مراتب حضور قلب

بزرگان اهل معرفت پنج مرتبه برای حضور قلب ذکر کرده اند:
مرتبه یکم: نمازگزار باید اجمالاً بداند که با خداوند سخن می گوید و حمد و ثنای او را می گوید؛ هر چند به معانی الفاظ توجّه نمی کند. این مرتبه مال کسانی است که معانی نماز را نمی دانند. امام خمینی از استادش مرحوم شاه آبادی نقل می کند: «این مرتبه مثل آن است که فردی قصیده ای در مدح بزرگی بگوید و به بچه ای که معنای آن را نمی داند، بدهد تا آن را در حضور آن بزرگ بخواند و به آن بچه بهفماند که این قصیده در مدح این شخص بزرگ است. البته بچه احتمالاً می داند، ستایش و مدح آن بزرگ را می کند؛ ولی چگونگی آن را نمی داند.»
مرتبه دوم: علاوه بر مرحله قلبی، به معانی کلمات و اذکار نیز توجّه دارد و می داند که در نماز چه می گوید و در این مرحله، قلب تابع زبان است.
مرتبه سوم: اسرار عبادت و حقیقت اذکار، تسبیح، تحمید و سایر مفاهیم را می فهمد و در حال نماز به آنها توجّه می کند و خوب می داند چه می گوید و چه می خواهد.
مرتبه چهارم: علاوه بر مراحل قلبی، اسرار و حقایق اذکار به طور کامل در عمق جانش نفوذ کرده و به مرحله یقین رسیده است. در این صورت، زبان از قلب پیروی می کند و چون قلب به آن حقایق ایمان دارد، زبان را به اذکار وادار می کند.
مرتبه پنجم: در این مرحله، نمازگزار به مرتبه کشف و شهود و حضور کامل می رسد که به این مرحله، مرحله حضور قلب در معبود می گویند؛ نه حضور قلب در عبادت؛ یعنی، مرحله ای که اسما، صفات و کمالات حق را به چشم باطن مشاهده می کند و چیزی را به جز خدا نمی بیند و حتی به خود و افعال، حرکات و اذکارش نیز توجّه ندارد. البته این مرتبه خود دارای مراتب مختلفی است که نسبت به سالکان و درجه معرفت آنان متفاوت است.1
رعایت این مراحل و مراتب برای داشتن حضور قلب امری ضروری و بایسته است؛ البته رعایت همه آنها احتمالاً امکان پذیر نباشد و در این صورت باید به ترتیب در عمل به آنها کوشید.
پی نوشت ها:
1. ابراهیم امینی، خودسازی، ص 231؛ اسرار الصلاة، ملکی تبریزی، ص 307.