وقتی امروز در پرتو اوضاع و احوال دردناکی که جهان اسلام از سر می گذراند و چالش های سترگی که با آنها روبه روست، سخن از وحدت را تکرار می کنیم، حرف تازه ای نزده ایم. تاریخ تکرار می شود و هدف گیری دین و تمدن و انسان جهان اسلام آماج پیاپی دیگران قرار می گیرد و اشکال نو و نمودهای جدیدی به خود می گیرد. آنچه توجه ما را در اینجا جلب می کند انگشت گذاردن بر اهمیت این وحدت و ضرورت شکل گیری آن حتی به شکل حداقلی در راستای دور ساختن خطرات و حمایت از خویش و گشودگی به جهان برای بهره گیری از نوآوری های علمی و معرفتی در چارچوبی هماهنگ و با روحی سرشار از همبستگی و وفاقی که تداوم پویایی و تجدید باروری های آن است.
 

مفهوم وحدت

وحدت اسلامی از آن هنگام که خداوند متعال پیامبر خود حضرت محمد بن عبدالله (علیه و على آله افضل الصلاة و السلام) را مبعوث گرداند، برقرار است ولی وحدت امت و اسلامی از وظایف دینی و ضرورتهای دنیوی و در شمار – به تعبیر فقهای ما – “واجبات کفایی” است. وحدت اسلامی وضعی توفیقی است و خداوند متعال و آفریدگار جهانیان چنین مقرر فرموده که به مصداق آیه زیر، این امت چنین باشد: « وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ» (1) (و این امت شماست، امتی یگانه و من پروردگار شمایم، پس از من پروا کنید.) و در آیه دیگری عین همین آیه با تفاوت در آخرین واژه آن «إِنَّ هَٰذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ» (2) (پس مرا بپرستید) آمده است. این وضع با وضع وحدت امت اسلامی که مسلمانان آن را شکل می دهند و دست اندرکاران و عاملان صادق مسلمان برای آن از پاداش الهی برخوردار می شوند . البته با توجه به حقیقت نخستینی که در شمار ویژگی های امت اسلام می باشد . تفاوت دارد. لذا خردمندانه و منطقی است که در اینجا میان دو مسئله زیر، تفاوت قائل شویم:
 
1- وحدت اسلامی.
۲- وحدت امت اسلامی.
 
بر این اساس، وقتی ما به وحدت امت اسلامی فرا می خوانیم، از این خاستگاه حرکت می کنیم که این امت، امت واحد و به بیان دیگر امت وحدت است. در این راستا شایسته توجه است که خداوند متعال ما را نه به اتحاد که به اعتصام (آویختن) آن هم نه صرفا آویختن بلکه آویختن به ریسمان محکم الهی، مکلف ساخته و به عدم تفرق فراخوانده است زیرا تفرق – که تعبیری رساتر از تفرقه است – خروج بر سنت خداوند در میان مؤمنان پایبند به رسالت جاودان محمدی است.
 
ولی چرا در تکلیف الهی ما در قرآن مجید، فعل “متحد شوید” نیامده؟ این به آن دلیل است که “اتحاد” در زندگی ما وجود دارد و برقرار است زیرا مسلمانان امت یگانه ای هستند. ولی مقام ربوبی ما را به پای بندی و اعتصام فراخوانده و تعبیر “واعتصموا” به کار برده است؛ یعنی آویختن در دایره وحدتی که ویژگی جامعه مسلمان است.
 
آویختن دلالت معنوی و مادی نیرومندتری نسبت به “اتحاد” دارد زیرا آویختن به ریسمان الهی، تجسم یافتن وحدت اسلامی و بیانی از وحدت امت اسلامی است. مراد از ریسمان الهی نیز در اینجا “دینی” است که خداوند متعال آن را راهی به خوشبختی و نیکی هر دو جهان قرار داده است. برادری ایمانی و خدایی همان برادری اسلامی نیز هست. خداوند متعال می گوید: « إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» (3) (جز این نیست که مؤمنان برادرند پس میان دو برادرتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید؛ باشد که بر شما بخشایش آورند.) بنابراین برادری” شالودۀ متین” آویختن به ریسمان الهی و نیروی محرک وحدت و چیزی است که “اتحاد” و “اعتصام” را از فروپاشی و متلاشی شدن، باز می دارد.
 
آویختن به ریسمان الهی، محتوای اسلامی وحدت اسلامی و آن ندای الهی است که خداوند متعال، بندگان مؤمن خود را بدان فراخوانده است: « وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا ۚ وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَکُنْتُمْ عَلَىٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهَا ۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» (4) (و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپراکنید و نعمتهای خداوند را بر خود به یاد آورید که دشمنان همدیگر بودید و خداوند دلهای شما را الفت داد و به نعمت او با هم برادر شدید و در لبه پرتگاهی از آتش بودید که شما را از آن رهانید. بدین گونه خداوند آیات خود را برای شما روشن می گوید؛ باشد که شما راهیاب گردید.) ندای جاودانه ای است که در همه زمانها و مکانها، خطاب به مسلمانان ایراد شده است.
 
آویختن به ریسمان خداوند، شرط پاسداری از سلامت جامعه مسلمان و همان چیزی است که قرآن کریم در آیه زیر آن را بیان کرده است: « وَأَنَّ هَٰذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ۚ ذَٰلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (5) (و دیگر اینکه این راه راست من است، از آن پیروی کنید و از راه های دیگر پیروی نکنید که شما را از راه او پراکنده می گرداند. این است آنچه شما را بدان سفارش کرده است؛ باشد که پرهیزگاری ورزید.)

