آیا منظور قرآن از «خالدین» این است که فرد گناهکار تا ابد در جهنم و فرد درستکار در بهشت می مانند؟ آیا این با عدالت خداوند سازگار است؟

گناهکارانى که در قیامت به عذاب الهى گرفتار مى شوند، پس از مدت زمانى معین عذاب آنها پایان یافته و یا ازطریق شفاعت بخشیده مى شوند. اما عده اى هستند که هیچ زمینه اى براى بخشش و پاک شدنشان وجود ندارد؛ مانندکافران و معاندین که این افراد به تصریح قرآن کریم همیشه در عذاب جهنم گرفتار خواهند بود و این امر منافاتى بارحمت بى کران خداوند و عدالت او ندارد؛ زیرا کیفر اخروى مانند عقوبت هاى دنیایى، جنبه قراردادى و اعتبارى ندارد؛ بلکه تجسم عینى عمل است وانسان – که موجودى جاودان است – اعمالش نیز جاودانگى دارد و کسانى که نفس خود را پلید و شیطانى مى پرورنددر قیامت، خود عذاب خویشند و سرمایه حیات ابدى آنان همان کنش ها و خصلت هایى است که خود کسب کرده اند, بنابراین منافاتی با عدالت خداوند ندارد. عدالت یعنی هر چیزی به جای خویش باشد و هر عملی بازتاب خویش را داشته باشد. اینکه انسان بازتاب عمل خویش را می بیند عین عدالت خداوند است. اگر کسی خطا کند و نتیجه بد آن را در خویش نبیند و یا عمل نیکی انجام دهد و نتیجه زیبای آن را در خویش احساس نکند, این خلاف عدالت است.دیدگاه محدّثان در زمینه خلود در عذاب جهنم این است که عذاب جاویدان اخروى فقط شامل کافران و معاندان مى شود و اهل ایمان براى همیشه در جهنم و عذاب هاى هولناک آن نخواهند ماند.
ابن عباس مى گوید: پیامبر اکرم(ص) فرمود: والّذى بَعَثنى بالحقّ بشیراً و نذیراً لایعذّب الله بالنّار موحّداً ابدا و انَّ اهل التّوحید یَشفعون فیشفعون…سوگند به کسى که مرا نوید و بیم دهنده برانگیخت، خداوند هیچ یکتاپرست و موحّدى را به آتش جاودان عذاب نخواهد کرد، همانا اهل توحید، از حق شفات برخوردار مى شوند. به طورى که مى توانند شفیع دیگران شوند. آن گاه شفاع مى کنند البته شفاعت آنان پذیرفته خواهد شد(بحارالانوار، ج 8، ص 358، ح 23.
)
برخى روایات دلالت دارد که دوستان على(ع) و خاندان او در عذاب ابد نخواهند بود و دشمنان ایشان از عذاب جاودان نجات نخواهند یافت. پیامبر اکرم(ص) مى فرماید: همانا ولایت على(ع) آن نیکى و خیرى است که با وجود آن هیچ گناهى هر چند بزرگ باشد زیان نمى رساند، و به سبب پاره اى از عذاب هاى اخروى تطهیر مى شود تا به شفاعت سروران طیّب و طاهر از گناهان نجات کامل یابند و همانا دوستى و قبول رهبرى و دشمنان على(ع) و مخالفت با او گناهى است که چیزى با آن نمى تواند نافع باشد و تنها سودى که به خاطر طاعت هایشان در دنیا بهره آن ها مى شود این است که از نعمت هاى ظاهرى و رفاه، سلامتى، گسترش زندگى برخوردار مى شوند. ولى چون وارد صحنه آخرت شوند براى آنان عذاب جاودان خواهد بود…بحارالانوار، ج 8، ص 352، ح 2.
(
علامه مجلسى در مقام جمع روایات یاد شده بر این باورند که
1ـ کافران و منکران ضروریات دین اسلام در آتش جاودان خواهند بود.
2ـ گروه هاى غیرشیعه و کسانى که منکر ضروریات اسلام هستند اگر در تعصّب شدید و دشمنى با اهل بیت(ع) سخت کوشیده و حجّت بر آنان تمام شده باشد، نیز در آتش جاودان خواهند بود. 3ـ
3ـ صاحبان گناهان بزرگ از شیعیان داخل آتش خواهند شد و مدتى عذاب خواهند چشید، جز این که شفاعت نصیبشان خواهد شد. برخلاف شیعیان راستین که حتّى یک نفر آنان هرگز در دوزخ دیده نمى شود(بحار، ج 8، ص 393، ذیل ح 41.
).
