وقف به عنوان یک آموزه پرارزش و پرکاربرد در فرهنگ اسلامی، هم نیاز فطری انسان در حبّ بقاء را تأمین می کند و هم پشتوانه ی  نیازِ بخش های مختلف جامعه اسلامی از جمله بخش فرهنگی است. در بخش فرهنگ، این آموزه به طور مشخص هم پشتوانه عمرانی فرهنگ است، هم پشتوانه محتوایی فرهنگ دانسته شده و هم پشتوانه مناسبتی فرهنگ دینی بوده و اقدامات فرهنگی را در این سه بخش پشتیبانی می نماید.
 

وقف و نیاز اجتماعی

خط مشترک تمام هنجارهای موجود در فرهنگ اسلامی، «نیاز» است. این مکتب بر اساس نیازهای فردی،  خانوادگی و اجتماعی انسان در سه بخش نیازهای جسمی، روحی و روانی، آموزه های متعدد و متنوعی را به جامعه بشری و جامعه اسلامی عرضه نموده است تا پیروان این دین بتوانند با کاربست آن آموزه ها، نیازهای خود را در ابعاد بیان شده تأمین کنند. اما ویژگی این دین آن است که به گونه ای هنجارهای ارزشی خود را ارائه نموده که نیازهای یک نسل و یک منطقه خاص را در نظر ندارد. بلکه نیازهای نوع بشر را فارغ از قومیت و ملیت و نژاد در نظر می گیرد.
 

ماجرای وقف و میل به بقاء

یکی از نیازهای فطری انسان «حبّ بقاء» است. انسان در سرشت خداداد خود، علاقه به ماندگاری و تمام نشدن دارد. انسان دوست می دارد وجودش ثابت باشد و دچار فنا نشود. زیرا خودش را دوست دارد و تمایل به بقاء نیز از سر همین علاقه است. فرهنگ اسلامی با لحاظ این نیاز فطری و با لحاظ وجود فرا مادی انسان که روحی زوال ناپذیر دارد، هنجارهایی را تعریف می کند تا مسیر فنا ناپذیری را برای انسان باز بگذارد و او بتواند با التزام بدان هنجارها، خود را ماندگار سازد. آموزه وقف در فرهنگ و شریعت اسلامی، آموزه ارزشمند و پرکاربردی است که هر مسلمانی می تواند با التزام به آن، خود را به جریان صالحین در تاریخ بشریت متصل نموده و با خیرات خود، خیّری ماندگار باشد. امام صادق علیه السلام یکی از اموری را که بعد از مرگ مؤمن به او ملحق می شود را «صدقه جاریه» عنوان نمودند[1] که مصداق روشن آن مسئله وقف است. مؤمن با خارج سازی بخش از مال خود از ملک خود، با ضوابط مشخص آن را وقف نموده و دارایی فناپذیر خود را با انگیزه الهی، به حیات فناناپذیر ابدی خود ملحق می نماید.
 

 

اما نکته قابل توجه آن است که منهای آن نیاز فطری انسان که عمل صالح وقف آن را تأمین می نماید، کارکردهای این رفتار حسنه، در ابعاد مختلف جامعه نیز قابل مشاهده است. این هنجار با ظرفیت فراوانی که در خود دارد، قادر است تامین کننده نیاز اقشار گوناگون جامعه اسلامی باشد و چالشهای مادی و غیرمادی آنان را برطرف نماید. زیرا این موضوع محدودیتی نداشته و بنابر فرمایش معصومان، وابسته به مورد وقفی که واقف مشخص نموده، تشخص می یابد. امام عسکری (علیه السلام) فرمود: «الوقوف علی حسب ما یوقفها اهلها».[2] مال وقفی بر آن چیزی است که واقف آن را وقف کرده است.
 
با نگاهی به سیر وقف در تاریخ تمدن اسلامی از صدر اسلام تا کنون، مشخص می گردد که مسلمانان همواره کوشیده اند با انجام این عمل خیر، هم وزنه حسنات اخروی خود را سنگین سازند و هم نیازی از نیازهای جامعه را در ابعاد فرهنگی، عمرانی، رفاهی و خدماتی تأمین نمایند. می توان گفت این هنجار ارزشمند هم یاور حیات مادی و معنوی مردم بوده و هم بازوی حکومتها در پیشبرد اقدامات دینی و غیر دینی بوده است.
 
