اگر آیین مقدس اسلام و آموزه های وحیانی و دینی آن را مورد مطالعه و بررسی قرار داده باشیم اذعان خواهیم داشت که هیچ آیین و مذهبی همچون آیین مقدس اسلام مؤلفه و شاخص های انسان دوستی و مهرورزی را در خود جمع نکرده است. الگو و مدلی که در شریعت آسمانی اسلام مطرح شده را در هیچ یک از مذاهب و نحله های فلسفی، اخلاقی، عرفانی و اجتماعی نمی توان یافت؛ چرا که هر یک از موارد ذکر شده با کاستی ها و نواقص فراوانی مواجه هستند که رضایت و خرسندی دنیوی و سعادت و شادکامی اخروی را برای انسان به ارمغان نمی آورند.

 این در حالی است که فرهنگ غنی اسلام از آن نواقص مبری بوده و نتایج شگفت انگیزی را عائد طرفداران خود کرده است. یکی از جلوه های ناب و شگفت انگیزی که در آیین و فرهنگ وحیانی اسلام به آن دقت و توجه خاصی شده مسأله احسان، نیکوکاری و مهرورزی است. در این آیین وحیانی با آنچنان عناصر و شاخص های ناب مهرورزی مواجه هستیم که آزادی خواهان و طرفداران حقوق بشر را به شگفت وا می دارد.

 
پیشگامان و خط شکنان عرصه ی احسان و مهرورزی

برای دست پیدا کردن به جایگاه و اهمیت احسان و مهرورزی در شریعت وحیانی اسلام کافی است پیشگامان این عرصه مهم اجتماعی را مورد بررسی قرار داده و در اینکه خدای متعال برای این فضیلت دینی و اجتماعی چه آثار و برکاتی را مترتب کرده است. با رجوع به منابع دینی و اسلامی به این مهم پی خواهیم برد که خدای متعال پیشگام و الگوی عینی احسان و مهرورزی در عالم هستی است؛ چرا که احسان و مهرورزی او به دایره ی خاصی محدود نشده و فقط افراد معینی را در برنگرفته است. احسان و مهرورزی خدای متعال شامل تمام موجودات اعم از حیوانات و انسانها است.
 
 احسان خدای متعال تنها شامل انسانهای نیکوکار نیز نبوده؛ چرا که شقی ترین افراد بر روی زمین نیز در حیات مادی و دنیوی خود همواره از جلوه های ناب احسان خدای متعال بهره مند می شوند، از این رو خدای متعال در قرآن کریم در معرفی خود چنین فرموده است: «رَحْمَتی‏ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ءٍ؛[1] رحمتم همه چیز را فراگرفته.‏» به اذعان مفسران و قرآن پژوهان فراگیری و گستردگی رحمتی که خدای متعال خود را به آن معرفی کرده محدود به امور مادی نبوده، بلکه امور معنوی را نیز شامل شده است از این رو بندگان خدا و موجودات زنده به فراخور استعداد و توانایی و همچنین استقبالی که خود از این رحمت داشته اند از آن برخوردار بوده اند.[2] از طرفی خدای متعال علاوه بر اینکه شاخص احسان مداری خود را مطرح نموده از بندگان خود نیز احسان مداری را در زندگی مطالبه می نماید و همگان را به این شاخص دینی دعوت می نماید: «وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْک‏؛[3] و همان‏گونه که خدا به تو نیکى کرده نیکى کن.»

