باید دانست آن چه ذاتی علم است آگاهی و کشف حقیقت است . اما آن چه در پی علم , برای ((عالم )) حاصل می شود یا ((خشوع )) و خشیت است و یا ((غرور و استکبار)) چنان چه از یک سو در قرآن آمده است : ((انما یخشی الله من عباده العلمائ; از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند)), (فاطر, آیه 28). از سوی دیگر گفته شده است ((العلم هو الحجاب الاکبر)) راز این دوگانگی در آن نهفته است که برخی در ((پرتو علم )) به حکمت استوار و عالم مطلق هستی توجه پیدا می کنند و در برابر ((او)) سر تعظیم فرو می آورند و برخی در ((سایه علم )) به مراتب علمی خود توجه می کنند و احساس بی نیازی نسبت به دیگران و حتی نسبت به خدا به آنها دست می دهد که از آن به غرور علمی و حجاب اکبر باز می شود و در این باره به طور تقریبی فرقی میان علم فیزیک و علم توحید نیست . چنان که امام خمینی فرموده اند گاهی علم توحید نیز برای انسان حجاب می شود. برای توضیح بیشتر به مطالب زیر توجه کنید: 1- در آیات و روایات بر اصل فراگیری علم تائکید فراوان شده است , (فاطر/ 25 – بقره / 269 – انعام / 122 و نیز نگا: الحیاه , ج 2, ص 276). 2- در متون اصلی دین ما با طرح حقایقی چون : برتر بودن عالم از عابد, محبت خداوند به جویندگان علم , احترام به دانشمندان مساوی با احترام به پروردگار و… به جایگاه والای دانشمندان اشاره شده است , (الحیاه , ج 2, صص 280 – 282). 3- گروهی از روایات به نقش و جایگاه عالمان دینی و فقیهان اشاره کرده است , (همان , صص 290 – 294). 4- در پاره ای روایات بر این حقیقت تائکید شده است که علم باید برای رضای خداوند باشد, (همان , ص 330) حضرت رسول اکرم به روایت امیرموئمنان می فرماید: ((هر که علم را برای رضای خدا طلب کند به هیچ بابی از آن دست نمی یابد مگر آن که به سبب آن در نفس خود دارای فروتنیی افزون تر می شود و در میان مردم بیشتر به تواضع می پردازد و ترس او از خدا افزایش پیدا می کند و کوشش او در کار دین بیشتر می شود. این کس همان است که از علم سود می برد و باید آن را بیاموزد, (همان , حدیث اول ). 5- در فرهنگ دینی علم باید برای فهمیدن باشد نه برای جدال کردن , فخرفروشی و فریب دادن دیگران , (همان , ص 332). 6- از دیدگاه رهبران دینی علوم فراوانند چنان که حضرت علی (ع ) فرمودند: علم چهارتا است : علم فقه برای ادیان , طب برای بدن ها, علم نحو برای گفت وگو, ستاره شناسی برای شناخت زمان )), (میزان الحکمه , ج 6, ص 527). 7- هر چند در روایات افضل علوم , علم به خدا (و علوم دینی ) دانسته شده است اما در عین حال افضل دانش ها, علمی دانسته شده که در آن خلوص باشد و نافع ترین علم , علمی تلقی گشته است که به آن عمل شود, (همان , ص 529, حدیث 13834, 13835 و 13836). 8- دانشی که در متون روایی از آن تمجید و تقدیر شده است دانشی است که خصایص زیر را داشته باشد و فرق نمی کند در چه عرصه و ساحتی باشد, دینی باشد یا غیردینی , انسانی باشد یا طبیعی و… امام صادق (ع ) می فرماید: ((هر کس که علم بیاموزد و به آن عمل کند و برای خدا آن را به دیگران تعلیم دهد, در ملکوت آسمان ها او را عظیم می خوانند و می گویند برای خدا آموخت برای خدا عمل کرد و برای خدا به دیگران تعلیم داد)), (الحیاه , ج 2, ص 336, ح 3). 9- اما اگر علم و دانش برای خدا نبود و رضای حضرت حق در آن مقصود و منظور اصلی نباشد علمی است که حجاب اکبر خواهد بود و چنین علمی آدمی را به کمال نمی رساند ولو آن که علم دینی باشد. ویژگی های ذیل را می توان نشان هایی از علم فاسد و حجاب اکبر دانست : 1-9- برای دوستی دنیا و شیفته شدن آن , (الحیاه , ج 2, ص 343) رسول اکرم (ص ) می فرماید: ((هر کس برای دنیا و مقام پیدا کردن در چشم مردمان و مورد توجه قدرت ها شدن به جستجوی علم برآید به بابی از آن نمی رسد مگر آن که عظمت و کبریایی او در نزد خودش افزون می شود و زبان و دست درازی او بر مردمان افزایش پیدا می کند و بی توجهی او به خدا و دوری او از دین بیشتر می شود)), (همان ). 