نویسنده: آرمان فروهی(1)

مهاجرت از ابتدای بشر تاکنون در میان اقوام مختلف به عنوان راهی برای عبور از مصائب و مشکلات در نظر گرفته شده و از جمله مهمترین راهکارهای جوامع بشری برای ارتقاء وضعیت زندگانی خود بوده است. قرآن کریم نیز در ضمن آیات فراوانی به هجرت انبیاء الهی و پیروان آنها اشاره کرده است. در این پژوهش که با رویکرد توصیفی – تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای صورت گرفته است به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم که هجرت در دوران رسالت انبیاء الهی از چه جایگاهی برخوردار بوده و از منظر قرآن کریم میان هجرت انبیاء الهی و تمدن سازی چه نسبتی برقرار است؟

با بررسی آیات متعدد قرآن کریم به این نتیجه می رسیم که در قرآن ضمن بیان دسته بندی هجرت به هجرت درونی و هجرت بیرونی، اهداف متعددی همچون رضا و خشنودی خداوند، حفظ ایمان و توحید، دستیابی به امنیت و آمرزش گناهان و در نهایت ایجاد تمدن الهی برای این امر مهم شمرده شده است. همچنین هجرت حضرت ابراهیم علیه السلام، حضرت موسی علیه السلام و قوم بنی اسرائیل، اصحاب کهف و حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و پیروان ایشان هجرت هایی با نیل به رستگاری و قرب الهی بوده، که منشاء تحول اجتماعی – تمدنی برای دینداران آن ادیان را فراهم کرده است.

واژ‌گان کلیدی: قرآن کریم، هجرت، انبیاء الهی، تمدن سازی.
 

مقاله “تأملی بر سیر تاریخی مطالعات تفسیری شبه قاره‌ی و هند به زبان عربی (قرن اول تا دوازدهم هجری)“
نویسنده: هادی سلیمانی ابهری(2)
 

 
واژ‌گان کلیدی: مطالعات قرآنی، شبه قاره‌ی هند، زبان عربی، روش های تفسیری، تفسیر ساختاری.
 

مقاله “تبیین مؤلفه های تمدن ساز در شخصیت حضرت موسی علیه السلام از دیدگاه قرآن کریم“
نویسندگان: مهدی ساغری زاده(3) و على لطفی(4)
 

انسان پس از گذراندن شکل ابتدایی اجتماع، به تدریج جامعه‌ی بشری را تشکیل داد. تشکیل امت و ظهور زندگی اجتماعی بشر، وی را آماده‌ی بهره‌گیری از تعالیم انبیاء و شکوفایی استعدادها نمود. پیامبران در پی رشد حیات مادی و معنوی انسانها بودند و مفاهیم وحیانی به عنوان باورهایی ریشه‌دار، مسیری را فراهم کرد که در آن تمدن هایی متعالی شکل گیرد و منشأ پیشرفت بشر گردد.

گرچه در میان تمدن های شناخته شده و نامدار بشری، کمتر به تمدن های دین پایه توجه شده، اما برخی پژوهشگران با در نظر گرفتن این واقعیت تاریخی، اندیشه‌ی دینی را عاملی اساسی در تشکیل و برپایی تمدن می‌دانند و معتقدند ادیان آسمانی، به شکل مستقیم یا غیر مستقیم نقش اساسی در ترکیب تمدن ها بر عهده دارند.

حضرت موسی علیه السلام با تبیین قانون های الهی در قالب کتاب آسمانی، زمینه را برای شکل‌گیری جامعه ای متمدن فراهم کرد. با توجه به نیاز همیشگی بشر به آموزه های پیامبران، بازشناخت مؤلفه هایی از شخصیت موسی علیه السلام که در تمدن سازی تأثیر داشته، اهمیت ویژه ای می یابد. پرسش اصلی این تحقیق آن است که در شخصیت حضرت موسی علیه السلام چه مؤلفه هایی برای تمدن سازی وجود دارد؟ برای پاسخ به این پرسش، آیات نورانی قرآن کریم مبنا قرار گرفته و این آیات، اصلی ترین منبع پژوهش حاضر است.
 
