منظور این است پیش از این که آن چه در باطن شما رسوب کرده و با نماز برانگیخته مى شود، با اختیار خود شما مورد ارزشیابى و حسابرسى قرار گیرد و براى موارد مشابه تصمیم معقول بگیرید که رفتار خود را کنترل کنید. پس منظور از این مرحله این است که خود را براى نماز مهیا سازید.
مرحله دوّم همان طور که در ابتداى سخن، ذکر شد شرایط را فراهم کنید. در طول مدت نماز، ابتدا همان اذکار و اوراد نماز را در درون حاضر کنید و سپس الفاظ را ادا نمائید. امام خمینى(ره) این عمل را این گونه تشبیه مى نمایند که نمازگذار اذکار نماز را به درون خود تلقین کند، مثل این که طفلى در درون او هست و یک یک اذکار را به او عرضه مى کند.
البته این راهکار براى ابتداى راه، در حضور قلب مؤثر است. براى مراحل بعد توصیه هاى دیگرى لازم است که انشاءالله در فرصت هاى بعد به سمع و نظر شما خواهد رسید.
برای مطالعه بیشتر می توانید کتاب علل و درمان حواس پرتی در نماز تألیف علی اصغر عزیزی تهرانی و پرتوی از اسرار نماز تألیف آقای قرائتی مراجعه نمایید.
دو کتاب دیگر نیز در این مورد پیشنهاد مى کنیم:
1. حضور قلب در نماز، على اصغر عزیزى تهرانى
2. حضور قلب در نماز، محمد بدیعى