آویختن و چنگ انداختن به ریسمان الهی

ریسمان الهی که خداوند متعال آویختن و چنگ انداختن به آن را به ما توصیه کرده، بر خلاف راههایی که به گمراهی می انجامد، راه خداوند است؛ راه راست و درستی است که خداوند متعال ما را فرمان به پیروی از آن نموده است. در اینجاست که معنای “آویختن”، “راه راست” و “راه خدا با معنای “ریسمان الهی” در آیه یکصد و سوم سورۂ آل عمران هماهنگی پیدا می کند. این هماهنگی دارای دلالت های ژرفی است که کسانی که بهره ای از دانش دارند آن را درک می کنند؛ بدین معنا که وحدت امت اسلامی که همانا مدلول عملی و محصول عینی آویختن به ریسمان الهی است، حتما باید راه راستی باشد که به راه خدا” انجامد تا فرمان جاودان الهی در آیه زیر تحقق یابد: « وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَاصْبِرُواْ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ» (6) ( و از خداوند و پیامبرش فرمانبرداری کنید و درهم نیفتید که سست شوید و شکوهتان از میان برود). بنابراین درگیری و نزاع با یکدیگر و به تعبیر قرآنی “تنازع” – که معنای نزاع فراوان می دهد – منجر به ناکامی و از میان رفتن شکوه و آبروی جماعت مؤمنان می گردد. گویی قرآن مجید، مسلمانان درگیر با یکدیگر را به کشتی ای در میان دریا تشبیه کرده که امواج خروشان بر آن نواخته می شود و آن را به هر سوی می کشاند و ساحل امنیت و سلامت را – که راه درست است – گم می کند و تبدیل به تخته پاره های شکسته و پراکنده ای می گردد. سرنوشت گروه هایی که در نزاع با یکدیگرند و از راه راست فاصله گرفته اند نیز همین است.
 
با تأمل و تدبر در آیات الهی، به مفهوم عمیقی می رسیم که مسائل بسیاری در پیوند با وحدت را برایمان تفسیر و توجیه می کند. خداوند متعال در قرآن کریم می گوید: « وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً ۖ وَلَا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ» (7) (و اگر پروردگارت می خواست مردم را امتی یگانه می کرد و آنان همواره اختلاف می ورزند) و نیز می گوید: «وَمَا کَانَ ٱلنَّاسُ إِلَّآ أُمَّةً وَٰحِدَةً فَٱخْتَلَفُواْ ۚ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ لَقُضِىَ بَیْنَهُمْ فِیمَا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ» (8) (و مردم جز امتی یگانه نبودند که اختلاف ورزیدند و اگر وعده ای از جانب پروردگارت مقرر نگشته بود، میان آنها در آنچه اختلاف داشتند، داوری می شد.)
 
خداوند با بیان قاطع خود خطاب به مؤمنان، به سردرگمی ما پایان می بخشد: « وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَکِنْ یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» (9) (و اگر خداوند می خواست شما را امتی یگانه می کرد؛ اما هر که را بخواهد بیراه وامی نهد و هرکه را بخواهد، راهنمایی می کند و بی گمان از آنچه انجام می داده اید، از شما خواهند پرسید.) و در آیه دیگری می گوید: «…وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَٰکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ…» (10) (… و اگر خداوند می خواست شما را امتی یگانه می گردانید ولی خواست تا شما را در آنچه به شما داده است، بیازماید؛ پس در کارهای خیر بر یکدیگر پیشی گیرید…) شایسته است با تأمل به معنای این آیه توجه کنیم. منظور آن نیست که امت اسلامی امت واحدی نیست بلکه آیه بیشتر به بیان عدم برابری مؤمن و غیر مؤمن، گرایش دارد زیرا برابری در اینجا در تضاد با عدل الهی است و بدان معناست که امت واحد، امت مسلمان و مؤمنی است که راه راست و درست را می پیماید و راه خدای را برگزیده و از پیامبر گرامی اش (صلی الله علیه و آله وسلم) الگو گرفته است.
 
طبری در تفسیر خود از آیه: «…وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً …» (11) می گوید: «اگر خدای شما می خواست، شریعت های شما را یکی می ساخت و برای هر امتی، شریعت و آیینی متفاوت با شریعت و آیین دیگران در نظر نمی گرفت؛ شما امت واحدی بودید که شریعت و آیین شما تفاوتی با هم نداشت ولی خداوند متعال این را می داند و به همین دلیل شریعت شما را متفاوت ساخت تا شما را بیازماید و فرمانبردار را از نافرمان، و پذیرای فرمان های الهی را از مخالفان آنها بشناسد.»
 
ولى “ابن کثیر” در تفسیر آیه : «… لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ۚ …» (12) (… ما به هریک شریعت و راهی داده ایم…) می گوید: «مخاطب این آیه، این امت است و به معنای آن است که ای امت! برای همه شما قرآن را به عنوان شریعت و راه در نظر گرفتیم؛ یعنی که قرآن برای همه شماست تا به آن اقتدا کنید. قرآن راه و آیین و شیوه روشن و آشکاری است.».
 
