خدا و علم پیشین به اعمال انسان

خداى متعال چون موجود پیراسته از هر محدودیت و نقص و احتیاج است و داراى تمام صفات زیباى کمال است، هم اراده او فوق همه اراده هاست و هم علم او، مطلق است و هم تمام کارهاى او بر اساس علم و حکمت و اراده حکیمانه است، از طرف دیگر در عالم آفرینش انسان موجود ممتازى است که داراى قدرت اختیار و انتخاب است و هیچ کدام از اینها مغایر و یا نفى کننده دیگرى نیست، خداى متعال بر اساس اراده حکیمانه اش نظام آفرینش را بر مبناى نظام أحسن قرار داد «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ» ؛ سجده (32)، آیه 7. «همان کسى که هر چیزى را آفریده است نیکو آفریده» از این رو مشیت و اراده حضرت حق بر این قرار گرفت که انسان به گونه اى آفریده شود که موجودى داراى اختیار باشد. «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ» ؛ تغابن (64)، آیه 2. «او است آن کسى که شما را آفرید؛ برخى از شما کافرند و برخى مؤمن» و «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ» ؛ مائده (5)، آیه 48. «و اگر خدا مى خواست شما را یک امت قرار مى داد، ولى خواست تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید» و پس از نشان دادن را خوب و بد، مسیر هدایت و سعادت و گمراهى و شقاوت، خود نشان هر کدام که خواست انتخاب کند «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» ؛ کهف (18)، آیه 29. «و بگو حق از پروردگارتان (رسیده) است. پس هر که بخواهد بگرود و هر که بخواهد انکار کند». البته تبعات و آثار و نتایج این راه ها یکى نیستند «أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ» ؛ سجده (32)، آیه 18. «آیا کسى که مؤمن است، چون کسى که نافرمان است؟ یکسان نیستند» فرجام صراط مستقیم رهیابى به رحمت الهى و پاداش هاى نیکوست و فرجام انحراف و گنه کارى بدبختى و گمراهى و دچار عداب دردناک الهى شده است. «فَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ» ؛ انبیاء (21)، آیه 94. «پس هر که کارهاى شایسته انجام مى دهد و مؤمن (هم) باشد، براى تلاش او ناسپاسى نخواهد بود» «إِلاَّ مَنْ تَوَلَّى وَ کَفَرَفَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ» ؛ غاشیه (88)، آیه 24. «که خداوند او را به آن عذاب بزرگتر عذاب کند» این مشیت خداى متعال است لذا مى فرماید: «وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لأَمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ» ؛ یونس (10)، آیه 99. «و اگر پروردگار تو مى خواست، قطعاً هر که در زمین است همه آنها یکسر ایمان مى آوردند. پس آیا تو مردم را ناگزیر مى کنى که بگروند؟» پس اختیار ما بر اساس ارده حکیمانه خداست. در عین حال لازمه تکامل اختیارى و انتخابى، گزینه هاى نادرست و انتخاب مسیرهاى نادرست از سوى برخى افراد انتخابگر است پس این انتخاب بد یا خوب، گناه یا ثواب بر اساس اراده خداى متعال در طرح نظام احسن است «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ» ؛ انعام (6)، آیه 35. «و اگر خدا مى خواست قطعاً آنان را هدایت گرد مى آورد، پس زنهار از نادانان مباش» گر چه خداى متعال در مورد گناه، از آن کار راضى نیست ولى در مورد ثواب علاوه بر اراده، راضى نیز هست «إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ وَ لا یَرْضى لِعِبادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ» ؛ زمر (39)، آیه 7. «و اگر کفر ورزید، خدا از شما سخت بى نیاز است و براى بندگانش کفران را خوش نمى دارد، و اگر سپاس دارید آن را براى شمامى پسندد» اما نکته ظریف در مورد علم پیشین الهى این است که خداى متعال مى داند که ها در آینده باراده و انتخاب و خواست خود چه گزینه رفارى را بر مى گزینیم و چه کار انجام مى دهیم، حال اگر در وقت مقرر، ما آن کار را با اراده خود ندهیم؛ بلکه به سبب علم الهى، اراده از ما سلب شود، علم خدا بر خلاف خواهد شد چون متعلق علم خدا «کارهاى ما با اختیار خودمان» «یَعْلَمُ ما تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ» ؛ رعد (13)، آیه 42. «آنچه را که هر کسى به دست مى آورد مى داند. و به زودى کافران بدانند که فرجام آن سراى از کیست» «أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ» ؛ نور (24)، آیه 64. «هشدار که آنچه در آسمانها و زمین است از آن خداست. به یقین آنچه را که بر آیند او مى داند» «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ أَعْمالَکُمْ» ؛ محمد (47)، آیه 30. «در نتیجه ایشان را به سیماى (حقیقى)شان مى شناسى و از آهنگ سخن به (حال) آنان پى خواهى برد؛ و خداست که کارهاى شما را مى داند» بود اما در وقت مقرر مشخص شد که «کارهاى ما بدون اختیار» دیگرى رخ داد. لذا خداى متعال با هشدار به گنهکاران وافراد غیر صالح مى فرماید: شما که پند نمى گیرید و به راه خطا مى روید هر کارى مى خواهید انجام دهید اما بدانید که خداى متعال به همه آنچه که شما (با اختیار واراده تان) انجام مى دهید بصیر و آگاه است «اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» ؛ فصلت (41)، آیه 40. «هر چه مى خواهید بکنید که او به آنچه مى خواهید بیناست» بنابراین خداى متعال علم دارد که ما در آینده با اختیار خودمان چه کارى را انجام مى دهیم و مانند یک نفر استادى که صددرصد شاگردش را مى شناسد و آینده کارى و رفتارى او را مى داند، هرگز این دانستن ما به جبر و محدودیت اختیار و اراده انسان نخواهد بود.