واژگان کلیدی: تمدن، قرآن، حضرت موسی علیه السلام، شخصیت، تمدن سازی.
 

مقاله “تبیین و بررسی مؤلفه‌ی تمایلات در تفکر انتقادی از منظر فرهنگ قرآنی و روانشناسی“
نویسندگان: نفیسه آذربایجانی(5)، رضا شکرانی(6) و مسعود آذربایجانی(7) 
 

عصر حاضر که عصر تغییرات سریع اجتماعی، فکری و فرهنگی است، انسانها را با چالش ها و فشارهای متعددی روبرو نموده که مقابله مؤثر با آنها نیازمند کسب مهارت های مختلف روانی و اجتماعی می باشد. بر اساس نظر سازمان بهداشت جهانی، یکی از مهم ترین و اساسی ترین این مهارتها، مهارت تفکر نقادانه است.

بر اساس بررسی های انجام شده، از منظر انجمن فلاسفه آمریکا، تفکر نقادانه از دو مؤلفه اصلی تمایلات (گرایش ها) و مهارت های شناختی تشکیل یافته که هریک از این دو مؤلفه نیز خود دارای اجزاء مختلفی می باشند. در این مقاله ابتدا تفکر نقادانه و مؤلفه های آن تعریف و اجزاء تشکیل دهنده مؤلفه‌ی تمایلات و یا به عبارت دیگر ویژگی های متفکرین نقاد، تبیین و سپس تعدادی از ویژگی هایی که برای این افراد در قرآن آمده، مطرح شده است. تحقیق حاضر، با روش تحلیل محتوای کیفی و با استقراء تام آیات قرآن صورت گرفته است.

در یافته های این پژوهش مشاهده می شود که برخی ویژگی ها از قبیل علاقه و اشتیاق برای دستیابی به حقیقت، تلاش و خستگی ناپذیری، ثبات شخصیت، شجاعت و استقلال در تفکر، داشتن روحیه‌ی حق پذیری، ترجیح سخن یا عقیده یا تفکر درست بر همه چیز، انعطاف پذیری و بی تعصبی، وحدت و هماهنگی شخصیت، ژرف اندیشی مدام و توجه دقیق به نشانه ها، هدفمند بودن و پرهیز از مسائل نامربوط و توسّم (نکته سنجی و زیرکی) از ویژگی های مشترک بین روانشناسی و قرآن و ویژگی هایی چون ایمان و تقوا، شرح صدر، خشیت الهی و ایستادگی، استقامت و ثبات در عقیده از ویژگی های مختص به قرآن است.

در بررسی تطبیقی به عمل آمده پیرامون مفاهیم این موضوع در قرآن و روانشناسی، مشخص شد تفاوت اصلی این دو در خدا محوری و انسان محوری آنها می باشد که هرچند مفاهیم مطرح شده در روانشناسی کاربردی تر و با جزییات بیشتر است، اما برای آنکه این مفاهیم غنای بیشتری یابند، می بایست آنها را از حالت انسان محورانه خارج نموده و بر اساس مبانی خدا محورانه اعتلا داد و بر این اساس، از چنین آموزه هایی بهره جست.

واژگان کلیدی: قرآن، تفکر انتقادی (نقادانه)، روانشناسی، ویژگی های متفکر نقاد، مولفه تمایلات.
 

مقاله “تحلیل و نقد دیدگاه مایکل کوک در خصوص جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در منابع حدیثی شیعه“
نویسندگان: پری چرم دوز(8) و محمد محقق(9) 
 

امر به معروف و نهی از منکر از فروع دین و برخواسته از تعالیم قرآن، سیره‌ی پیامبر صلّی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام بوده و یکی از پایه های اصلی تفکر شیعه را شکل می دهد که درباره‌ی آن کتاب ها و رساله های زیادی نوشته شده است. مستشرقان نیز از قرن ۱۲ میلادی شروع به بحث و بررسی آیات و اعتقادات اسلامی کرده اند.

