اگر به طور روشن و صادقانه به دنبال مسیر و جاده خوشبختی باشیم، بدون شک  هیچ گزینه ای بهتر از مسیری که خدای متعال رسیدن به سعادت دنیا وآخرت برای ما ترسیم و معین کرده است را نمی توانیم پیدا نماییم. در واقع می توان این چنین بیان داشت که یگانه مسیر خوشبختی و بهترین نسخه سعادت و شادکامی، نسخه شفا بخش قرآن کریم است که خدای متعال آن را از مسیر صحیح وحی و از طریق پیامبراکرم(صلی الله علیه و اله) در اختیار بشریت قرار داده است. انسان عاقل و هوشیار همواره تلاش کرده و وقت را غنیمت شمرده تا چند صباحی که فرصت حیات و نفس کشیدن در این دار فانی به او عطا شده را ارج نهد و با بی اعتنایی و ساده اندیشی از کنار رهنمودهای آسمانی آن عبور نکند و تلاش دارد که زندگی خود را با آیه های رحمانی و آسمانی زینت بخشد. در این مجال تلاش داریم گریزی به معارف ارزشمند تفسیر سوره مبارکه غافر داشته باشیم. 

 
برخور از قرآن اگر خواهی ثبات                       در ضمیرش دیده ام آب حیات
صد جهان باقی است در قرآن هنوز              اندر آیاتش یکی خود را بسوز

سوره مبارکه غافر چهلمین سوره از قرآن کریم است که دارای ۸۵ آیه می باشد. قسمتی از محتوی و معارف ارزشمند سوره مبارکه غافر در بردارنده معارف خداشناسی و توحیدی است که توجه داشتن به آنها در زندگی به خوبی می تواند زمینه ساز سعادت و خوشبختی انسان را در حیات دنیوی فراهم نماید. معارف و نکات نابی همچون: 1-معرفی برخی از اوصاف نجات بخش خدای متعال  2-بندگی خدای واحد، تنها راه نجات، 3- قدرت خدا بر عذاب کافران متکبر، 4-نشانه‌های یگانگی خدا در تدبیر جهان، در این یاداشت تلاش داریم به قسم اول معارف توحیدی یعنی اوصاف الهی و تأثیر آنها در سعادت و کمال انسانی اشاره داشته باشیم.

اولین گام طلایی در سوره مبارکه غافر بیان معارف توحیدی و خداشناسی است. موضوع بسیار مهم و راهبردی که تمام انبیاء و اولیای الهی به دنبال تقویت و اصلاح آن در میان جوامع انسانی بوده اند. با دقت و تدبر در آیات اولیه سوره مبارکه غافر با شش صفت الهی آشنا می شویم. اوصاف بسیار زیبایی که ایمان و باور به آنها تحولی بنیادین در زندگی مادی و معنوی انسان ایجاد می نماید و انسان را بر ریل صحیح عبودیت و بندگی خدی متعال قرار می دهد.

«حم، تَنْزیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزیزِ الْعَلیمِ؛[1]فرو فرستادن این کتاب، از جانب خداى ارجمند داناست،» عزت و قدرتش موجب شده که احدى نتواند با آن برابرى کند، و علمش سبب گردیده که محتواى آن در اعلى درجه کمال، و فراگیر همه نیازهاى انسانها در طریق تکامل باشد.[2] در آیه دوم سوره مبارکه غافر با دو صفت و ویژگی عزیز و علیم آشنا می شویم. قبل از بیان هر نکته و مطلبی در خصوص این دو ویژگی باید به این موضوع توجه داشت که تعریف و تبیین های لفظی از اوصاف الهی برداشت های بسیار ضعیفی است که ما از آن اوصاف می توانیم در ذهن خود تجسم می نماییم والا کنه و حقیقت این اوصاف خارج از درک و فهم انسان خاکی است، چرا که صفات الهی در کمال و بی نهایت خود قرار دارد. عَزِیز: کسى است که در اثر نیرومندى، امرش غالب و جارى است و مقهور نمى‏ شود.[3] علیم:  یا صفة مشبهه است که در آن نوعى ثبوت وجود دارد و یا مبالغه در عالم است و در هر دو صورت معناى علیم از عالم گسترده ‏تر است.[4]

چه نیکو و سازنده است که انسان برای تربیت دینی و اخلاقی خود دقایقی از روز را در خصوص اوصاف الهی دقت و تدبر نماید. خدایی که در اوج قدرت و توانایی قرار دارد. خدایی که هیچ چیز چه در نهان و چه در آشکار از علم او مخفی نیست و از آن چه در سینه ها پنهان است به خوبی آگاه است، کسی که خود را در سوره غافر این چنین به بندگان معرفی کرده است: «یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْینِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ؛[5]او چشم هایى را که به خیانت مى‏ گردد و آنچه را سینه‏ ها پنهان مى ‏دارند، مى ‏داند».تقوا، اصطلاحی اخلاقی به معنای خویشتن‌داری در اطاعت از دستورات الهی و دوری از گناهان است. شاه کلید و اکسیر شفا بخشی که در فرهنگ قرآن آثار فراوان اخروی و دنیوی فراوانی برای آن ذکر شده است.

