جالب اینجاست که همه انتقادها و ایرادها بر ایمان به خدا زیر پوشش اومانیسم صورت گرفته است، زیرا همه ی کسانی که به گونه ای به نفی لزوم ایمان و اعتقاد به خدا پرداخته اند هدف خود را دفاع از انسان ذکر کرده اند.

به بیان دیگر چون انسانیت انسان را در خطر دیده اند به انگیزه ی پاسداری از انسان و اصالت وی به نزاع با خدا پرداخته اند، و گمان کرده اند که اگر خدا به کناری نهاده شود انسان اصالت خود را باز می یابد.

نکته دقیق این است که هیچ یک از این پاسداران اصالت انسان تفسیر درست و صحیح از انسان ارائه نمی کنند. یعنی بیان نمی کنند که انسان چیست؟ ابعاد وجودی او کدام است؟ معیار اصالت و عدم اصالت انسان کدام است؟ انسان چه باید بشود؟ مبدأ انسان چیست و منتهای آن کدام است؟ و ده ها سؤالات دیگر نظیر اینها.

البته اگر بخواهیم از انصاف دور نشویم و به اصطلاح عادلانه قضاوت کنیم باید بگوییم آنها همگی یک جواب کلی به همه سؤالات فوق داده اند و آن اینکه انسان عبارت است از موجودی با خواسته های حیوانی سیری ناپذیر و اصالت او نیز جدا شدن از خداست و سیر به سوی ” خودطبیعی “.

خلاصه آنکه انسان باید خود را جانشین خدا سازد و دعوی الوهیت کند.

 

سخن و اندیشه نیچه مبنی بر اینکه خدا مرده است

بر اساس همین اندیشه و طرز تفکر نیچه در قرن نوزدهم فریاد برآورد که: ” خدا مرده است “. و پس از وی نیز کسانی بدون توجه به مفهوم سخن وی این کلام را بر زبان جاری ساختند و ما در اینجا به بررسی و تحلیل آن می پردازیم:

در تفسیر این جمله ی مشهور گفته اند که سخن نیچه ناظر بر بی ارتباطی انسان روزگار او با خداست. وی با این بیان خود سخن از عدم منشأییت اثر خدا در زندگی مردمان غرب به میان آورده است. به گمان وی تاکنون خدا محور وجود انسان و دایر مدار امور بوده است و انسان با اتکا به او رفتارها و اعمال خود را شکل می داده است، اما اکنون خدا از اثر افتاده و دیگر محور امور نیست، یعنی در زندگی افراد بشر دارای تاثیر نیست. انسان با خدا بیگانه شده و دیگر ارتباطی میان خود و خدا برقرار نمی سازد.

مسأله مهم برای نیچه این است که مردن خدا کاری ساده و آسان نیست. انسانی که محور خود را از دست داده است با مشکل بزرگی روبروست و آن اینکه دیگر نوری نیست تا آدمی در پرتو آن وجود خویش را بیابد و بداند کجاست. دیگر شب شده است و تاریکی همه جا و همه چیز را فراگرفته است.

انسان با کنارگذاردن خدا و او را از محور حیات خارج کردن از هستی اصیل خود خارج شده، رو به سقوط می رود.

براستی که اگر انسان خدا را کنار بگذارد و در ظلمت های یاس و نومیدی چه چیزی را می تواند پناهگاه خود قرار دهد؟ چه کسی را یارای آن است تا نقطه ی اتکا او به هنگام گرفتاری ها و بدبختی ها باشد تا آرامش درون او به اضطراب و دلواپسی مبدل نسازد؟ آخر مگر در جهانی که از خدا تهی است و آدمی به غربت هستی گرفتار آمده، جهانی که مبدا خود را از دست داده و انتهای قابل پذیرشی هم ندارد، جهانی که نه عمق دارد و نه معنا و مفهومی می توان زندگی کرد؟ آیا در یک چنین جهانی دیگر ملاک و معیاری برای صعود می تواند یافت یا نه هر آنچه هست سقوط است و نزول.