اما مهم ترین بعد این مسئله را بایستی در بخش فرهنگی دانست. شریعت اسلامی وقف را به عنوان یکی از مهمترین پشتوانه های اقتصادی برنامه های فرهنگی لحاظ نموده است تا هم دست حاکمیت در پیشبرد اهداف فرهنگی بسته نباشد و هم مردم بتوانند با نقش اقتصادی خود، فعالیت ارزشی فرهنگی داشته باشند. در واقع وقف تامین کننده امکانات، تجهیزات و بودجه هر عرصه فرهنگی است که در قانون، سهمیه ای برای آن تعریف نشده و پشتوانه مالی ندارد. منتها با این تفاوت که عامل تعیین کننده در این بخش، شخص واقف است که با مشخص نمودن مورد، محل و جامعه هدف وقف خود، سمت و سوی مشخصی برای آن در نظر می گیرد. در واقع در وقف، نیازسنجی و تخصیص اعتبار توسط همان شخص واقف انجام می پذیرد.
 
بخش های گوناگون فرهنگی در جامعه اسلامی می توانند به اتکاء به اقتصاد وقف، نقش فرهنگی خود را بروز بدهند که در ادامه از نظر خواهد گذشت:
 

1 . وقف پشتوانه عمرانی فرهنگ

فرهنگ اسلامی در درون خود نهاد پراهمیت مسجد را تعریف نموده است. این نهاد کارآمدترین نهاد در جامعه اسلامی دانسته می شود. زیرا مسجد می تواند پایگاه همه کارهای نیک باشد؛ پایگاه خودسازی، انسان سازی، تعمیر دل و تعمیر دنیا و مقابله با دشمن و زمینه سازی برای ایجاد تمدن اسلامی و بصیرت افزایی افراد.[3]  

 

ایجاد و استقرار این نهاد ارزشمند و پرکاربرد، در درجه نخست نیازمند تأمین فضا، زمین و تأمین امکاناتی است که بنای مقدس مسجد در آن بنا گردد. اگر قرار است مسجد محلی برای تمام کارهای نیک در هر محله و هر شهر باشد، بسترساز این امر، واقفی است که از هزینه خود و با انگیزه الهی خود، آن را در اختیار مردم مؤمن و جوانان با انگیزه هر منطقه و هر محله می گذارد و این گونه آنان بستر رشد معنوی و روحی خود را به دست آورده و امکان برنامه ریزی و انجام حرکات مختلف فرهنگی را خواهند داشت. در واقع این ذی المقدمه، به مقدمه وقف است که سامان می یابد و بدون آن، چنین زمینه ای، اساساً وجود نخواهد داشت.
 
در کنار مسجد، دیگر نهادی نقش فرهنگی مهمی در جامعه دارد، حوزه علمیه است که به همت والای واقفان نیک اندیش در هر شهر و منطقه ای بنا شده و در اختیار جامعه روحانیت و طلاب و فضلا قرار می گیرد تا با پرورش نیروهای علمی و نخبگان دینی، فرهنگ جامعه را به سمت تعالی و رشد معنوی پیش ببرند و از دیگر سو، در برابر تهاجم فرهنگی دشمن، صف آرایی کرده و با ابزارهایی مثل خطابه و قلم، حافظ تدین جامعه باشند.
 
هم چنین ساخت مدرسه به عنوان دیگر موضوع عمرانی فرهنگی، رایج ترین نهاد علمی برای نونهالان و نوجوانان هر شهر و دیار نیز، از طریق صدقه جاریه وقف صورت می پذیرد تا نسل آینده هر جامعه اسلامی، با یاری آموزگاران فرهنگ اسلامی در آن شکوفا گردند.
 