به اذعان علما و دانشمندان علوم بلاغی کلمات و واژگان در قرآن کریم بر اساس اصول و حکمت های خاصی کنار هم قرار گرفته اند، هیچ گونه تقدم و تأخر واژگان قرآن بی حکمت نیست. خدای متعال در آیه سوم سوره مبارکه غافر اینگونه حکیمانه خود را معرفی کرده است:«غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدیدِ الْعِقابِ ذِی الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ إِلَیهِ الْمَصیرُ؛[6]خداوندى که آمرزنده گناه، پذیرنده توبه، داراى مجازات سخت، و صاحب نعمت فراوان است؛ هیچ معبودى جز او نیست؛ و بازگشت (همه شما) تنها بسوى اوست». اینکه مطلب را در قالب اسم فاعل آورده بعید نیست که به این دلیل بوده که بر استمرار تجددى دلالت کند، چون مغفرت و قبول توبه از صفات فعلیه خداست، و  همه روزه و لا یزال گناهانى را مى‌‏آمرزد و توبه‏‌هایى را قبول مى‌‏کند.[7]  
خدای متعال در این آیه شریف غفران و توبه پذیری خود را مقدم بر «شَدیدِ الْعِقابِ» کرده از طرفی عبارت عقاب گری خدای متعال، میان دو عبارت رحمانی گنجانده شده است. کما اینکه بعد از ذکر«شَدیدِ الْعِقابِ» بلافاصله سخن از رحمت واسعه خود به بندگان کرده و صفت «ذِی الطَّوْلِ»  را پیش می کشد. علاوه بر مطالب یاد شده باید به این نکته نیز توجه داشت که  در آیه فوق سه کلید واژه طلایی وجود دارد که گویای رحمت ویژه ی  خدای متعال به بندگان خود است. غفاریت، توبه پذیری بودن، و اینکه بندگان خود را متنعم از نعمت ها کرده است. «ذِی الطَّوْلِ» همه این نکات به خوبی گواه بر این است که «یَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبهُ‌؛[8] ای خدایی که رحمت و مهربانیت از قهر و غضبت سبقت گرفته است».

در آیات فوق با برخی از اوصاف و ویژگی های شگفت انگیز خدای متعال آشنا شدیم اوصاف زیبایی که انسان را مشتاق بازگشت به سوی خدای متعال می نماید، یکی از سؤالات مرتبط با آیه فوق این است که چگونه می توان به مغفرت الهی در دنیا و آخرت دست یافت. آیات متعددی از قرآن کریم به خوبی پاسخ این سؤال راهبردی و مهم را مشخص کرده است.

یکی از مهمترین و راهبردی ترین کارهایی که تأثیر مستقیمی در عفو و بخشش و مغفرت الهی دارد، توبه و بازگشت به سوی حق تعالی است. انسان در حیات مادی هر چند بسیار مرتکب گناه و نافرمانی حق تعالی شده باشد نباید از درگاه الهی ناامید شود، بلکه در هر مرتبه ای از گناه که قرار گرفته باشد باید خود را نیازمند بازگشت به سوی حق تعالی بداند، موضوعی که در آیات الهی به عنوان زمینه ساز مغفرت الهی معرفی شده است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى‏ رَبُّکُمْ أَنْ یکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیئاتِکُمْ:[9] اى کسانى که ایمان آورده ‏اید به سوى خدا باز گردید و توبه خالص کنید امید است خداوند گناهان شما را ببخشد».

 

ما بدین در نه پی حشمت و جاه آمده‌ایم           از بد حادثه این جا به پناه آمده‌ایم
لنگر حلم تو ای کشتی توفیق کجاست          که در این بحر کرم غرق گناه آمده‌ایم[10]  

دومین موضوعی که بر اساس فرهنگ قرآن کریم زمینه ساز جلب مغفرت و بخشش الهی می شود، پایبندی و تقویت باورهای توحیدی و ایمان راسخ و همچنین پایبندی و تقید به انجام اعمال صالح در زندگی فردی و اجتماعی است. «و الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ کَفَّرَ عَنْهُمْ سَیئاتِهِمْإ[11] کسانى که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و نیز به آنچه بر محمد (صلی لله علیه و اله) نازل شده است ایمان آوردند آیاتى که حق است و از سوى پروردگارشان مى ‏باشد خداوند گناهان آنها را مى ‏بخشد.»
 