آیا در یک چنین هستی تنگ و تاریکی که از در و دیوار آن آهنگی جز آهنگ پوچی و بیهودگی به گوش نمی رسد می توان به فردای خود امیدوار بود؟

آیا در یک چنین عالمی چیزی را می توان یافت تا با دلبستگی به آن روح بی نهایت جوی خود را سیراب ساخت؟

« خدا کجا رفته است؟ من می خواهم این را به شما بگویم! ما او را کشته ایم شما و من! ما همه قاتلان او هستیم! اما چگونه چنین کاری کردیم؟ چگونه توانستیم دریا را سرکشیم؟ … چه کردیم که زمین را از بند خورشیدش جدا ساختیم؟ و اینک این زمین که از همه ی خورشیدهایش دور می شود کجا می رود؟ آیا مدام سقوط نمی کند؟ آیا سردتر نشده است و شب مدام و مدام بیشتر و بیشتر نمی شود؟…

خدا مرده است! خدا مرده است! ما او را کشته ایم! و ما قاتلترین قاتلان چگونه می خواهیم خود را تسکین دهیم! قدسیترین و نیرومندترین چیزی که زمین داشت به تیغ ما جان داد، و چه کسی می خواهد ما را از این خون بشوید؟ با چه آبی می خواهیم خود را تطهیر کنیم»؟ (1)

نیچه برای سرنگون شدن خداشناسی در غرب علت هایی را ذکر می کند که مجموع آنها را می توان در ” از محور خارج شدن خدا در زندگی بشر ” خلاصه کرد. از جمله می گوید که مردم دیگر خدا را به عنوان مقام پدر که نقطه اتکا انسان است فراموش کرده اند. افراد انسانی دیگر از خدا به عنوان ” قاضی ” و ” جزادهنده ای ” که پاداش نیک و بد اعمال افراد را در رستاخیز می دهد یاد نمی کنند. انسان خود را از خدا جدا کرده و دیگر در بند اعتقاد و ایمان به او نیست.

« خدا نشناسی امروز از چه روست؟ مردم مقام پدر را در خدا یکسره انکار کرده اند، همچنین ” قاضی ” و ” جزا دهنده ” را، همین گونه اراده ی آزاد ” او را. می گویند او چیزی نمی شنود، و اگر می شنید نیز نمی دانست چه باید بکند. بدتر از گویا نمی تواند مقصودش را به روشنی بیان کند: نکند گیج باشد؟

اینهاست علت هایی که من از خلال بسی گفت و گوها و پرسیدن ها و گوش سپردن ها، برای سرنگون شدن خداشناسی در اروپا یافته ام، اما به گمان من، غریزه دینی، سخت در حال رشد است، ولی از بس خداشناسی بدگمان است از ارضاء خود با آن سرباز می زند».(2)

نیچه معتقد است که آدمی باید به عظمت این فاجعه آگاه شود و این امر را جدی تلقی کند و خلایی را که بر اثر آن ایجاد شده پر کند. کوشش نیچه بر این است که به افراد انسانی که از مرگ خدا بی خبرند هشدار دهد تا بدانند که خود مرتکب چنین جنایتی شده اند. نکته در خور توجه در اندیشه ی نیچه این است که وی مرگ خدا را امری قهری می داند و معتقد است که جای خالی آن را باید با چیز دیگری پر کرد. به این معنا که دیگر لزومی ندارد که خدا مبنای ارزش ها و محور امور تلقی شود، چرا که زمان و حیات او بر اثر ” نیست انگاری غربی ” به سر آمده و باید به جای او ابر انسانی بیابد تا ارزش های نویی را که نه متکی بر خدا که متکی بر انسان است بیافریند. به بیان دیگر اگر چه نیچه مرگ خدا را در حد ذات خویش امری بس مهم و فاجعه آمیز تلقی می کند ولی درصدد احیای آن برنمی آید، زیرا معتقد است که پیشامد چنین فاجعه ای قهری بوده، کاری نمی توان کرد و نباید هم برای احیای آن گامی برداشت، بلکه باید نگران آینده بود؛ آینده ای که ابر انسانی ظهور کند و ارزش های جدیدی را خلق کند.

« در پیشگاه خدا! اما اکنون این خدا مرده است! ای انسان های والاتر، این خدا بزرگترین خطر بهر شما بود.