2-9- ادعا و خودبزرگ بینی , (همان , ص 344). 3-9- کتمان علم , (همان ). 4-9- گرفتن مزد و کار درست نکردن . امام صادق (ع ) فرمود: ((عیسی بن مریم به یاران خود گفت : وای بر شما علمای بد, مزد می گیرید و کار نمی کنید, نزدیک است که صاحب کار از شما خواستار کارش شود و شما نزدیک آنید که از دنیا بیرون روید و وارد تاریکی گور شوید)), (الحیاه , ج 2, ص 345, بخش ((ه ))). 5-9- ریاست طلبی , پیامبر(ص ) فرمود: ((ای اباذر هر کس علم را برای آن بخواهد که مردمان رو به سوی او کنند, بویی از بهشت به مشام او نخواهد رسید)), (همان , ص 347, حدیث اول ). در پایان این حدیث شریف را که از غرر روایات است تقدیم کرده و به تفکر در آن توصیه می کنم : حضرت علی (ع ) می فرماید: ((سر علم , فروتنی و تواضع است و چشم آن , تهی بودن از رشک ]و حسد[ و گوش آن , فهم و زبان آن , راستگویی و قلب آن , نیت نیکو و عقل آن , شناخت اسباب امور و از ثمرات آن است : تقوا و دوری گزیدن از هوس و هوا و پیروی از هدایت و پرهیز کردن از گناهان و دوست داشتن برادران و گوش دادن به سخنان دانشمندان و پذیرفتن از ایشان . نیز از ثمرات آن است , فروگذاشتن انتقام با قدرت و قبیح شمردن ارتکاب باطل و پسندیدن پیروی از حق و گفتار راست و دوری گزیدن از شادی به غفلت و از انجام دادن هر کاری که مایه پشیمانی شود. علم بر عقل می افزاید و در آموزنده خود صفات پسندیده می آفریند… و آز را سرکوب می کند و مکر را از کار می اندازد و بخل را می کشد و جانور وحشی را به بند می اندازد و آدمی را به درستی در گفتار و کردار می رساند)), (الحیاه , ج 2, ص 335, حدیث 8). لیک چون این بار را نیکوکشی ===بار برگیرند و بخشندت خوشی ===هین مکش بهر هوا آن بار علم ===تا ببینی در درون انبار علم === (مثنوی , دفتر اول , ابیات 3450 – 3451)

باید دانست آن چه ذاتی علم است آگاهی و کشف حقیقت است . اما آن چه در پی علم , برای ((عالم )) حاصل می شود یا ((خشوع )) و خشیت است و یا ((غرور و استکبار)) چنان چه از یک سو در قرآن آمده است : ((انما یخشی الله من عباده العلمائ; از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند)), (فاطر, آیه 28). از سوی دیگر گفته شده است ((العلم هو الحجاب الاکبر)) راز این دوگانگی در آن نهفته است که برخی در ((پرتو علم )) به حکمت استوار و عالم مطلق هستی توجه پیدا می کنند و در برابر ((او)) سر تعظیم فرو می آورند و برخی در ((سایه علم )) به مراتب علمی خود توجه می کنند و احساس بی نیازی نسبت به دیگران و حتی نسبت به خدا به آنها دست می دهد که از آن به غرور علمی و حجاب اکبر باز می شود و در این باره به طور تقریبی فرقی میان علم فیزیک و علم توحید نیست . چنان که امام خمینی فرموده اند گاهی علم توحید نیز برای انسان حجاب می شود. برای توضیح بیشتر به مطالب زیر توجه کنید: 1- در آیات و روایات بر اصل فراگیری علم تائکید فراوان شده است , (فاطر/ 25 – بقره / 269 – انعام / 122 و نیز نگا: الحیاه , ج 2, ص 276). 2- در متون اصلی دین ما با طرح حقایقی چون : برتر بودن عالم از عابد, محبت خداوند به جویندگان علم , احترام به دانشمندان مساوی با احترام به پروردگار و… به جایگاه والای دانشمندان اشاره شده است , (الحیاه , ج 2, صص 280 – 282). 3- گروهی از روایات به نقش و جایگاه عالمان دینی و فقیهان اشاره کرده است , (همان , صص 290 – 294). 4- در پاره ای روایات بر این حقیقت تائکید شده است که علم باید برای رضای خداوند باشد, (همان , ص 330) حضرت رسول اکرم به روایت امیرموئمنان می فرماید: ((هر که علم را برای رضای خدا طلب کند به هیچ بابی از آن دست نمی یابد مگر آن که به سبب آن در نفس خود دارای فروتنیی افزون تر می شود و در میان مردم بیشتر به تواضع می پردازد و ترس او از خدا افزایش پیدا می کند و کوشش او در کار دین بیشتر می شود. این کس همان است که از علم سود می برد و باید آن را بیاموزد, (همان , حدیث اول ). 