یکی مهم ترین انواع عرض ارادت ها به ساحت مقدس حضرات ائمه علیهم السلام خواندن زیارت نامه های مأثوره[1] است. البته ابراز احترام و محبت به حضرات اهل بیت علیهم السلام در هر شکل و قالبی که پا را از مرز های شرعی فراتر نگذاشته باشد عملی مأجور و در نظر هر شیعه ای قابل ستایش است؛ اما امتیاز زیارت نامه ها نسبت به بقیه این است که جاری شده بر زبان امام علیه السلام است.

خواندن زیارت نامه یعنی در ابراز محبت به اهل بیت علیهم السلام جا پای امام گذاشتن. خواندن زیارت نامه یعنی زبان را، قلب را، دل را به همان شکلی که امام به سمت محبوب به حرکت درآورده، به حرکت در آوردن.
 
بسیاری از معارف و مفاهیم شیعی در قالب همین ادعیه و زیارت نامه های مأثوره از زمان حضرات معصومین به دست ما رسیده است. نمونه اش کتاب شریف صحیفه سجادیه. امام سجاد علیه السلام است که هنگامی که متوجه شدند حکومت وقت بنا را بر نابود سازی هرچه بیشتر احادیث و روایات معصومین دارد بسیاری از معارف عالیه شیعه را در قالب ادعیه ساماندهی کردند و 1300 سال است که شیعه بسیاری از معارف مذهبی اش را مدیون ادعیه امام چهارمش است.
 
زیارت اربعین امام حسین علیه السلام هم قطره ای است از دریای معارف اهل بیت که در قالب زیارت نامه به دست ما رسیده است. زیارت اربعین را صفوان بن مهران اسدی(صفوان جمّال) از امام صادق علیه السلام روایت کرده است. کافی است که در فضیلت زیارت اربعین بگوییم که امام حسن عسگری علیه السلام در روایتی یکی از پنج علامت مؤمن را زیارت اربعین دانسته اند.[2]به راستی، از میان این همه عمل صاحب ارزش در اسلام چرا حضرت عسگری علیه السلام زیارت اربعین را به عنوان علامات مؤمن نام برده اند؟ سر این مطلب بعد از بررسی دقیق محتوای زیارت اربعین آشکار خواهد شد. به طوری که کمتر کسی است که بعد از دقت در محتوای زیارت اربعین اعتراف نکند که مفاهیم زیارت اربعین شاکله و خمیر مایه تشیع است.
 

بخش اول: سلام بر امام همام

زیارت اربعین هم مانند بسیاری از زیارت نامه ها ابتدا با سلام بر حضرت شروع می شود.  سلام بر ولی الله. سلام بر خلیل الله. سلام بر صفی الله. اینها صفاتی است امام صادق علیه السلام در قالب سلام برای  امام حسین علیه السلام شمرده اند.
 
در میانه دعا هم سلامی دیگر خدمت حضرت عرض می شود با عنوان سلام بر پسر رسول خدا. به راستی چرا در میانه زیارت به امام حسین علیه السلام با عنوان پسر رسول خدا سلام می کنیم؟ هنگامی که به عبارات قبل و بعد این سلام نگاه می کنیم راز این مطلب تا حدودی آشکار می شود. این سلام پس از جملاتی می آید که در آن به ظلم هایی که دشمنان حضرت بر ایشان کرده بودند اشاره شده است. یعنی می خواهد بگوید شما که پسر رسول الله بودید. همه می دانستند. با این حال از هیچ ظلمی علیه شما و خاندان مقدس شما فروگذار نکردند…
 

بخش دوم: معرفی و شهادت به مقام و درجات سیدالشهداء علیه السلام

قدم اول برای همراهی و عرض ارادت به امام شناخت اوست. در فرهنگ مفاهیم شیعی، شناخت امام زمان از مهم ترین معارفی است که برای هر شیعه لازم و ضروری شمرده شده است. از این رو در روایتی از امام باقر علیه السلام می خوانیم که هر کس بمیرد و امام زمان خود را نشناخته باشد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است. به این معنا که گرچه در زمان اعراب جاهلی زندگی نمی کند اما دست کمی از آن ها ندارد. شاید اگر در زمان آن ها بود همان رفتاری را از خود نشان می داد که اعراب جاهلی در مواجهه با بعثت رسول اکرم صلوات الله علیه نشان دادند.
 