تقوا، اصطلاحی اخلاقی به معنای خویشتن‌داری در اطاعت از دستورات الهی و دوری از گناهان است. شاه کلید و اکسیر شفا بخشی که در فرهنگ قرآن آثار فراوان اخروی و دنیوی فراوانی برای آن ذکر شده است. از جمله آثار ارزشمند تقوا و پارسایی، بخشش گناهان و بهره مندی از مغفرت الهی است. «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیئاتِکُمْإ؛[12] اگر تقواى الهى پیشه کنید خداوند براى تشخیص حق از باطل به شما روشن بینى مى‏ دهد، و گناهانتان را مى‏ بخشد». برخی دیگر از آثار تقوا در حیات دنیوی انسان عبارت‌اند از: نجات از عذاب الهی،[13] یافتن بصیرت در برابر وسوسه ‌های شیطان و در پی آن اجتناب از گناه،[14] کسب قوه تشخیص و تمیز حق از باطل،[15] باز شدن گره مشکلات زندگی و کسب روزی از جایی که گمانش نمی ‌رود،[16] و آسان شدن امور.[17]

در فرهنگ قرآن یکی از عوامل و شاخص های پرکاربرد اخلاقی که زمینه ساز جلب مغفرت الهی در زندگی می شود، کمک به نیازمندان و دستگیری از آنهاست. «إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِی وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیرٌ لَکُمْ وَ یکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیئاتِکُمْ:[18] اگر انفاقهاى خود را در راه خدا آشکار سازید خوب است و اگر آن را پنهان دارید و به فقرا بدهید به سود شما است و از گناهانتان مى‏ بخشد.»

یکی از اعمال بسیار زیبای اخلاقی که در فرهنگ قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) به آن تأکید و سفارش فراوانی شده است، سنت قرض الحسنه است. عمل خیر خواهانه ای که با انگیزه ی کمک به دیگران صورت می گیرد که در آن تنها رضایت و خوشنودی و مغفرت الهی طلب می شود. به واقع اگر این سنت اخلاقی در جوامع انسانی رواج پیدا کند بسیاری از انسانهای نیازمند گره های بزرگی از زندگیشان باز می شود و مشکلات فراوانی برطرف خواهد شد و جوامع انسانی طعم شیرین و آسمانی مهروزی و انسان دوستی و اخلاق مداری را خواهند چشید. و غفران الهی را در حیات مادی و معنوی نصیب خود خواهند کرد. «إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یضاعِفْهُ لَکُمْ وَ یغْفِرْ لَکُمْ؛[19] اگر به خداوند قرض الحسنه دهید آن را براى شما مضاعف مى‏ کند و شما را مى‏ آمرزد».
 
پی نوشت ها:
[1]. سوره مبارکه غافر، آیات 1و2.
[2]. تفسیر نمونه، ج‏20، ص10.
[3]. مفردات الفاظ قرآن، ج‏2، ص590.
[4] ر.ک: آدینه‏وند لرستانى، محمدرضا،کلمه الله العلیا، ج‏1، ص 71؛ جعفرى، یعقوب‏، تفسیر کوثر، ج‏1، ص: 110.
[5]. سوره مبارکه غافر، آیه 19.
[6]. سوره مبارکه غافر، آیه 3.
[7]. ترجمه تفسیر المیزان، ج‏17، ص460 .
[8]. مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار- مناسک المزار(للمفید)، ص161.
[9]. سوره مبارکه تحریم آیه 8.  
[10]. غزلیات حافظ شیرازی.
[11]. سوره مبارکه محمد،آیه  2.
[12]. سوره مبارکه انفال، آیه 29.
[13]. سوره مبارکه فصّلت، آیه ۱۸.
[14]. فراء، ج ۱، ص۴۰۲؛ طبرسی، ج ۴، ص۷۹۰، ذیل اعراف: ۲۰۱
[15]. طبرسی، ج ۴، ص۸۲۵، ذیل انفال: ۲۹
[16]. طباطبائی، ج ۱۹، ص۳۱۴، ذیل طلاق: ۲ـ۳
[17]. سوره مبارکه طلاق، آیه ۴.
[18]. سوره مبارکه بقره، آیه 271.
[19]. سوره مبارکه تغابن، آیه 17.