5- در فرهنگ دینی علم باید برای فهمیدن باشد نه برای جدال کردن , فخرفروشی و فریب دادن دیگران , (همان , ص 332). 6- از دیدگاه رهبران دینی علوم فراوانند چنان که حضرت علی (ع ) فرمودند: علم چهارتا است : علم فقه برای ادیان , طب برای بدن ها, علم نحو برای گفت وگو, ستاره شناسی برای شناخت زمان )), (میزان الحکمه , ج 6, ص 527). 7- هر چند در روایات افضل علوم , علم به خدا (و علوم دینی ) دانسته شده است اما در عین حال افضل دانش ها, علمی دانسته شده که در آن خلوص باشد و نافع ترین علم , علمی تلقی گشته است که به آن عمل شود, (همان , ص 529, حدیث 13834, 13835 و 13836). 8- دانشی که در متون روایی از آن تمجید و تقدیر شده است دانشی است که خصایص زیر را داشته باشد و فرق نمی کند در چه عرصه و ساحتی باشد, دینی باشد یا غیردینی , انسانی باشد یا طبیعی و… امام صادق (ع ) می فرماید: ((هر کس که علم بیاموزد و به آن عمل کند و برای خدا آن را به دیگران تعلیم دهد, در ملکوت آسمان ها او را عظیم می خوانند و می گویند برای خدا آموخت برای خدا عمل کرد و برای خدا به دیگران تعلیم داد)), (الحیاه , ج 2, ص 336, ح 3). 9- اما اگر علم و دانش برای خدا نبود و رضای حضرت حق در آن مقصود و منظور اصلی نباشد علمی است که حجاب اکبر خواهد بود و چنین علمی آدمی را به کمال نمی رساند ولو آن که علم دینی باشد. ویژگی های ذیل را می توان نشان هایی از علم فاسد و حجاب اکبر دانست : 1-9- برای دوستی دنیا و شیفته شدن آن , (الحیاه , ج 2, ص 343) رسول اکرم (ص ) می فرماید: ((هر کس برای دنیا و مقام پیدا کردن در چشم مردمان و مورد توجه قدرت ها شدن به جستجوی علم برآید به بابی از آن نمی رسد مگر آن که عظمت و کبریایی او در نزد خودش افزون می شود و زبان و دست درازی او بر مردمان افزایش پیدا می کند و بی توجهی او به خدا و دوری او از دین بیشتر می شود)), (همان ). 2-9- ادعا و خودبزرگ بینی , (همان , ص 344). 3-9- کتمان علم , (همان ). 4-9- گرفتن مزد و کار درست نکردن . امام صادق (ع ) فرمود: ((عیسی بن مریم به یاران خود گفت : وای بر شما علمای بد, مزد می گیرید و کار نمی کنید, نزدیک است که صاحب کار از شما خواستار کارش شود و شما نزدیک آنید که از دنیا بیرون روید و وارد تاریکی گور شوید)), (الحیاه , ج 2, ص 345, بخش ((ه ))). 5-9- ریاست طلبی , پیامبر(ص ) فرمود: ((ای اباذر هر کس علم را برای آن بخواهد که مردمان رو به سوی او کنند, بویی از بهشت به مشام او نخواهد رسید)), (همان , ص 347, حدیث اول ). در پایان این حدیث شریف را که از غرر روایات است تقدیم کرده و به تفکر در آن توصیه می کنم : حضرت علی (ع ) می فرماید: ((سر علم , فروتنی و تواضع است و چشم آن , تهی بودن از رشک ]و حسد[ و گوش آن , فهم و زبان آن , راستگویی و قلب آن , نیت نیکو و عقل آن , شناخت اسباب امور و از ثمرات آن است : تقوا و دوری گزیدن از هوس و هوا و پیروی از هدایت و پرهیز کردن از گناهان و دوست داشتن برادران و گوش دادن به سخنان دانشمندان و پذیرفتن از ایشان . نیز از ثمرات آن است , فروگذاشتن انتقام با قدرت و قبیح شمردن ارتکاب باطل و پسندیدن پیروی از حق و گفتار راست و دوری گزیدن از شادی به غفلت و از انجام دادن هر کاری که مایه پشیمانی شود. علم بر عقل می افزاید و در آموزنده خود صفات پسندیده می آفریند… و آز را سرکوب می کند و مکر را از کار می اندازد و بخل را می کشد و جانور وحشی را به بند می اندازد و آدمی را به درستی در گفتار و کردار می رساند)), (الحیاه , ج 2, ص 335, حدیث 8). لیک چون این بار را نیکوکشی ===بار برگیرند و بخشندت خوشی ===هین مکش بهر هوا آن بار علم ===تا ببینی در درون انبار علم === (مثنوی , دفتر اول , ابیات 3450 – 3451)