ولی آیه «…وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً …» (13) دلالت بر آن دارد که خطاب الهی، متوجه جماعت مسلمان و نه همه مردم با ادیان و شریعت های گوناگون است. اگر این برداشت درست باشد – که به نظر ما درست است – تفاوت در این راستا، میان مسلمانان فرمانبردار و مسلمانان نافرمانبردار و سرکش است و در هرحال آیه کریمه یاد شده، مسلمانان را مورد خطاب قرار می دهد و ضمیر “لجعلکم” دقیقا به ایشان یعنی مسلمانان بازمی گردد. آیا با چنین تفسیر و تأویلی باید نتیجه گرفت که “وحدت امت اسلامی” به مفهوم امروزی وحدت، نیازمند بازنگری و تحقیق و تأمل است؟

تأثیرهای غربی بر مفهوم وحدت

پیدایش جریان های سیاسی و فکری در اروپا طی قرن نوزدهم، تأثیرها و انعکاس هایی بر اندیشه سیاسی و فرهنگ عربی – اسلامی در تمامی کشورهای جهان اسلام بویژه در استانبول پایتخت خلافت عثمانی و در مصر و سرزمین شام یعنی جایی که حرکت بیداری، شکوفا شده بود به جای گذاشت و فرهنگ جدید و سرشار از اندیشه های از غرب آمده را گسترش داد. در آن دوره آغازین، احساس وحدت سیاسی – البته اگر بتوان گفت این بار به صورت معکوس – مجددا مطرح شده بود. بدین معنا که وحدت در صحنه واقعی و روزمره، وجود داشت ولی هدف اندیشه سیاسی متأثر از اندیشه های غربی، متلاشی کردن دولت خلافت عثمانی برای برقراری وحدت میان به اصطلاح “ولایات عربی” تابع خلافت عثمانی با تأسیس کیانهای عربی مستقل و جدای از کیان بزرگ اسلامی بود. این اندیشه در جهت معکوس حرکت می کرد و بیانگر آرزوهای ملل اسلامی خواهان اصلاح و تغییر و اعتباردهی به عنصر عربی – بی آنکه به بهای گسست و آسیب به وحدت اسلامی موجود و دارای همه عناصر نژادی که اسلام آنها را وحدت بخشیده بود تمام شود – نبود. این مفهوم از وحدت در مخالفت کامل با معنای اصیل آن تحت تأثیر اندیشه بیگانه بود زیرا میان گرایش به اصلاح اوضاع و امید به برقراری اصل برابری میان همه عناصر امتی که از نژادهای گوناگون شکل گرفته بود از یک سو و پاره پاره کردن پیوندهای دولت اسلامی در بردارنده همه جهان اسلام از سوی دیگر، فاصله از زمین تا آسمان است.
 

اندیشه های سیاسی غرب

از آنجا که اندیشه های سیاسی غرب به میان محافل سیاسی فکری در دولت خلافت عثمانی راه یافته بود و به عنصر مؤثر و نافذی در زندگی فکری تبدیل شده بود، این مفهوم و برداشت از وحدت اسلامی به اندیشه عربی اسلامی نیز راه یافت و با آغاز قرن بیستم میلادی و آنگاه که اندیشه های کمونیستی شروع به انتقال به جهان عربی – اسلامی کرد، گستره این تأثیر، گسترش بیشتری پیدا کرد. این وضع بویژه پس از انقلاب سوسیالیستی اکتبر در سال ۱۹۱۷م. در روسیه تزاری و پیدایش اولین دولت کمونیستی – یعنی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی که بعدها تأثیر نیرومندی در آشفته ساختن اندیشه سیاسی در جهان عربی – اسلامی و سوق آن به سوی گذرگاههایی بیگانه با واقعیت – که در آنها مفاهیم درهم می آمیزند و بار معانی واژه ها دگرگون می شود و زندگی سیاسی و عقلی را دچار تشویش می کنند و حاصل همه اینها گسترش مفهومی خیالپردازانه از وحدت و برگرفته از نظریه های سوسیالیستی و مارکسیستی متعدد و بیگانه با طبیعت جوامع بشری است – به جای گذارد. انحراف در مفهوم وحدتی که هرج و مرج در زندگی سیاسی را در پی داشت و به پراکندگی عقل عربی – اسلامی انجامید نیز به همین دلیل بود.(14)
 

مفهوم وحدت جوامع عربی

مفهوم وحدتی که بویژه جوامع عربی را طی نیمه نخست قرن بیستم فرا گرفت، بر پایه های نادرستی استوار شده و فاقد منطق و همبستگی و هم پیوندی بود؛ به گونه ای که معنایی اجباری، تحمیلی و با مدلول سلطه جویانه به وحدت بخشیده بود، با چنین معنایی، نوعی استبداد سیاسی برخاسته از فشارهای فکری – که گاه به مرز تروریسم فکری نیز می رسد – به ذهن می رسد. وچه جنایات و جرایمی که به نام این مفهوم انحرافی از وحدت، در حق خلقها به تحقق نپیوست و چه بسیار شکست هایی که کشورهای عربی به نام این وحدتی که فاقد عناصر سالم و اصیل وحدت بود، متحمل نشدند.
 

سلطه اندیشه سوسیالیستی

 مفهوم مه آلود از وحدت، بر اثر سلطه اندیشه سوسیالیستی بر عقل عربی در دوره دشواری از تاریخ این امت در نیمه نخست قرن بیستم میلادی، به افراط گرایی و “غلو” فکری انجامید. لذا می بینیم که در تجربه های ناموفق وحدت گرایانه ای که به تباهی منابع و امکانات و نیروها انجامید، وحدت با سوسیالیسم قرین شد ولی نه وحدتی تحقق یافت و نه عدالت اجتماعی ای [سوسیالیسمی] حاکم شد ونه وضع و حال خلق ها بهبود پیدا کرد. اینها همه به دنبال تأثیر اندیشه های خیالپردازانه ای بود که همه منطقه را درنوردید و علت اصلی تعطیلی رشد و توسعه و از دست رفتن زمین و تباهی وجدانها گردید.
 