پیامبران و اولیای الهی الگوی عملی احسان مداری

علاوه بر اینکه خدای متعال خود را پیشتاز اصلی رحمت، مهربانی و احسان ورزی معرفی می نماید، برای تشویق و راهنمایی مردم به سوی قله های مهرورزی و انسان دوستی الگوهای عملی را در جوامع بشری تعیین و معرفی فرموده است. از این رو شاهد هستیم یکی از اصلی ترین و روشن ترین ویژگی ها و اوصاف انبیاء و اولیای الهی در تعامل و ارتباط با مردم روی آوری به احسان و مهرورزی در روابط اجتماعی بوده است.  کما اینکه خدای متعال در مدح پیامبر الهی در سوره مبارکه صافات اشاره روشنی به این شاخص اخلاقی کرده است: «سَلاَمٌ عَلَى نُوح فِى الْعَالَمِینَ ـ اِنَّا کَذلِکَ نَجْزِى الْمُحْسِنِینَ»[4] و در آیات دیگر حضرت ابراهیم را این چنین مدح می فرماید: «سَلاَمٌ عَلَى اِبْرَاهِیمَ ـ کَذَلِکَ نَجْزِى الْمُحْسِنِینَ»[5] و همچنین در آیات 120 و 121 همین سوره مى فرماید: «سَلاَمٌ عَلَى مُوسَى وَ هَارُونَ ـ اِنَّا کَذلِکَ نَجْزِى الْمُحْسِنِینَ» و در نهایت در آیات  دیگر همین سوره 130 و 131 همان سوره مى فرماید: «سَلاَمٌ عَلَى إِلْ یَاسِینَ ـ اِنَّا کَذلِکَ نَجْزِى الْمُحْسِنِینَ».

 
با این عمل لاکچری نشین بهشت شو

احسان و نیکو کاری فضیلت اخلاقی با ارزشی است که انسان را علاوه  برحیات مادی در حیات اخروی نیز بلند مرتبه می نماید. در حیات مادی نوعاً انسانها افراد نیکو کار را دوست دارند و برای او ارزش و جایگاه ممتازی قائل هستند فراتر از حیات مادی زندگی اخروی انسان های نیکوکار و محسن نیز ممتاز بوده، چرا که این افراد در بهترین و زیباترین موقعیت و مکان های بهشتی ساکن خواهند شد و درجه انسان را در نزد خدای متعال ارتقاء می بخشند. «سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع یَقُولُ‏ إِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً فِی الْأَرْضِ یَسْعَوْنَ فِی حَوَائِجِ النَّاسِ هُمُ الْآمِنُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَى مُؤْمِنٍ سُرُوراً فَرَّحَ‏ اللَّهُ قَلْبَهُ‏ یَوْمَ الْقِیَامَةِ ؛[6]همانا از براى خدا در زمین بندگانى است که براى حوائج مردم کوشش می کنند، اینها روز قیامت در امانند، و هر که بمؤمنى شادى رساند، خدا روز قیامت دلش را شاد سازد.»

 
توجه به اولویت ها در احسان و نیکو کاری

گاهی برخی افراد بدون توجه به اطرافیان خود بیشتر به دنبال احسان و نیکوکاری به افراد ناشناس و غریبه هستند. این در حالی است که اگر هر انسانی توجه و اهتمام ویژه ای به اطرافیان خود داشت به طور قطع و یقین و اثربخشی جامعه انسانی طعم شیرین احسان و نیکوکاری را می چشید. البته این موضوع به معنای فراموش کردن افراد ناشناس و غریبه نیست ولی آنچه از برخی آیات و روایات بیشتر به دست می آید این است که اهتمام افراد در درجه اول باید نسبت به نزدیکان و آشنایان باشد کما اینکه در برخی از آیات خدای متعال این چنین فرموده است: «…وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى‏ وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً؛[7] و به پدر و مادر احسان کنید؛ و در باره خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و همسایه خویش و همسایه بیگانه و همنشین و در راه‏مانده و بردگانِ خود [نیکى کنید]، که خدا کسى را که متکبّر و فخرفروش است دوست نمى‏ دارد.»  برخی از محققان از آیه 215 سوره مبارکه بقره نیز این اولویت در انفاق و احسان کردن را برداشت کرده اند.[8]یکی دیگر از آفت هایی که احسان و کارهای نیک انسان را به باد فنا می دهد طعنه زدن، بد اخلاقی و منت گذاشتن است. در واقع اگر انسان مهارت اخلاص و خداباوری را در زندگی خود تقویت کرده باشد هیچ گاه اعمال و رفتارهای خود را برای دست یابی به منافع مادی انجام نمی دهد و در این مسیر هیچ گونه منت و یا بداخلاقی و آزاری را به دیگران تحمیل نمی نماید.

