شهر خدا، مدینه فاضله و آرمانشهر، همه اینها مفاهیم همسو و مشترکی هستند که از دیرباز در اندیشه دانشمندان و اندیشمندان علوم اجتماعی مطرح بوده اند. آنان در تکاپو برای تصویر روشنی از جامعه تراز، به اندیشه ورزی در ارائه مدلی از شهر مطلوب انسانی با برخورداری از تمام نقاط مثبت و رهیده از تمام نقاط منفی پرداخته اند.
 
آرمانشهر ایده آل اسلامی و شیعی با تکیه بر مضامین قرآنی[1]، جامعه آخرالزمانی عصر ظهور است که در آن دین حق گستره شمولی به وسعت تمام جامعه بشری پیدا کرده و فرهنگ متعالی اسلام، به حاکمیت جهانی می رسد. در چنین وضعیتی، تمام آرمان های انسانی و اجتماعی مکتب اسلام، عرضه ظهور خواهند یافت و مردمان دنیا، کارکرد واقعی فرهنگ و شریعت اسلامی را در ابعاد وسیع مشاهده خواهند نمود. در این فضا، حاکمیت مختص ولیّ خدا خواهد بود و کارگزاران آن حکومت، مؤمنان راسخی چون کوه هستند که جز رضایت حق، هدفی نداشته و جز در مسیر حق گام بر نمی دارند. اما فرهنگ ناب شیعی این ظرفیت را در خود دارد که آن نقطه هدف را در ابعاد کوچکتر در دوران پیش از ظهور هم به تصویر بکشد و فریب خوردگان مکاتب سست غربی و شرقی را، با مکتب جامعه ساز خود آشنا نماید.
 

 

اربعین و آن چه در قالب زیارت اربعین بروز یافته، نمونه جزئی آن آرمانشهر مطلوب شیعی و اسلامی است که غایات مد نظر آن را در ابعادی محدود به نمایش گذارده است و در همین سطح نیز، جهانیان را به شگفتی وا داشته است. این نمونه دارای ویژگی ها و نقاط مثبتی است که مجموع تمام آن موارد، ماکتی از آرمانشهر عصر مهدوی را در مقابل دیدگان بشر قرار می دهند و او را مشتاق درک چنان شهری در ابعاد جهانی می نمایند.
 

1 . استقرار عدالت و زدایش ظلم

عدالت را به گونه های مختلفی معنا نموده اند. برخی آن را به معنای «برخورداری هر حقداری از حق خود» دانسته و برخی آن را «به قرار گرفتن هر چیزی در جای خود» معنا نموده اند که در هر دو معنا، با مساوات و برابری متفاوت است. عدالت در واقع، حالتی است که در آن حق کسی ضایع نگردیده و به حق صاحب حقی تعرض نگردد و اگر کسی، خلاف آن عمل کرد، حق به حقدار بازگشته و احقاق حق گردد. این مفهومی است که نیاز اساسی تمام جوامع در گذشته بوده و امروز جهان نیز، با توجه به شکل گیری اشکال جدیدی از حق خوری ها و بی عدالتی ها، محتاج آن است؛ موضوعی که قرآن کریم به صراحت از امر الهی به آن یاد می فرماید.[2]  
آن چه امروزه در فضای اربعین مشاهده می شود، نمود روشن همان معنای فوق در قالب یک راهپیمایی میلیونی است که در آن، اولا حقوق و امکانات مشترکی تعریف شده و همگان بر اساس سطح نیاز خود از آن بهره مند هستند. اگر تغذیه به عنوان نخستین نیاز مادی انسان در آن به صورت رایگان عرضه می شود، هر زائری بر اساس میزان نیاز خود می تواند از آن سهیم گردد و هیچ گاه کسی محروم از این موضوع نمی شود. ثانیاً زائران اربعین با جلوه پذیری از امام و مراد خود، به شدت مقید عدم آسیب رسانی به دیگران، عدم تضییع حق دیگران، حفظ کرامت و شأن بانوان و سایر مسائل مرتبط با عدالت هستند. در واقع زائران اربعین، خود به صورت مردمی مجری و ناظر عدالت در میان خود هستند؛ هرچند این حرکت سازمان یافته بوده و مسئولان حکومتی، در بهتر برگزار شدن آن می توانند نقش داشته باشند و نیز نظامیان، به تأمین امنیت و ثبات آن می پردازند.
 

 

2 . مساوات و عدم فاصله طبقاتی

دیگر نکته مثتبی که اربعین را به نمونه ای از آرمانشهر متعالی اسلام همانند ساخته، نوع ارزشمندی از مساوات و برابری است که در این فضا به روشنی رخ نموده است. در راهپیمایی اربعین مسیر حرکت زوار حسینی، مسیری است که در آن فقیر و غنی، بزرگ و کوچک، ارباب و رعیت همگی در یک بستر حضور پیدا نموده و تفاوتی در وضعیت فیزیکی و بستر حضور، ندارند. ثانیا امکانات عرضه شده در آن، عمومی بوده و هیچ اختصاص و یا محدودیتی از این جهت در آن راه ندارد. هر آن چه که در بخش خدمات عمومی در این فضا عرضه می گردد، در دسترس همگان قرار داشته و هیچ نقطه تبعیضی در این جهت دیده نمی شود. نکته سوم آن که نژاد، قومیت یا ملیت خاصی، در آن از شرایط ویژه و خاصی برخوردار نیستند و همگی بر اساس یک ارزش مشترک یعنی «زائر» بودن، جایگاه می یابند.
 