تنها از آن زمان که او در گور جای گرفته است شما دیگر بار رستاخیز کرده اید. تنها اکنون است که نیمروز بزرگ فرا می رسد، تنها اکنون است که انسان والاتر، خداوند زمین می شود!…

هان! برپا، انسان های والاتر، تنها اکنون است که کوه آینده ی بشر درد زایمان می کشد. خداوند مرده است: اکنون ما می خواهیم که ابر انسان بزاید»!(3)

اصولاً نیچه خدا را به عنوان مفهوم علت بالذات یعنی وجودی که خود علت خویشتن است و نیازی به آفریدگار نداشته و سرسلسله موجوات به شمار می رود امری بیهوده و مهمل می داند، زیرا که به گمان وی ذات عالم همان حرکت و شدن بی پایان است. ” شدنی ” که هیچ علت ثابت و تغییرناپذیری را به دنبال ندارد و این هم که ما می بینیم افراد بشر در جستجوی علت ثابتی هستند به جهت عادت ناشی از ساختمان زبان است. به این معنا که قالب و ساختمان زبان انسان را ملزم به پی جویی اصل ثابتی در عالم می کند، و گرنه مفاهیمی چون ” علت ” و ” معلول ” چیزی جز اوهام متعارف برای تفهیم مطالب نیست. (4)

انتقاد ما بر نیچه بر همین نظر اوست که نمی خواهد برای امروز و فردای بشر خدا را محور حیات و دایر مدار امور تلقی کند. و براستی اگر متفکری دریافت درستی از خدا داشته باشد هیچ گاه تنها به عظمت فاجعه در گذشته اصرار نمی ورزد؛ فاجعه ی بی ارتباطی انسان با خدا بلکه عمق آن را برای فردای بشریت نیز در نظر می گیرد. چرا که مسأله ی خدا مسأله ای نیست که بتوان از آن به سادگی گذشت بشری که تا دیروز خدا را دایر مدار امور می دانسته و امروز می خواهد او را کنار بگذارد باید بداند که بدون شک خدایان دیگری جای آن خدای واحد را خواهند گرفت. همان گونه که امروزه برای خدایان چنین شده است، البته با این تفاوت که دیگر ما آنها را به لفظ خدا یا خدایان خطاب نمی کنیم، بلکه از آنه به نام هایی متجددانه و متناسب با عصر و زمان خود یاد خواهیم کرد. به بیان دیگر اگر خدا را کنار بگذاریم به جای آن سر بر آستانه ی بت ها فرود خواهیم آورد. البته نه بت هایی که مانند گذشته از چوب و سنگ درست شده باشند بلکه بت هایی متناسب با تمدن ما یعنی بت های متمدنی به نام های بشردوستی، علم پرستی، تاریخ پرستی …

اینجا بی گمان به یاد تحلیل یونگ بر سخن نیچه می افتیم که می گوید اگر در دوران گذشته با خدایان مبارزه می شد به خاطر خدمت به خدای نوینی بود؛ یعنی بت ها شکسته می شدند تا جای آن را خدا بگیرد. اما بت شکنان امروزی که ارزش های قدیمی را از میان برمی دارند نمی دانند که این کار را به نام کدام خدا می خواهند انجام بدهند و این است مسأله اساسی و در خور تفکر.

« در نتیجه نیز که ” لوح قوانین عتیق ” را شکست پس از آن احساس نیاز به وجود پشتیبانی نمود تا جای آن را بگیرد و از این رو متوسل به یک ” زرتشت احیا شده ” گردید».(5)

به گمان یونگ اگر انسان خدای حقیقی را کنار بگذارد خدایان دیگری جانشین آن خواهند شد و چه بسا که یک ” خدای روانی ” جایگزین آن گردد. یعنی نیروهایی در درون ما به صورت یک خدا در جهان درون عمل خواهند کرد. و در این صورت به گفته ی یونگ شاید که ما حق داشته باشیم مانند نیچه بگوییم ” خدا مرده است “، اما درست تر این خواهد بود که بگوییم: ” او از تصویری که ما ساخه بودیم قالب تهی کرده است. حالا دیگر کجا می توانیم او را بیابیم؟ “

« این دوره فترت پر از خطر است، زیرا عوامل و نیروهای طبیعی سربلند خواهند کرد و به نام احزاب و نهضت های گوناگون دعوی هایی آغاز خواهند نمود که هیچ چیز جز هرج و مرج و خرابی از آن به وجود نخواهد آمد، زیرا تورم و طغیان خاطر بشر آن ” من ” بی مایه و حقیر را مالک و فرمانروای جهان خواهد نمود.

