خدای متعال و ظرفیت و تفاوت انسان ها

خداوند متعال جهان را بر اساس نظم، سلسله مراتب و روابط علت و معلول آفریده است به طوری که هر عملی، عکس العمل خاص خود و هر کنشی، واکنشی بخصوص داشته باشد.اگر چه اراده مطلق خداوند بر همه چیز حاکم است اما بر اساس نظام جهان، حداقل سه عامل در ظرفیت انسان دخالت دارند: “وراثت، محیط و تلاش” خود انسان.که دو عامل وراثت و محیط تا حدودی خارج از اختیار انسان است اما عامل تلاش به طور بسیار زیاد در اختیار خود انسان است اگر چه عامل وراثت و محیط کمتر در اختیار انسان است اما عامل تلاش می تواند بر آن دو غلبه داشته باشد. لذا اگرچه بر اساس نظم حاکم بر جهان، ظرفیتها مختلف است و در این تفاوتها اسرار و زیبائیهای فراوانی نهفته است و کمترین فایده ظرفیت های کم آن است که در برجسته تر شدن زیبائیها کمک می کنند و توجه انسانها را بیشتر جلب می کنند. و از جهت عدالت خداوند نیز از هر کس به میزان ظرفیت او بازخواست می شود.
از این رو گفته شده است؛ عامل اصلى گزینش راه نیک و بد خود انسان است. به عبارت دیگر:
1- انسان در زندگى همواره بر سر دو راهى ها قرار مى گیرد و به سوى هر یک از طریق عوامل درونى وسوسه وتحریک مى شود.
2- قدرت انتخاب هر یک از دو راه را نیز دارا است.
3- خداوند از درون و برون، نیک و بد هر یک را به او آموخته و هدایت کرده است.
4- برخى اراده مى کنند و به موجب هدایت هاى الهى و گرایش هاى فطرى در برابر خواسته هاى حیوانى مقاومت نموده و راه سعادت در پیش مى گیرند و برخى برعکس خود را اسیر هواهاى نفسانى نموده و با گرایش هاى متعالى وهدایت هاى عقلانى و ربانى مى ستیزند. بنابراین عامل نیک و بد و میل به هر یک در ضمیر همگان نهفته است؛ ولىآدمى مقهور هیچ یک نیست و با اختیار و انتخاب آزاد مى تواند هر یک را برگزیند و با دیگرى بستیزد انا هدیناهالسبیل اما شاکرا و اما کفورا .
(سوره دهر، آیه 3)
5- حکمت الهی براین تعلق گرفته است که انسان آزادانه و با اختیار خود راه سعادت یا شقاوت را برگزیند و به نتیجه راهی که برگزیده است، برسد؛ و گرنه همه را به طور جبری و غریزی هدایت می کند.