در بسیاری از زیارت نامه های ماثوره از اهل بیت علیهم السلام جملات فراوانی در رابطه با صفات اهل بیت ذکر شده. از مهم ترین آن ها زیارت جامعه کبیره است که از امام هادی علیه السلام به عنوان شناسنامه معصومین علیهم السلام در بین شیعه مشهور است. در زیارت اربعین هم اوصاف فراوانی برای سیدالشهداء بیان شده است.
 
اولین قدم شناخت حضرت در زیارت اربعین شناخت مقامی است که خداوند متعال در عالم به امام حسین علیه السلام عطا کرده. در زیارت اربعین شهادت می دهیم که خداوند متعال امام حسین علیه السلام را برگزیده بود. به این معنا که تنها خداوند عالم و قادر می تواند کسی را به مقام امامت برگزیند.
 
امامت در زیارت اربعین یعنی فرماندهی؛ یعنی مرد شماره یک دین؛ امام یعنی صاحب تمام مواریث انبیای الهی؛ امام یعنی حجت و کلام آخر خدا برای خلقش؛ امام یعنی امین وحی خدا؛ امام یعنی ستون خیمه دین که تنها با وجود او این خیمه سر پا می ماند؛ امام یعنی پناه مسلمین؛ امام یعنی علم هدایتی که برای مسلمانان نشانه است تا با وجود آن راه هدایت را از بقیه کوره راه ها تشخیص دهند.
 

 

قدم دوم شناخت کارهایی است که حضرت در راستای امامت برای هدایت جامعه انجام داده اند؛ همانطور که خداوند ایشان را حجت بر خلق برگزیده بود ایشان هم در اتمام حجت بر خلق از هیچ کاری فروگذار نکردند.
 
کدام پیشوایی را در کدام دین سراغ داریم که به دشمنش که راه را بر او و خانواده اش بسته نه تنها لشکریان را آب دهد، بلکه اسبانشان را سیراب کند؟ امام حسین علیه السلام امامی بود که خودش برای زهیر نامه نوشت که به ایشان بپیوندد. مگر رفتار ارباب با زیر دست اینگونه است؟ مگر اربابان این دوره زمانه به خود اجازه می دهند که برای هدایت زیر دستان کمی غرور خود را پایمال کنند؟
 
سیدالشهداء علیه السلام امامی است که به شمر، وقتی روی سینه مقدس ایشان نشسته بود می گویند که اگر برگردی بهشت را برای تو ضمانت می کنم! مگر یک انسان معمولی می تواند در هدایت مردم اینقدر سعه صدر داشته باشد؟ اینقدر مهربان باشد؟ به همین جهت است که تعبیر زیارت اربعین می گوید:«خون قلبش را در راه خدا به خاک ریخت تا مردم را از جهالت و گمراهی نجات دهد».[3]  

بخش سوم: شناخت دشمنان حضرت

همانطور که تولی و محبت نسبت به اهل بیت علیهم السلام و پیروان ایشان یکی از ضروریات دین اسلام است، تبری از دشمنانشان هم امری بسیار مهم و ضروری است. به طوری که یکی از فروعات دین اسلام تبری است. بدون تبری، تولی معنا نخواهد داشت. امکان ندارد که انسان نسبت به امام علیه السلام و مکتب امام حسین علیه السلام محبت داشته باشد اما ذره ای از محبت شمر و شمر صفتان را در دل داشته باشد؛ یک بام و دو هوا که نمی شود!
 
اگر نگوییم که اهمیت تبری بیشتر از تولی است، باید بگوییم که حداقل دو روی یک سکه هستند. در عده ای از روایات ثواب لعن به دشمنان اهل بیت علیهم السلام از صلوات هم بیشتر شمرده شده است! شخصی نزد امام باقر علیه السلام آمد و عرض کرد که دو لباس بافته ام. یکی را به همراه صلوات بر پیامبر و خاندان ایشان و یکی را به همراه لعن بر دشمنان رسول اکرم و اهل بیت ایشان. می خواهم یکی را به شما هدیه کنم. خودتان انتخاب بفرمایید. حضرت امام باقر علیه السلام لباسی را برداشتند که همراه لعن بر دشمنان بافته شده بود…
 

 

در زیارت اربعین می خوانیم که محبت به دنیا و دلبستگی به آن باعث شد که سیدالشهداء علیه السلام را به قتلگاه بکشند. دنیا با آنها چنان کرد که امام خود را به دست نیزه ها و شمشیر ها سپردند. آن ها بهترین خلق خدا و پسر پیامبرشان را به زندگی کوتاه دنیا فروختند. از امثال عمرسعد که به آرزوی حکومت ری آمده بود گرفته تا آنان که به پیرهن پاره پاره و خونی امام رحم نکردند. صدای درهم و دینار های دروغین یزید نگذاشته بود که صدای هل من ناصر حسین بن علی علیه السلام را بشنوند. حب دنیا با انسان می تواند کاری کند نه تنها امام خود را به فجیع ترین صورت به شهادت برساند، بلکه گوشواره از گوش دختران بی دفاعش بکشد و زنان و فرزندان بی دفاعش را اسیر کند و در کوچه های بلاد غریب شام بگرداند!
 