در دوران معاصر با ایجاد زمینه های پیش آمده از جمله علم گرایی، رویکرد مستشرقان، علمی و اثربخش شده است. از جمله کسانی که در این باره کتاب نوشته مایکل کوک است. کتاب وی با عنوان «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی» ترجمه شده است. کوک بر این عقیده است که در دو کتاب از منابع حدیثی چهارگانه‌ی شیعه، تنها بیست حدیث در مبحث امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد؛ که نیمی از این احادیث شامل پند و اندرز و بدون محتوای عقیدتی است و این احادیث بر اهمیت نهی از منکر و زوال آن در آینده، تأکید دارد.

از آنجا که منابع حدیثی شیعه در مقایسه با منابع حدیثی اهل سنت از جهت حجم و تدوین احادیث، مقدم بوده و مستقل از اهل سنت عمل کرده است، با تتبع در این منابع می توان به احادیث زیادی درباره‌ی امر به معروف و نهی از منکر و آثار انجام یا ترک آن دست یافت. به نظر می رسد یکی از عوامل طرح چنین دیدگاه هایی، عدم دسترسی به منابع حدیثی شیعه در این باره است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و جستجوی کتابخانه ای و مجازی تنظیم شده است.

واژگان کلیدی: مایکل کوک، شیعه امامیه، امر به معروف و نهی از منکر، مستشرقین.
 

مقاله “مؤلفه های فرامادی تمدن ساز از منظر قرآن کریم“
نویسنده: راضیه تبریزی زاده اصفهانی(10)
 

رسیدن به یک تمدن مطلوب، مدینه‌ی فاضله و آرمان شهر، هدف آرمانی یک نظام اجتماعی بالنده است. اما حل این معما که چه مؤلفه ها و شاخصه هایی بسترساز این تمدن است و آیا در قرآن کریم، به این مسأله پرداخته شده یا نه، پرسشی جدی است که باید به آن پاسخ داده شود. در نگاهی کلی به تمدن مطلوب قرآنی، دو گروه عناصر اساسی با تعریف و جایگاهی ویژه ایفای نقش می نمایند.

از سویی تمامی مظاهر مادی و اسباب سخت افزاری و نعمت های دنیوی با انگاره‌ی «طیبات»، به عنوان اهداف میانی و ابزار حرکت انسان به سوی افق های برتر، دارای ارزش است (و نه آنکه مطرود باشد) و از سوی دیگر، ارزش هایی قرار دارد که مربوط به بعد حقیقی وجود انسان و بخش نرم افزاری حیات مطلوب و انسانی اوست که از آن تعبیر به «فرامادی» شده است. مؤلفه هایی چون: باور توحیدی، معادمحوری، عدالت، آزادی، امنیت، وحدت گرایی، اخلاق مداری، راهبری مصلحان اجتماعی، حقیقت گرایی و برابری گرایی که منشأ زیست هدفمند انسان است.
 
واژگان کلیدی: قرآن کریم، تمدن، جامعه، اسلام، مؤلفه های فرامادی، توحید، انبیای الهی.
 

در پایان با تشکر از مدیر مسئول محترم فصل‌نامه علمی «قرآن، فرهنگ و تمدن»، که با موافقت‌ ایشان، علاوه بر نسخه کامل پی دی اف که در اختیار سایت راسخون قرار داده شد و ما در این مطلب، لینک‌های دانلود مربوطه را ارایه نمودیم، نسخه ورد مقالات نیز در آینده نزدیک در سایت ارایه خواهد شد تا کاربران فضای مجازی و پژوهشگران علوم و معارف قرآنی از آن استفاده نمایند و امید است این دغدغه ارزشمند جهت بازنشر حداکثری معارف ناب اسلامی، الگویی برای سایر دست‌اندرکاران نشریات فرهنگی، علمی و پژوهشی باشد تا افراد بیشتری از ثمرات علمی آن بهره‌مند گردند.

پی‌نوشت‌ها:
1. دکتری تاریخ اسلام.
2. دکتری تاریخ اسلام، عضو هیأت علمی دانشگاه زنجان.
3. دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن دانشکده علوم و معارف قرآن کریم اصفهان.
4. دکتری علوم قرآن و حدیث، عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین علیه السلام.
5. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
6. عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان.
7. عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی امام خمینی رحمه الله.
8. کارشناس ارشد علوم قرآن کریم.
9. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
10. دکتری علوم قرآن و حدیث.