پیوند میان وحدت و سوسیالیسم

پیوند میان وحدت و سوسیالیسم، سرفصل تنگ نظری در تحلیل و کم دانشی نسبت به حقایق زندگی و ضعف آگاهی از چند و چون و طبیعت امت عربی – اسلامی بود و به از دست رفتن فرصت های توسعه و به باد رفتن نیروها و تشنج در زندگی سیاسی انجامید. برخلاف این روند، تجربیات موفق و واقعا پیشتاز وحدت گرایانه، تجربیاتی بود که پیوندی با اندیشه های بیگانه با جامعه و متناقض با قوانین تاریخ و منطق زمانه، نداشت(15)

از وحدت تا “اعتصام”

هرگاه یادی از وحدت شد و فراخوان به وحدت امت اسلامی بالا گرفت، آیه کریمه ذیل نیز مطرح گردید: « وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللَّهِ جَمیعًا وَلا تَفَرَّقوا ۚ » در قرآن کریم و در میان احادیث شریف نبوی، عبارتی جز آنچه در این آیه شریفه آمده، درباره “وحدت” وارد نشده است. آیا این بدان معناست که “وحدت” آن گونه که در این زمان فهمیده می شود در اسلام مطرح نبوده و “اعتصام” (به معنای آویختن و چنگ زدن) به عنوان جایگزین آن در نظر گرفته شده است؟
 
ما در صدد اظهارنظر قطعی در این مورد نیستیم. کافی است تأمل کنیم و پیش از نتیجه گیری، مسئله را از هر نظر مورد دقت قرار دهیم.
 
نخستین نکته ای که در پرداختن به این مسئله، شایسته توجه است اینکه مسلمانان در همه زمانها و تا حدود سه دهه آخر قرن نوزدهم میلادی، با اصطلاح “وحدت” به مفهوم امروزی آن آشنایی نداشتند. در میراث فقهی اسلام و نوشته های اندیشمندان مسلمانی که کتابهای پیشگام در اندیشه سیاسی اسلام را تألیف و تدوین کردند، “وحدت” به این مفهوم مطرح نشده است. حتی اصطلاح “تقریب” به مفهوم امروزی آن نیز در منابع عربی – اسلامی، شناخته شده نیست و تنها اصطلاح “اعتصام” با همه دلالت های دینی، لغوی، سیاسی و اجتماعی آن مطرح بوده است.
 

مفهوم کنونی وحدت

مفهوم کنونی و معاصر “وحدت” در دوره ای که در ادبیات تاریخی معاصر آن را دوره بیداری نامیده اند، بر سر زبانها افتاد و وارد نوشته های سیاسی و مطبوعاتی در جهان اسلام گردید. در میراث کتبی و شفاهی به جای مانده از سیدجمال الدین اسدآبادی (معروف به افغانی) مثالهایی از آن وجود دارد. همچنان که ما این واژه را به معنایی که امروزه از آن برداشت می کنیم در نوشته های اولین نسلی که تحت تأثیر سید جمال الدین مصلح بودند از جمله: “محمد عبده” و “عبدالرحمن الکواکبی” و “محمد رشید رضا” و “حسین الجسر” می یابیم. این امر ما را به این پرسش می کشاند: آیا تأکید بر “وحدت” در ادبیات نسل همزمان با دورۂ بیداری، تحت تأثیر اندیشه های غربی بود؟ و اگر پاسخ مثبت است، این امر چه ایرادی دارد؟ آیا فلاسفۀ مسلمان تحت تأثیر میراث یونانی نبوده اند؟ و آیا بنیانگذاران علم کلام، تحت تأثیر منطق یونانی قرار نداشتند؟ و نیز آیا نحوی های عرب نیز متأثر از منطق یونانی نبوده اند؟ اثرپذیری از اندیشه بیگانه، به خودی خود و با هر مقیاسی – تا آنگاه که این تأثیر به اصول و کلیات و مفاهیم عمومی و اساسی نرسیده باشد – ایرادی ندارد .
 

هدف از بحث و تحلیل در مفهوم وحدت

هدف از این کنکاش تاریخی و بحث و تحلیل روشمند در مفهوم وحدت، آن نیست که نتیجه گیری کنیم “وحدت” در شمار میراث تمدنی ما نیست؛ مسئله عمده ای که در این بحث بر آن انگشت گذارده شده آن است که دلالت های سیاسی و فکری “وحدت امت اسلامی” مستند به قاعده و شالودهای با عنوان “آویختن به ریسمان الهی” اعتصام بحبل الله است که اسلام آن را مطرح ساخته و به معنای پیوند زدن وحدت امت به دین و فرهنگ و میراث معنوی و فرهنگی و تمدنی آن است. بدین ترتیب نتیجه می گیریم که “وحدت امت اسلامی” ناگزیر باید مبتنی بر شالودۀ متینی از اصول اسلامی با گرایش خالص الهى یعنی با اهداف و آماج ها و مقاصد خالصانه ای باشد تا با گذشت سالیان، تداوم یابد و رسوخ بیشتری پیدا کند.
 