حالت نیچه همین بود و بنابراین می توان گفت که او پیشگوی خطر ظهور دوران تازه ای بود، هر چند کسی این حقیقت را درک نکرد».(6)

اصولاً باید این نکته را در نظر داشت که دریافت نیچه از خدا از حد آنچه که کلیسا به او می دهد فراتر نمی رود. اگر او با خدا و با دیانت و مبارزه برمی خیزد، در واقع با دیانت تحریف شده ی مسیحی به مبارزه برمی خیزد؛ دیانتی که به گمان او همه چیز را قربانی می کنند، آزادی را قربانی می کند، غرور بشری را قربانی می کند، اتکا روح را به خود قربانی می کند و فرد آدمی را به مسخره می گیرد و مثله مثله می کند.

به گمان وی مسیحیت در طول هیجده قرن فرمانروایی خود بر اروپا، ارزش ها را واژگون کرده است، امیدهای بزرگ را پوچ نموده است، درس نفرین به زمین و هر آنچه زمینی است آموخته است تا از انسان ” ناقص الخلقه ی متعالی ” بسازد.
 

مرگ انسان و انسانیت در نتیجه نفی خدا

خلاصه آنکه آنهایی که سخن از مرگ خدا بر زبان جاری ساختند و کوشیدند تا انسان را جایگزین خدا نمایند به این مسأله مهم توجه نکردند که اگر خدا حذف شود انسان نیز بناگزیر حذف خواهد شد. یعنی قبل از آنکه بخواهیم مرگ خدا را اعلام کنیم باید مرگ انسان را اعلام نماییم. گذشت زمان نیز این مسأله را اثبات کرده است. در قرن نوزدهم که نیچه مسأله مرگ خدا را بر زبان جاری ساخت نمی دانست که بلافاصله در قرن بیستم مرگ انسان اعلام خواهد شد. به قول اریک فروم ” در قرون نوزدهم مسأله این بود که ” خدا مرده است ” در قرن بیستم مسأله این است که انسان مرده است. (7)”

آیا فجایعی که در این عصر تمدن صورت می گیرد نشانه ی مرگ انسان نیست؟ آیا جنایات جنگ در بسیاری از کشورها که موجب نابودی میلیون ها تن از افراد بشر شده است نشانه مرگ انسان نیست؟ آیا وجود بیماری های روانی و آلودگی های اخلاقی و هرزه درایی ها و اعتیادهای خانمان سوز نشانه ی مرگ انسان نیست؟ آیا پوچ گرایی ها و هیپی گرای ها و خودکشی ها نشانه ی مرگ انسان در قرن بیستم نیست؟ آیا اضطراب ها و دلواپسی متفکرین بزرگ این عصر که فریاد برآورده اند که انسان قرن ما نمی داند که چه می خواهد و به کجا دارد می رود نشانه ی مرگ انسان نیست؟ آگر اینها حاکی از مردن انسان در عصر و زمان ما نیست پس نشانه چیست؟

اشتباه بسیار بزرگ آنهایی که از این سخن نیچه طرفداری می کنند – اگر چه پیرو نیچه نیستند – در این است که نمی دانند که انسان قبل از آنکه خدا را نفی کند به نفی خودش پرداخته است. البته نه نفی خود فردیش که خود انسانیش: انسانیتش.

انسان تا از ” خود حقیقی اش ” دور نشود از خدا دور نمی شود. انسان تا مرگ خود را اعلام نکند نمی تواند از مرگ خدا سخن به میان آورد. انسان تا انسانیت خویش را نابود نسازد هیچگاه نمی تواند با خدا به مبارزه برخیزد.
 

پی نوشت ها:

1. مجله ی فلسفه، شماره ی 4 ص -93 پاییز 1356.
2. فراسوی نیک و بد دفتر یکم ص 6-95.
3. چنین گفت زرتشت ص 394.
4. نگاه کنید به فراسوی نیک و بد ص 31، 34، 49.
5. نگاه کنید به ” روان شناسی و دین ” ص 4-173.
6. روان شناسی و دین ص 178.
7. جامعه ی سالم ص 376.

نویسنده: عبدالله نصری

منبع مقاله:
نصری، عبدالله؛ (1373)، خدا در اندیشه ی بشر، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ اول