از دیگر سو، چالش ها و رنج های موجود در این مسیر نیز همگانی بوده و تمام زائران حسینی به جهت درک فضیلت این عمل، زحمتهایی را به صورت مشترک به جان می خرند. آنان همگی شلوغی ها و تراکم جمعیتی را تحمل می کنند؛ همگی با هم زیر آفتاب حرکت می کنند؛ همگی زحمت پیاده روی را به عشق مولای خود تاب می آورند و اینها همه، به علت آن که عمومی بوده و زائران همگی در آن سهیم هستند، لذت بخش می شوند.  ایجاد چنین فضایی، انسانها را از هر گونه عقده های درونی که ناشی از ویژه خواری و نابرابری است، رهانیده و حسّ ارزشمند مساوات را در درون آنان زنده می نماید.
 

3 . جهت مندی در سمت کمالات انسانی

دیگر نکته ای که اربعین را به آرمانشهر متعالی اسلام نزدیک ساخته و یک جمعیت و جامعه آرمانی را به تصویر کشیده است، جهت مند بودن تمام زائران و مجریان این حرکت در بعد الهی و داشتن سمت و سوی حسینی تمام عناصر انسانی جاری در این جریان است. خط ربط مشترکی میان میلیونها انسان، همه آنها را به یک پیکره هم صدا و هم نوا تبدیل نموده است و همگی با این حرکت دسته جمعی، آرمان حسینی را ندا می دهند و اعلام می دارند که اگر چنین خیل عظیمی را تشکیل داده اند، به جهت ارزشی است که برای راه و مرام حسین (ع) قائل هستند. آنان همگی اعتقاد خود را مبنی بر این که منش حسینی می تواند جامعه بشری را از تمام معضلات خلاصی بخشیده و فسادها را از صحنه گیتی محو نماید، با چنین نمایشی به عرصه ظهور می رسانند.
 
وقتی شعار مشترک تمام زائران حسینی، راه و مرام اباعبدالله تعریف شد، آن گاه جهت مشترکی میان میلیونها انسان تعریف می شود که می تواند همه آنان را از هر گونه تعلق به تعلقات انحرافی و بیراهه های فکری و رفتاری برهاند و باعث شود که دغدغه همسان تمامی آنها، هم رنگی، هم سویی و هم رفتاری با مولای خود باشد و بدین گونه، این برنامه نمادین، کارکردهای واقعی خود را در جهت مند سازی منش و سبک زندگی همراهان خود نشان می دهد.
 

 

4 . ایثار و فداکاری در جهت اهداف متعالی

دیگر مفهوم والایی که از حیث اخلاقی یک ارزش بزرگ انگاشته شده و در مکاتب مختلف الهی و بشری، ارج نهاده می شود، ایثار در جهت تامین منافع سایر انسان ها است. گاهی این موضوع در فدا نمودن جان خود برای امنیت سایرین معنا می یابد. گاهی نیز انسانی با وجود آن که به چیزی نیازمند است، فداکاری نموده و آن را در اختیار سایرین قرار می دهد. در آرمانشهر متعالی اسلام، انفاق آن گاه مطلوب است که شخص مومن از آن چه دوست می دارد، انفاق کند.[3] ما این مسئله را در منش موکب داران و زائرپذیران اربعین حسینی به وضوح مشاهده میکنیم. منهای آنان که با وسعت مالی در راه خیر اقدام به هزینه و پذیرایی از زوار میکنند، بسیاری نیز با وجود تنگی معیشت، به سختی تلاش نموده تا هر میزان که می توانند، به نحوی خود را در خدمت رسانی به زائران حسینی سهیم نمایند. جلوه های زیبا و پرشکوه این موضوع را، معمول زائرانی که در این مسیر گام نهاده اند، مشاهده نموده و عمق خلوص و ارادت آنان را به خود لمس نموده اند.
 

5 . رفاه عمومی و تأمین معیشت مادی

فارغ از ارزش های انسانی و اجتماعی، دیگر نکته ای که در مدل آرمانشهر متعالی اسلام حائز اهمیت است، وجود سطح معینی از رفاه مادی در مردمان آن شهر است. شهر تراز در نگاه اسلامی،  جامعه ای است که در آن کسی به فقر و گرسنگی دچار نباشد و اگر کسی در شرایط تنگدستی قرار گرفت، همگان به یاری اش شتافته و او را به شرایط قابل قبولی برسانند.
 
فضای راهپیمایی اربعین، فضایی است که زائران در آن، هیچ گونه دغدغه ای نسبت به تأمین خوراک و اسکان خود نداشته و با خیالی آسوده از این مسئله، در مسیر هدف ارزشمند خود گام بر می دارند و این امنیت خاطر، نه سوی حاکمیت، بلکه از سوی خود مردم ایجاد شده است؛ مردمانی که با مولای خود معامله کرده و آن چه در طبق اخلاص می گذارند را با دستگاه او محاسبه می کنند. همین الگو در آرمانشهر متعالی اسلام پیاده سازی می شود و منهای آن چه حکومت وظیفه دارد، مردمان مؤمن با کمکهای مومنانه خود به ایفای نقش در تأمین رفاه همنوعان و همکیشان خود می پردازند.
 
بنابراین بر اساس الگوی اربعین، ابعاد و نیازهای معنوی و مادی اجتماع، به صورت توامان تامین گردیده و در این حرکت، عنصر محرّک، اعتقاد و مودّت مردم به اهل بیت علیهم السلام است.

پی‌نوشت:
[1] . توبه 33.
[2] . نحل 90.
[3] . آل عمران 92.