زیارت اربعین سه گروه را دشمن حضرت می داند

اول کسانی که حضرت را به شهادت رساندند. فرقی هم بین شمر و آن سیاهی لشگری که صف آخر لشگر ایستاده بود و فقط نظاره گر بود وجود ندارد. همه و همه در قطره قطره خون سیدالشهداء علیه السلام و یارانشان شریک هستند.  دوم کسانی که به حضرت ظلم کردند و سوم کسانی که خبر شهادت حسین بن علی علیه السلام را شنیدند و راضی به این ظلم و ستم بودند.
 
همه این سه گروه در زیارت اربعین لعن شده اند و هر انسانی که ذره ای از عشق حسین بن علی علیه السلام را در قلب داشته باشد باید از آنها بیزاری بجوید.[4]  

بخش چهارم: میثاق با امام شهید

خشک و خالی که نمی شود! زیارت اربعین از هر زائری پیمان می گیرد. پیمانی مانند بیعت رضوانی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم زیر درخت رضوان از یارانشان گرفت.[5] بیعت رضوان پیمانی بود که یاران پیامبر تا پای جان کنار ایشان بمانند و از جان مقدسش دفاع کنند.[6] پیمانی که لیاقت یافت یکی از آیات قرآن کریم قرار گیرد. به راستی چرا این پیمان یکی از آیات قرآن شد؟ شاید می خواهد به گوش همه جهانیان در همه اعصار و قرون برساند که با امام زمان خویش پیمان ببندید. پیمانی از جنس بیعت رضوان. زیارت اربعین از جنس همان بیعت رضوان است.
 

 

«انی ولی لمن والاه و عدو لمن عاداه» اولین پیمانی که در زیارت اربعین با امام بسته می شود حب و بغض است. قدم اول محبت نسبت به دوستان و بغض نسبت به دشمنان است. محبت مسیر زندگی را عوض می کند. هدف را تغییر می دهد. ارزش سازی می کند. معیار دوستی و رفاقت در پیمان نامه زیارت اربعین حب و بغض امام است. دوستدار آنکه تود را دوست دارد و دشمن آنکه بغض تو را در سینه دارد.
 
«بابی انت و امی» و در آخر زائر با امامش بیعت می کند. بیعتی از جنس بیعت رضوان. نه تنها عملش، بلکه قلبش، همه وجودش را وقف امامش می کند. از این بالاتر، خانواده اش را فدای امامش می کند. از این رو در زیارت اربعین می گوید: اماما! پدر و مادرم فدای تو. مانند عباس و زهیر در شب عاشورا. آرزو می کند هزار بار برای امامش بمیرد و زنده شود…
 

حرف آخر

خلاصه اینکه هرکس می خواهد کل ماجرای عاشورا را از شناخت امام، هدف قیام، شناخت دشمنی، ریشه های پیدایش،‌خصوصیات دشمنان و هرچیز دیگری را در باره این حرکت و حادثه بداند باید با دقت زیارت اربعین را بخواند.

پی‌نوشت:
[1] به زیارت یا دعایی که از طرف اهل بیت(علیه السلام) به ما رسیده باشد زیارت ماثوره گفته می شود.
[2]  رُوِیَ عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ ع أَنَّهُ قَالَ: عَلَامَاتُ‏ الْمُؤْمِنِ‏ خَمْسٌ صَلَاةُ الْخَمْسِینَ وَ زِیَارَةُ الْأَرْبَعِینَ وَ التَّخَتُّمُ فِی الْیَمِینِ وَ تَعْفِیرُ الْجَبِینِ وَ الْجَهْرُ بِ بسم الله الرحمن الرحیم. تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج‏6، ص: 52
[3] «و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهالة و حیرة الضلالة»
[4] «فلعن الله من قتلک ولعن الله من ظلمک و لعن الله امّة سمعت بذلک فرضیت به»
[5] «لقد رضی الله عن المؤمنین اذ یبایعونک تحت الشجرة فعلم ما فی قلوبهم فانزل السکینة علیهم و اثابهم فتحا قریبا». سوره فتح آیه 18
[6] سیره پیشوایان مهدی پیشوایی زندگی نامه رسول اکرم