قاعده اسلامی وحدت

قاعده اسلامی وحدت با توجه به آیه شریفه: « إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ »، “برادری اسلامی” است. از آنجا که مؤمنان در دین با هم برادرند ناگزیر همگی آویخته به ریسمان الهی اند و به این صفت نیز متحدند. به عبارت دقیقتر آنها باید متحد باشند تا وحدت امت اسلامی برجسته ترین نمود خود را در آنان تجلی بخشد. بنابراین برادری از وحدت و وحدت نیز از برادری است. ما همواره باید این معادله را آویزه گوش قرار دهیم و کارهای خود را بر اساس آن سامان بخشیم. بدون برادری، وحدتی وجود ندارد و اگر قاعده و شالوده ای برای وحدت نباشد، برادری ارزشی نخواهد داشت. و وقتی مفهوم برادری در متن قرآنی در پیوند با ایمان قرار می گیرد، “برادران” همان مؤمنان هستند و ایمان نیز تصدیق ارکان و اصول و شالوده های اسلام به زبان و عقل و اندام هاست. بدین ترتیب، پیوند برادری با ایمان، آن را برادری ایمانی می سازد؛ برادری ای که مبتنی بر شالوده های ثابت و نه منافع مصلحتی یا ضرورتهای گذرای زندگی است. این نوع برادری، پایه و شالوده وحدت برادرانه ایمانی و مفهومی ایمانی و فراتر از هر مفهوم وضعی، مصلحتی و دنیوی است.
 
بدین گونه این مفهوم وحدت گرایانه خالص و مبرا از هرگونه هوی و هوسی، با دلالت های دینی و لغوى آویختن به ریسمان الهی درهم آمیزد تا “وحدت اسلامی” را به حقیقتی ایمانی و پیوندی دینی و بند مستحکم و گسست ناپذیری تبدیل کند.
 
بنابراین، وحدت از درون می تراود و از ایمان سرچشمه می گیرد و مادام که ایمان به دلها و مغزها راه یافته است، وحدت میان مؤمنان، استوار و دارای ریشه های ثابتی شده و خود بهترین پیش درآمد “وحدت امت اسلامی” در هر اوضاع و احوالی است.
 
وقتی “وحدت” حالتی ایمانی و سرچشمه گرفته از ژرفای روان آرمیدۂ مؤمن باشد، موانع وحدت اسلامی، انحراف این روان از راه راست و شائبه ها و ناسره های درون آن است. هنگامی که این موانع درونی با چالش های خارجی همراه گردد، احساسات برادرانه ای را که خود انگیزه نیرومند آویختن به ریسمان الهی و برادری مؤمنان و وحدت امت اسلامی است، تضعیف و سست می کند.

موانع درونی وحدت

حقیقت آن است که موانع درونی، تأثیر بسیار بیشتری نسبت به چالش های مربوط به خارج از جهان اسلام در تضعیف امت اسلامی دارد. منظور ما از موانع درونی، آن دسته از گفتارها، کردارها و اقدامات و مواضعی است که کلی یا جزئی با اصول ثابت ایمان و شالوده ها و کلیات شرعی و اهداف و مقاصد اسلامی، در تضاد هستند. می توان موانع درونی را که مانع از وحدت امت اسلامی می شوند به شرح زیر برشمرد:
 

بزرگ ساختن اختلاف های مذهبی

بزرگ ساختن اختلاف های مذهبی و کوبیدن بر طبل نژادپرستی و نعره های فرقه ای که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) آن را “جاهلیت” خوانده و منجر به گسترش پدیده “تکفیر” اهل قبله و به جان هم افتادن مسلمانان گردیده است.
 

بهره برداری از اختلاف های سیاسی

بهره برداری از اختلاف های سیاسی و بهانه قرار دادن آنها برای برافروختن آتش فتنه و کاشت تخم تفرقه و اختلاف در یک کشور و میان دو گروه از مؤمنان با مذاهب مختلف یا در سطح کشورهای جهان اسلام و فتنه انگیزی میان این کشورها ایران است.
 

برداشت های نادرست از احکام شرع

خطرناکی برداشت های نادرست از احکام شرع و آموزه های دینی و کم رنگ شدن تأثیر فرهنگ صحیح اسلامی مبتنی بر کتاب خدا و سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) در برابر فرهنگ در هم آمیخته و مشوشی که همچون آتشی که به هیمه افتاده باشد، کل جوامع اسلامی را آماج خود قرار داده است.
 

 منافع تنگ نظرانه

چربش منافع تنگ نظرانه بر مصالح عالیه امت اسلامی که برطرف ساختن آن به معنای تقویت کیان اسلامی و تحکیم همبستگی و همیاری میان مسلمان در هرجا و کوشش در راستای رشد و شکوفایی اقتصاد جهان اسلام و حمایت از توسعه همه جانبه و پایدار است.
 

همنوایی با سیاست های غربی

همنوایی با سیاست های غربی که در پی گسست پیوندهای میان امت واحد اسلامی و باقی گذاردن آن در حالت ناتوانی و ضعف در برابر سلطه جویی ها و یکه تازی های قدرتهای سلطه گر و مسلط بر زمام سیاست های بین المللی و حرکت در این چارچوب و به دور از گرایش های اساسی در کار مشترک اسلامی و اهداف آن مبنی بر حفظ استقلال و حاکمیت کشورهای عضو از راه تحکیم همبستگی اسلامی است.
 

گسترش فساد در میان کشورهای اسلامی

گسترش فساد در میان کشورهای اسلامی که فساد عامی است و انواع گوناگون و سطوح متعددی دارد؛ فساد در مدیریت سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و اخلاقی، فساد در اندیشه ها و دیدگاهها و تصورات مربوط به اوضاع موجود و مشکلات وخیم و چالش ههایی که در برابر حال و آینده امت قرار دارد و فی الجمله فسادهایی است که از سوی قدرت های بیگانه ای که در پی بازی با سرنوشت ملتها هستند حمایت و تشویق و تأیید می شود.
 