در بررسى نهج البلاغه حضرت امیر در این زمینه به نتایج مفیدى مى رسیم که: مردم از جهت انجام وظایف و ترک آن چند گروهند:
گروه اول: آن ها که تمام دستورات اعتقادى، حقوقى و اخلاق را بى چون و چرا انجام مى دهند و مرتکب کوچک ترین خطایى نمى شوند. قران این گروه را اهل بهشت معرفى مى کند بهشتى که همواره در آن متنعّمند و هیچ گاه از آن اخراج نخواهند شد(توبه، آیه ى 72. امام على(ع) در خطبه 109 و 85 و حکمت 387 نهج البلاغه به طور کامل این موضوع را تبیین نموده است: «اما فرمان برداران را در جوار رحمت خویش جاى مى دهد و در سراى جاودان اش آنان را مخلّد مى سازد….
).
گروه دوم: کسانى که مرتکب گناهان کبیره نشده اند، ولى گه گاه تن به گناهان صغیره داده اند. خداوند این گروه را نیز به خاطر دیندارى و اجتنابشان از کبائر، مرهون رحمت خود کرده، اهل بهشتشان مى سازد.
اِنْ تجتنبوا کبائرَ ما تنهون عنه نکفّر عنکم سیّئاتکم و ندخلکم مدخلاً کریماً(نساء، آیه ى 31.
)
گروه سوم: آنان که مرتکب گناهان کبیره شده اند، اما توبه کرده و یا شفاعت و رحمت واسعه الهى بر آنان سایه افکنده است. ایشان نیز عاقبت اهل بهشت خواهند گردید و همچون بهشتیان در آن جاودان خواهند زیست. امام رضا(ع) در این باره مى فرماید: خداوند هیچ مؤمنى را داخل جهنم نمى کند، در حالى که به او وعده بهشت داده است، و هیچ کافرى را از جهنم نجات نمى دهد، در حالى که به او وعده خلود در آتش داده است و گناه کاران موحد، به جهنم داخل شده، از آن خارج مى شوند، و شفاعت در حق ایشان روا است(بحار، ج 8، ص 362. از عبارت «به جهم داخل شده، از آن خارج مى شوند…» مى توان استفاده کرد که مدّتى عذاب مى بینند تا تطهیر شوند. آن گاه مشمول شفاعت خواهند شد.
).
گروه چهارم: کسانى که با سوءنیت راه کفر و نفاق در پیش گرفتند و با معارف حقه الهى دشمنى کردند. اینان اهل جهنم اند و در آن جاودانه خواهند بود. والذین کفروا و کذّبوا بایاتنا اولئک اصحاب النّار هم فیها خالدون(بقره، آیه ى 39.
).
با توجه به نمونه هاى یاد شده به دست مى آید که جهنم همواره دارالعذاب است و هیچ گاه سرد نمى شود و کافران پیوسته در آن معذّبند و از آن خلاصى نمى یابند(نهج البلاغه، خطبه 109 (و اما گناهکاران، آنان را در بدترین منزلگاه جاى دهد…).
).
در مجموع مى توانیم نتیجه بگیریم نیکوکاران، در بهشت مقاماتى دارند که این مقامات و مراتب با ایمان و اعمال صالحه ایشان ارتباط مستقیم دارد و چه مراتب علمى و عملى ایشان در معنویات بالاتر باشد، درجات بالاتر بهشت را واجد خواهند شد و کسانى از اهل ایمان که مرتکب خطاهایى اعم از صغیره یا کبیره شده اند در عوامل مختلف، قبر، برزخ و قیامت برحسب حال عذاب هایى خواهند کشید تا پاک شوند و از عذاب خلاصى یابند و در نتیجه وارد بهشت شوند. امّا درباره عذاب یاد شده لازم است اشاره به فرمایش خداوند در قرآن کریم بکنیم که مى فرماید: شدّت عذاب الهى در قیامت آن چنان است که هیچ کس عذابى همانند عذاب او نمى کند(فجر، آیه ى 25 (فیومئذٍ لایُعَذِّب عَذابه اَحَد).
). یعنى عذاب قیامت نظیر ندارد و یک لحظه اش براى احدى قابل تحمل نیست.
تازه بعد از این عذاب، وقتى وارد بهشت مى شود این طور نیست که در مراتب عالى و هم ردیف اصحاب یمین یا سابقین قرار بگیرند بلکه در جایگاهى در شأن خودشان منزل و مأوا خواهند گزید.
ذکر منابع مطالعاتى:
1. معاد، شهید دستغیب(قدس سره)
2. معادشناسى، مجلّدات 11 گانه، علامه محمد حسین حسینى طهرانى(ره)
3. معاد در قرآن، ص 495، آیة الله جوادى آملى (دامت برکاته)

براى آگاهى بیشتر در این زمینه ر.ک:
– عدل الهى، شهید مطهرى.