 آفت های مرگبار در مصاف با احسان و نیکو کاری

احسان و نیکو کاری هر چند عمل بسیار زیبا و خداپسندانه ای است که آثار و برکات مادی و معنوی فراوانی را برای انسان به ارمغان می آورد  ولی با این وجود گاهی اوقات برخی افراد به واسطه عدم آشنایی به آداب و قوانین این عمل خدا پسندانه، به گونه ای رفتار می نمایند که آتش به خرمن نیکی ها و احسان های خود می زنند و در نهایت چیزی را عائد حیات مادی و معنوی خود نمی نمایند. در ادامه به برخی از بیمارهای خطرناک این موضوع اشاره می کنیم.

 
گرفتار شدن به ویروس و بیماری ریا و تظاهر

یکی از مرموز ترین و خطرناک ترین بیماری ها و ویروس هایی که احسان و نیکوکاری افراد را درگیر آفت و نابودی می کند، مسأله ریاکاری و فاصله گرفتن از نیت خداپسندانه است. بر اساس اندیشه اسلامی یک انسان موحد و خدا پرست می بایست تمام اعمال و رفتارهای خیرخواهانه خود را برای دست یابی به رضایت الهی انجام دهد، از این رو این افراد هیچ گاه نیت خود را به آمال و گرایش های مادی و خواهش نفسانی آلوده نمی نمایند این موضوع را به خوبی می توان در سبک زندگی علوی و فاطمی(علیها السلام) مشاهده کرد. زمانی که سه روز پی در پی روزه بوده و غذای خود را به انسان های نیازمند عطا کردند و در مقابل این احسان و نیکو کاری خود این چنین بودند: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً؛[9] و به [پاس‏] دوستىِ [خدا]، بینوا و یتیم و اسیر را خوراک مى‏ دادند. ما براى خشنودى خداست که به شما مى‏ خورانیم و پاداش و سپاسى از شما نمى‏ خواهیم.»

 
احسان و نیکو کاری با طعم زهرآگین

یکی دیگر از آفت هایی که احسان و کارهای نیک انسان را به باد فنا می دهد طعنه زدن، بد اخلاقی و منت گذاشتن است. در واقع اگر انسان مهارت اخلاص و خداباوری را در زندگی خود تقویت کرده باشد هیچ گاه اعمال و رفتارهای خود را برای دست یابی به منافع مادی انجام نمی دهد و در این مسیر هیچ گونه منت و یا بداخلاقی و آزاری را به دیگران تحمیل نمی نماید. خدای متعال در این خصوص به همگان این چنین هشدار می دهد. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏ کَالَّذی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِر؛[10] اى کسانى که ایمان آورده‏اید، صدقه ‏هاى خود را با منّت و آزار، باطل مکنید، مانند کسى که مالش را براى خودنمایى به مردم، انفاق مى‏ کند و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارد.»
 
پی نوشت ها:
[1]. سوره مبارکه اعراف، آیه 156.
[2].مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏6، ص393.
[3]. سوره مبارکه قصص، آیه 77.
[4]. سوره مبارکه صافات، آیه 79و80.
[5]. همان، آیات 109 و 110.
[6]. الکافی، ج‏2،  ص197، ح2.
[7]. سوره مبارکه نساء، آیه 36.
[8]. ر.ک: دوفصلنامه»حدیث وقرآن مطالعات« ،سال دهم شمارة،دوم،تابستان وبهار1396پیاپی،20صص،39-67اول اولویت سنجی انفاق در قرآن و حدیث، رضا شکرانی، طاهره سادات سیدناری.
[9]. سوره مبارکه انسان، آیات8و9.
[10]. سوره مبارکه بقره، آیه 264.