موانع درونی دیگری نیز در سطح افراد، گروهها و کشورها وجود دارد که می توان از آنها با عنوان “بیماری های روانی” یا “عوامل درونی” ناشی از ضعف انگیزه های دینی از یک سو و قرار گرفتن تحت تأثیر ادعاهای باطل و دیدگاههای ناپخته و باورهایی که هیچ پایه و اساسی در دین واقعی و صحیح ندارند از سوی دیگر، یاد کرد. همه اینها بیماری های روانی است که نیازمند درمان از طریق رهنمود درست، پند و اندرز نیکو و ارشاد خردمندانه ای است که اذهان را روشن سازد و مفاهیم را تصحیح کند و شبهات را پاسخ گوید و تهمت ها و افتراهای رواج یافته در محافل عمومی و میان گروههای فاقد الگوی درست را خنثی سازد.

تضعیف کیان بزرگ اسلامی

“موانع درونی” که باعث تضعیف کیان بزرگ اسلامی شده در واقع بیماریهای روانی و نیازمند درمان است و درمان آن نیز در شاخه ای از روانشناسی است که در محافل علمی آن را “روانشناسی سیاسی” می خوانند. مطالعات تخصصی در این شاخه علمی، ثابت کرده که کنش های سیاسی تا حدود زیادی تحت تأثیر بیماری های روانی افراد و گروهها قرار دارد و تا هنگامی که یکی از جنبه های تحقق “وحدت امت اسلامی” کنشی سیاسی است، مسئله نیازمند درمان علمی و اساسی موانعی است که برقراری وحدت امت اسلامی را به تأخیر می اندازد و آنچه در این مرحله بدان فرا می خوانیم نیز همین است. به عبارت دیگر، ما با پافشاری زیاد به شفافیت، صراحت و رک گویی در برخورد با مشکلات برخاسته از اندیشه های انحرافی و کردارهای فاقد انضباط و احساس مسؤولیت، فرامی خوانیم تا بدین ترتیب، علل عینی که منجر به ضعف امت و تداوم تشتت و پراکندگی و تفرقه آن می گردد، از میان برداشته شود.
 

چالش های دیگران

چالش های خارجی و به عبارت دیگر، چالش های دیگرانی که همه کوشش های مربوط به تحکیم و تقویت وحدت امت اسلامی را ناکام می گذارند، فراوانند و در اینجا، خطرناکترین آنها را از نظر می گذرانیم:
 

اشغال سرزمین های عربی – اسلامی

اشغال سرزمین های عربی – اسلامی از سوی بیگانگان: در فلسطین، افغانستان، عراق، کشمیر و بلندی های جولان (سوریه)؛ اگرچه برخی ها حضور بیگانه در عراق و افغانستان را اشغالگری نمی دانند که نظر و موضعی متناقض با واقعیت های موجود در این دو کشور است. اشغال بیگانه بویژه در مورد سرزمین فلسطین، تأثیرات نیرومندی بر کل اوضاع جهان اسلام دارد و به اختلاف دیدگاهها و مواضع و سیاست ها در ازای شماری از مسائلی که مستلزم وحدت صف و هماهنگی مواضع و گردآوری کوشش هاست، منجر می گردد.

 
پیوند اقتصاد جهان اسلام با سیاست های غربی

در اینجا پیوندی که از آن سخن می گوییم غیر از ادغام اقتصاد برخی کشورهای اسلامی در اقتصاد جهانی است؛ زیرا “ادغام” حکایت از آن دارد که اقتصاد ادغام شده، جزء تفکیک ناپذیر اقتصاد جهانی است. حال آنکه پیوند یاد شده به معنای وابستگی ضعیف به قوی و یا وابستگی طرف قدرتمند از رمق افتاده و محکوم به عدم اعمال حاکمیت کامل بر منابع خویش به ضعیفی است که با بهره برداری از منابع دیگران و به کار گرفتن آنها در بنای توانایی هایی است که به وی قدرت و نیرومندی و مصونیت بخشیده است. به عبارت دیگر، قدرتی که طرف قوی از آن برخوردار است برگرفته از منابع و امکانات طرفی است که اینک به طرف ضعیف تبدیل شده است.
 

توطئه های دشمنان صلح و همزیستی خلق ها

توطئه چینی های دشمنان صلح و همزیستی خلق ها و گفتگوی فرهنگها و تمدنها علیه ملل اسلامی؛ این دشمنان فراوانند و دشمنی و کینه و نفرت به اسلام و توطئه علیه آن و چیرگی نژادپرستی بر آنها و ریختن خون بی گناهان با ارتکاب جنایات ضد بشری در نقاط بسیاری از کشورهای جهان، وجه مشترک و گردآورنده همه آنهاست و پیشاپیش آنها، اسرائیل و حامیان و طرفداران و پشتیبانان آن در محافل بین المللی و آنهایی هستند که در هر حال در کنار آن می ایستند.
 

وزش بادهای سرکش (جهانی شدن)

وزش بادهای سرکش “جهانی شدن” که می رود تا شالوده های دینی و عناصر ملی را که حاکمیت و استقلال کشور بر آن استوار شده، از ریشه بر کند. بادهای طوفانی و ستمگرانه ای که ارکان جوامع بشری را می لرزاند و بر سر راه خود، همه بناهای لرزان و سستی را که بر پایه متینی بنا نشده اند، درهم می نوردد.
 