اما در بخش آیین های مذهبی، ساخت حسینیه و دیگر نهادهای مرتبط با شعائر دینی، ضلع سوم عمران فرهنگی از طریق وقف است که در ایران اسلامی بسیار رایج بوده و به طور خاص بستر ترویج و تعمیق معارف عاشورایی است. هر سه نهاد فوق در بخش عمرانی در خدمت فرهنگ اسلامی بوده و آموزه وقف آنها را پشتیبانی می کند.
 

2 . وقف پشتوانه مناسبتی فرهنگ

در سیره پیشوایان دین، مناسبت های دینی و مذهبی، دیگر موضوعی است که وقف می تواند پشتوانه اقتصادی آن باشد. مهران بن محمد نقل می کند که امام صادق (ع) وصیت فرمود که در هفت سال در ایام حج برایش نوحه سرایی کنند و برای هر سا، مالی را وقف فرمود که برای آن هزینه شود.[4] بر همین اساس در فرهنگ شیعی، وقف می تواند تامین کننده امور مالی و هزینه های مختلف برگزاری آیین های مذهبی گردد؛ آیین هایی که خود بستر ترویج فرهنگ و معارف قرآن و اهل بیت هستند. در این راستا، بیشترین وقف ها در ایران اسلامی ناظر به سوگواری سیدالشهدا (ع) بوده و هر ساله میلیاردها ریال توسط خیرین واقف هزینه می گردد و به همین جهت است که روز به روز و سال به سال بر کیفیت و کمیت هیآت مذهبی و مجالس حسینی در شهرها و روستاهای کشور افزوده می شود و عیار معنویت و اخلاق اسلامی را در مقابل حجم انبوه عوامل ضد فرهنگی داخلی و خارجی بهبود می بخشد.
 

 

البته نکته ای که نیاز امروز جامعه هست آن که در بخش وقف مناسبتی، بایستی رویکرد متعادلتری در برگزاری مجالس و محافل عزا و جشن در نظر گرفته شود. هرچند امروزه برخی هیآت به اعیاد اسلامی و موالید اهل بیت علیهم السلام توجه بیشتری نسبت به قبل دارند، اما انتظار می رود مسئله وقف در با شکوه تر برگزار شدن اعیاد و مراسم سرور اهل بیت نیز بسان عزاداری ها پررنگ بوده تا جامعه شیعی و قشر مذهبی، از اتهام غم زدگی و افسردگی به دور بماند. این در حالی است که می دانیم هر دو بعد این موضوع، خصوصاً عزاداری سیدالشهدا(علیه السلام)، باعث نشاط روحی و روانی انسان می گردد.
 

3 .  وقف پشتوانه محتوایی فرهنگ

در کنار دو بخش پیشین، فرهنگ دینی نیازمند محتوای مکتوب، سمعی و بصری جذاب و کاربردی است که بتواند معارف الهی و دینی را به جوانان و نوجوانان منتقل سازد. بیش از آن که ساخت یک مدرسه و یا برپایی یک مجلس مذهبی اهمیت داشته باشد، وجود محتوایی که بتواند اندیشه ساز بوده و فکر جامعه را پرورش دهد اهمیت دارد. در واقع محتوای دینی فرهنگی است که می تواند منبع تغذیه دانش آموزان و دانشجویان و آموزگاران و مدرسان و مبلغان در بعد فکری باشد.
 
محتوای فرهنگی می تواند در قالب یک اثر مکتوب علمی یا ترویجی به جامعه عرضه شود؛ می تواند در قالب یک پایگاه اطلاع رسانی در فضای مجازی، خدمات فرهنگی عرضه کند و می تواند در قالب محصولات صوتی و تصویری مانند فیلم و سریال و نماهنگ و نواهای ارزشی ارائه گردد. هر کدام از این موارد کارکرد خود را در جامعه دینی دارند و چیزی جایگزین آنها نخواهد بود. لذا آموزه وقف بایستی در این جهت نیز پررنگ شده و جایگاه خود را در نظام ارزشگذاری و اندیشه واقفین بگشاید.

پی‌نوشت:
[1] . کافی ج 7 ص 57
[2] . من لا یحضره الفقیه ج 4 ص 237
[3] . مقام معظم رهبری، 31 / 5 / 1395
[4] . من لا یحضره الفقیه ج 4 ص 244.