استدلال بر توحید در قرآن

در مورد اینکه آیا در قرآن کریم برای اثبات وجود خدا استدلال شده است یا نه؟ دو رویکرد متفاوت وجود دارد: 1. رویکردی که به طور قاطع از استدلال بر وجود خداوند در قرآن، دفاع می کند و می گوید خداوند در مواضع مختلف از قرآن، بر وجود خود، دلیل اقامه کرده است.(نگا: خدا از دیدگاه شهید سید محمد بهشتی، ص 41، انتشارات بقعه، تهران).2. در مقابل، رویکردی وجود دارد که معتقد است؛ قرآن کریم در صدد اثبات وجود خداوند بر نیامده است و وجود خداوند را بدیهی یا قریب به بدیهی و بی نیاز از استدلال می داند و براهینی را که دسته اول ادعا کرده اند، یا در مقام اثبات یگانگی خدا و نفی شرک است و یا اینکه اساسا به صورت برهان در قرآن نیامده است و این مفسران هستند که پاره ای از بیانات قرآنی را با ضمیمه کردن مقدمات دیگری به صورت برهان در آورده اند.(معارف قرآن، محمد تقی مصباح یزدی، ج 1، ص 24، مؤسسه در راه حق، قم).اما آنچه را به عنوان وجه جمع یا تقریب بین دو رویکرد فوق می توان گفت این است که ممکن است قرآن کریم به طور مستقیم در صدد اثبات وجود خدا بر نیامده باشد یا وجود خدا را بدیهی یا نزدیک به بدیهی و بی نیاز از استدلال می دانسته، چنانکه خداوند می فرماید: «أَ فِی اللّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ»؛ (ابراهیم، 10). «آیا در خدای پدید آورنده آسمان و زمین شکی هست»؟
ولی به هر حال می توان از بیانات قرآن استدلال هایی بر این مطلب به دست آورد و حتی بعید نیست خود قرآن هم به طور غیر مستقیم به این استدلال ها توجه داشته است. مثلا منافاتی ندارد که آیه ای مستقیما در صدد اثبات یگانگی و یکتایی خداوند باشد ولی به طور غیر مستقیم، اصل وجود خدا را هم ثابت کند، یا آیه ای در مقام احتجاج با مشرکان یا منکران نبوت پیغمبر اسلام(ص) باشد ولی ضمنا مطلبی را بیان کند که مثبت وجود خدا هم باشد.
برای نمونه آیه 35 از سوره طور، در مقام احتجاج با کفاری است که از ایمان به پیغمبر اکرم(ص) سر باز می زنند، می فرماید: «أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْ ءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ؛ أَمْ خَلَقُوا السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ بَلْ لا یُوقِنُونَ»؛ «آیا آنها (مشرکان) بدون هیچ علتی به وجود آمده اند یا خود افریدگار خویش اند؟ یا حتی آسمان ها و زمین را هم آنها خلق کرده اند؟ بلکه اینها از یقین بی بهره اند».
به نظر می رسد آیاتی که ذکر شد نخست این شبهه را طرح می کند که انسان و جهان خود به خود به وجود آمده اند و مبدأیی در پیدایش آنها نقش نداشته است!
آنگاه قرآن برای حل این شبهه، با قرار دادن انسان در برابر چند پرسش هشدار دهنده، منطق فطری او را بر می انگیزد تا وی با دقت در این سؤال ها، پاسخ لازم را بر اساس رهنمود وحی به دست آورد. ترتیب سؤال ها چنین است:
1. آیا می شود انسان بدون هیچ پدید آورنده ای به وجود آمده باشد؟
2. آیا ممکن است انسان پدید آورنده خویش باشد؟
3. اگر انسان خود را پدید آورده باشد، آسمان ها و زمین را -که پیش از پیدایش انسان بوده- چه کسی آفریده است؟ آیا آنها هم به وسیله انسان پدید آمده است؟
قرآن می خواهد با طرح این پرسش های ساده و فطری و پر معنا، انسان را متنبه کند و او را به اقرار وا دارد تا در جواب سؤال اول و دوم بگوید، او علت فاعلی دارد و علت فاعلی وی خود او نیست -زیرا هر پدیده ای نمی تواند پدید آورنده خود باشد و نیازمند به علتی است- در پاسخ پرسش سوم نیز اعتراف می کند که انسان با آنکه قدرت خلاقیت دارد و می تواند کارهای زیبا و شگفتی داشته باشد، لیکن در خلقت آسمان و زمین، کوچکترین نقشی ندارد.
در قرآن کریم آیات دیگری نیز وجود دارد که اثبات وجود خدا را می توان از آن استنباط کرد. از جمله آیات احتجاج حضرت ابراهیم(ع) بر مشرکان، سوره انعام آیه 75-79.
براى آگاهى بیشتر ر.ک:
1ـ المیزان، ج 6، ص 238 به بعد ذیل آیه 105 سوره مائده
2ـ المیزان، ج 14، ص 193 به بعد ذیل آیه 14 سوره طه.
3- دعای امام حسین(ع) در صحرای عرفات، علامه محمد تقی جعفری
4ـ نشان از بى نشان ها، مرحوم حسنعلى اصفهانى، ص 166 153.
5- آموزش کلام اسلامى، محمد سعیدى مهر
6- آموزش عقاید، آیت الله مصباح
7- آفریدگار جهان، آیت الله مکارم شیرازى
8- خدا را چگونه بشناسیم، آیت الله مکارم شیرازى
9- اصول عقاید، استاد محسن قرائتی
10- پیام قرآن، ج 2، آیت الله مکارم شیرازی
11- منشور جاوید، ج 2، استاد جعفر سبحانی
12- خدا در قرآن، شهید بهشتی
13- دوره پنج جلدی مقدمه ای بر جهان بینی توحیدی، استاد شهید مرتضی مطهری
14- توحید، شهید دستغیب شیرازی.