انحصار دانش و فناوری در دست غرب

انحصار دانش و فناوری در دست غرب و دریغ داشتن آنها از ملل رو به توسعه ای که نیازمند توانایی های علمی و شایستگی های فناورانه هستند. این چالش بزرگی در برابر جهان اسلام و یکی از عواملی است که به قهقرایی موقعیت امت اسلامی در میان مللی که در عرصه اقتصادی و اجتماعی پیشرفته و به لحاظ علمی و صنعتی، شکوفا هستند، انجامید. این امر بر کوشش های به عمل آمده در سطح جهان اسلام برای کسب توانایی های علمی و برخورداری از شرایط خیزش علمی و فناوری، تأثیر منفی گذاشته است. اینها همه نیز به پراکندگی کوشش های امت و عدم تمرکز تلاشهای آن در این عرصه حیاتی، انجامیده است.
 

کوتاهی های حقوق بین الملل

کوتاهی های حقوق بین الملل نسبت به برقراری نظام سالم و درستی برای عدالت بین المللی و برآوردن نیازهای جامعه بین المللی در برقراری امنیت و صلح و حفظ آنها و پایمردی سیاست بین الملل بر اساس حق و عدالت و برابری در حقوق و وظایف؛ این کوتاهی ها، ملل رو به رشد را از حق دفاع از حقوق و صیانت از منافع خود و نیز تحقق همبستگی و نزدیکی در میان خود باز داشته و باعث گشته تا در فضای تفرقه آمیز و تقسیم شده ای به سر برند و ریسمان وحدتی که آنان را گردهم آورد، گسیخته گردد. از جمله اینان، آن دسته از خلق های امت اسلامی هستند که از قرن نوزدهم تا به امروز در مورد آنها سیاست: «تفرقه بینداز و حکومت کن.» اعمال می شود.
 
این چالش های خارجی امت را در بر گرفته و از هر سو احاطه کرده اند و از توانایی های آن برای ترسیم راه آینده خود بازش می دارند؛ چالش هایی که با اضافه شدن به آن موانع درونی پیش گفته، بزرگترین مانع در برابر وحدت امت اسلامی را تشکیل می دهند.
 

آینده جهان اسلام در چارچوب وحدت و همبستگی

از مهمترین نتایج حاصل از کوششهای وحدت در عصر حاضر در بعد عربی – اسلامی، توجه به ایجاد ساختارهای سیاسی نوینی برای فعالیت های سترگ عربی – اسلامی است که خود به لحاظ عمق و محتوا و جوهر، چارچوب های همه جانبه و خردمندانه ای برای “وحدت” ابتدا در میان خانواده عربی و سپس در میان خانواده اسلامی، به شمار می روند.
 
“جامعه کشورهای عرب” را می توان چارچوبی منطقه ای قلمداد کرد که فعالیت های مشترک عربی در آن سامان می گیرد؛ سمت و سوی اندیشه سیاسی عربی در راستای به کارگیری اصطلاح “فعالیت عربی مشترک”، خود مهمترین تحول ملموس در اندیشه عربی بود.
 
در اینجا حتما باید به یک نکته روش شناختی توجه داشته باشیم و آن اینکه تأسیس “جامعه کشورهای عرب” در سال ۱۹۴۵م. از هفت کشور عربی که در آن زمان مستقل بودند، بر اساس احترام به حاکمیت کامل هریک از کشورهای عضو صورت گرفت؛ لذا آن را نه “جامعه عربی”  بلکه  “جامعه کشورهای عرب” نامیدند و این بدان معناست که این سازمان منطقه ای که در پی جنگ جهانی دوم با تصمیم سران هفت کشور عربی تأسیس شد، به معنای اتحاد کشورهای امضا کننده منشور آن نیست بلکه دستگاهی از دستگاههای منطقه ای است که پس از جنگ و به منظور سامان بخشیدن به فعالیتهای مشترک عربی شکل گرفته است. این گرایش در منشور “جامعه کشورهای عرب” که در آن از عبارت های پرطمطراق یا مبهمی که تفسیر یا برداشت متفاوت و سلیقه ای از آنها می شود، خبری نیست، مورد تأکید قرار گرفته است. در این منشور، نامی از “دولت کشوری” یا “دولت ملی” و یا “سرنوشت مشترک عربی” و نیز “وحدت عربی” به میان نیامده است زیرا این واژه ها و شعارها و عبارت های کلامی، بعدأ مطرح گردیدند و دارای صبغه سیاسی مذهبی یعنی “ایدئولوژیک” هستند. حال آنکه تأسیس “جامعه کشورهای عرب” در  سال ۱۹۴۵میلادی بر پایه واقعگرایی سیاسی مستحکمی صورت گرفت .
 

سازمان کنفرانس اسلامی

در سطح گسترده تر نیز می توان “سازمان کنفرانس اسلامی” را – که در سال ۱۹۷۲ میلادی تأسیس شد . به عنوان فرم پیشرفته و همراه با زمان “وحدت امت اسلامی” در نظر گرفت. آنچه در مورد منشور این سازمان می توان گفت آن است که نامی از “دولت اسلامی” یا “دولتهای اسلامی در آن نیامده؛ ولی عبارت “دولتهای عضو” یا “دولت عضو” یا “کشورهای اسلامی” تکرار شده است. همچنین در این منشور”، نامی از عبارت “وحدت اسلامی” نیامده است. این منشور تنها برای دوبار از واژه “وحدت” در اولین فراز دیباچہ خود استفاده کرده و آورده است: «… ضمن بهره گیری از ارزش های والای اسلامی از جمله “وحدت” و برادری و با تأکید بر اهمیت تحکیم و تقویت پیوندهای وحدت و همبستگی …» و واژه “وحدت” در بند پنجم دیباچه نیز به این صورت تکرار شده است: «تحکیم و تقویت پیوندهای “وحدت” و همبستگی میان خلقهای اسلامی و کشورهای عضو» ولی از واژه “وحدت” در میان اهداف سازمان ذکری به میان نیامده است. در بیان نخستین هدف آن نیز آمده است: «تحکیم و حمایت از پیوندهای برادری و همبستگی …» ولی شالوده ای که منشور سازمان کنفرانس اسلامی بر آن استوار گشته، “نزدیکی”، “همبستگی” و “همکاری است. این دقت در گزینش واژهها و قرار دادن آنها در سیاقی مشخص، بیانگر سطح بالایی از واقعگرایی سیاسی در برخورد با مسئله “وحدت” – اعم از عربی یا اسلامی – است؛ چیزی که نشان دهنده بهره گیری از تجربه های گذشته و به کارگیری درست نتایج به دست آمده از اقدامات و حرکت های پیشتاز قبلی در حمایت از فعالیت های عربی و اسلامی است.
 

خاتمه

تجربه های فشرده در عرصه سیاست بین الملل ثابت کرده وحدتی که دو یا چند کشور را گرد هم می آورد، زاییده عوامل متعدد با عناصر به هم پیوسته و همه جانبه ای است؛ همچنان که ثابت کرده که وحدت – اعم از اینکه فدرالی باشد یا کنفدرالی – حتما باید بر اساس شالوده متینی از اختیارات مشخص و مورد توافق و طبق اراده سیاسی مصمم، توانا و نیرومند و در پاسخ به خواست خلقها و در راستای برآوردن آرزوهای آنان باشد و دیدگاه سیاسی روشن و آگاهانه ای که هدف ها را به دقت مشخص کند و راههای دستیابی به آنها را ترسیم نماید و چشم اندازهای آینده را در نظر داشته باشد و در عین حال دگرگونی ها و متغیرات زمانه و فضای منطقه ای و بین المللی را مدنظر قرار دهد، پی ریزی شده باشد.
 
نتیجه ای که می توان از این بررسی و تحلیل به دست آورد آن است که از نیرومندترین دلایل موفقیت آن، فراهم گشتن چنین عواملی است که می توانند تا حد قوانین وحدت ارتقا یابند. همچنان که بررسی های عمیق در تجربیات ناکام وحدت جویانه به ما نشان می دهد که آنها فاقد این عوامل (قوانین) بوده یا عوامل مزبور به قدرت، استحکام و هم پیوندی لازم برای ایفای نقش خود به شکل مطلوب، نبوده است.
 
درسهای دشواری که امت عربی – اسلامی از تجربه های وحدت جویانه ناکام در قرن بیستم میلادی به دست آورد ما را بدان می خوانند که برای تحقق میزان مناسبی از همبستگی و همکاری و هماهنگی و هم پیوندی در میان خانواده عربی و اسلامی در سطح جامعه کشورهای عرب و در چارچوب “سازمان کنفرانس اسلامی” در سیاست های اتخاذی، از شیوه های علمی بهره گیری کنیم. این امر مستلزم ایجاد تحولاتی در این دو سازمان منطقه ای و اصلاح آنهاست؛ به گونه ای که مکانیسم فعالیت های مشترک عربی – اسلامی مورد تجدیدنظر قرار گیرد و متون حقوقی مورد استناد بازخوانی شود تا برابر نهاده عینی “وحدت عربی” و “وحدت اسلامی” در این زمان، کار عربی مشترک و فعالیت های اسلامی مشترک باشد.
 
تردیدی نداریم که تحول در “جامعه کشورهای عرب” و “سازمان کنفرانس اسلامی” با روش مندی علمی و دیدگاه باز سیاسی و به گونه همه جانبه ای که فلسفه و اهداف و ابزارها و مکانیسم های آن را در بر گیرد، می تواند در آینده به فرمول جدیدی برای وحدت بویژه در ابعاد و عرصه های مرتبط با زندگی روزمره و ملموس خلقها، منجر گردد. تردیدی نیست که تعدیل منشور “سازمان کنفرانس اسلامی” در یازدهمین نشست سران اسلامی که سال گذشته در “داکار” برگزار شد، گام موفقی در این راستاست؛ ولی این تعدیل، کافی نیست و حتما باید با تغییرات همه جانبه ای در فلسفه کار اسلامی مشترک و خاستگاه ها و شیوه های آن همراه گردد تا شکل جدید و متناسبی با وحدت امت اسلامی پیدا کند.
 
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره مؤمنون، آیه 52
2. سوره انبیاء،آیه ۹۲
3. سوره حجرات، آیه ۱۰
4. سوره آل عمران، آیه ۱۰۳
5. سوره انعام، آیه ۱۵۳
6. سوره انفال، آیه۴۶
7. سوره هود، آیه ۱۱۸
8. سوره یونس، آیه ۱۹
9. سوره نحل، آیه۹۳
10. سوره مائده، آیه ۴۸
11. همان
12. همان
13. همان
14- دکتر عبدالعزیز بن عثمان التویجری، فی البناء الحضاری للعالم الاسلامی (ساختار تمدنی جهان اسلام)،دجلد نهم ، صفحه ۱۰۲، انتشارات سازمان تربیت، علوم و فرهنگ اسلامی (ایسسکو)، رباط، ۲۰۰۷ م.
15- همان منبع ، صفحه ۱۰۳.
 
منبع: مجموعه مقالات «امت اسلامی؛ چالش‌ها، راهبردها»، نویسنده: دکتر عبدالعزیز بن عثمان التویجری، چاپ اول، ناشر: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، 1390 ش، صص 90-75.