با اندکی تحقیق، پژوهش و مطالعه در حوزه ادیان شناسی به خوبی می توان این چنین بیان داشت که در میان تمام ادیان آسمانی هیچ آئینی به اندازه دین مبین اسلام مروج مهرورزی، انسان دوستی و صلح طلبی نبوده است. ولی با این وجود، کینه توزان و کج اندیشان همواره تلاش داشته اند با وارونه جلوه دادن حقیقت، مبانی و آموزه های فرهنگی و اجتماعی آیین مقدس اسلام، تصویر غیر واقعی از صلح در اندیشه اسلامی را به جهانیان مخابره نمایند، در این میان گروه‌های افراطی و تکفیری نیز با رویکرد جاهلانه و غیر اخلاقی به نوعی آب در آسیاب دشمن ریخته و  ابزار دست جبهه استکباری شده و با به نمایش در آوردن رفتارهای خشن و غیر اخلاقی در این زمینه به آنها کمک شایانی کرده اند. در این نوشتار تلاش داریم به برخی از ویژگی ها و شاخص های صلح طلبی در آیین و شریعت مقدس اسلام اشاره داشته باشیم.

اصول و مبانی زندگی مسالمت آمیز در مکتب اسلام

آیین مقدس اسلام دارای مبانی، اصول و شاخص های برتر اخلاقی و اجتماعی است که رعایت و پایبندی به آنها در زندگی اجتماعی و ارتباط بین المللی می تواند صلح، آرامش، امنیت و زندگی مسالمت آمیز را برای جامعه بشری به ارمغان آورد، در ادامه به برخی از این اصول مهم دینی و اخلاقی اشاره خواهیم داشت.

 
1-اصل صلح طلبی در آموزه های قرآنی

کسانی که با معارف و آموزه های قرآنی ارتباط دارند به خوبی با مبانی و اصول صلح طلبی آشنا هستند، چرا که اسلام نه تنها خواهان جنگ و خونریزی نبوده، بلکه همواره از صلح و زندگی مسالمت آمیز استقبال کرده است، معدود جنگ هایی که در تاریخ اسلام ثبت و ضبط شده نیز، نوعاً جنگ هایی است که تحریک کننده آن جوامع دیگر بوده و آغاز گر آن مسلمانان نبوده اند: ولی در خصوص اصل صلح طلبی در معارف و آموزه های قرآنی باری تعالی این چنین امر کرده است: «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ؛[1] و اگر تمایل به صلح نشان دهند، تو نیز از در صلح درآى؛ و بر خدا توکّل کن، که او شنوا و داناست!» آیت الله مکارم شیرازی در ذیل این آیه شریف به نکته بسیار مهم و قابل توجه ای اشاره کرده اند:

«ذکر این آیه بعد از آیه ای که دستور به جمع قوا و تهیه نیروها می دهد پر معنی است و تأکید دیگری بر صلح طلبی آموزه ها و معارف اسلامی اسلام است، به عبارت دیگر اگر مسلمانان را مأمور به آماده کردن بهترین و برترین سلاح ها و نیرو ها می کند، هدف نه جنگ طلبی بلکه تحکیم پایه های صلح و زندگی مسالمت آمیز است».[2]یکی از مصادیق عینی و جهانی اصحاب اخدود که مانع اصلی هم زیستی مسالمت آمیز است، شیطان اکبر آمریکای جهان خوار است که با برافروختن آتش کینه و دشمنی در جوامع انسانی همواره تلاش دارد صلح جهانی شکل نگیرد.آیین مقدس اسلام به اندازه ای به زندگی مسالمت آمیز و صلح طلبی اهتمام و جدیت داشته است که به نوعی می توان این چنین برداشت کرد که عدول از این اصل مهم اخلاقی گام برداشتن در مسیر شیطان و تبعیت کردن از وسوسه های اوست، کما اینکه باری تعالی در سوره مبارکه بقره این چنین می فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده ‏اید همگى در صلح و آشتى درآیید! و از گام هاى شیطان، پیروى نکنید؛ که او دشمن آشکار شماست‏».[3]

 
2-اصل زندگی مسالمت آمیز حتّی با غیر مسلمانان

شاید این چنین تصور شود که وقتی سخن از صلح، نوع دوستی و زندگی مسالمت آمیز در شریعت اسلامی به میان می آید، سخن در خصوص ارتباطات درون اجتماعی مسلمانان است، این در حالی است که اگر با نگاه محققانه به اصلی ترین منبع معارف اسلامی یعنی قرآن کریم بنگریم، متوجه خواهیم شد فرهنگ اسلامی نه تنها خوهان صلح و آرامش در ارتباطات مسلمانان، بلکه این مهم را در ارتباط بین مسلمانان با غیر همکیشان نیز مطالبه کرده است و خواهان رعایت اصل اخلاق مداری و عدالت و انصاف با آنان بوده است. بهترین و زیباترین شاهد و گواه بر این مطلب را در قرآن کریم این چنین می توان مشاهده کرد: «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ؛[4]خدا شما را از نیکى کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانى که در راه دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهى نمى‏ کند؛ چرا که خداوند عدالت‏پیشگان را دوست دارد».

محققان و قرآن پژوهان در ذیل این آیه شریف این چنین بیان داشته اند: کفار و غیر مسلمانان در رابطه با جامعه اسلامی به دو دسته تقسیم می شوند، دسته ای که درصدد استکبار، ظلم و ستم به جامعه اسلامی هستند که تکلیف آنها مشخص است امّا دسته دوم کسانی هستند «که در عین کفر و شرک کارى به مسلمانان نه عداوت مى ‏ورزیدند، نه با آنها پیکار مى ‏کردند، و نه اقدام به بیرون راندنشان‏ از شهر و دیارشان نمودند، حتى گروهى از آنها پیمان ترک مخاصمه با مسلمانان بسته بودند، نیکى کردن با این دسته اظهار محبت با آنها بى ‏مانع بود، و اگر معاهده ‏اى با آنها بسته بودند باید به آن وفا کنند و در اجراى عدالت بکوشند».[5]

در آیه دیگر پناه دادن و رحم کردن به مشرک و کفار برای شنیدن صدای حق و حقیقت این چنین مورد توجه فرهنگ قرآن قرار گرفته است: «و اگر یکى از مشرکان از تو پناهندگى بخواهد، به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود (و در آن بیندیشد)! سپس او را به محل امنش برسان، چرا که آنها گروهى ناآگاهند!»[6] یعنى در نهایت آرامش با او رفتار کن، و مجال اندیشه و تفکر را به آنها بده تا آزادانه به بررسى محتواى دعوت تو بپردازند، و اگر نور هدایت بر دل آنها تابید آن را بپذیرند. بعد اضافه مى ‏کند که” او را پس از پایان مدت مطالعه به جایگاه امن و امانش برسان” تا کسى در اثناء راه مزاحم او نگردد.[7] (ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ)[8]

 
3-نکوهش ظالمان و  جنگ افروزان

یکی از راه های پی بردن به جایگاه و منزلت انسان دوستی و صلح طلبی در شریعت اسلامی، توجه و تدبر در آیاتی است که باری تعالی ظالمان و سرکشان عالم را مورد سرزنش و توبیخ قرار داده و ظلم و ستمی که به انسان ها روا داشتند را به شدت مورد نکوهش قرار داده است، این موضوع به خوبی گواه بر نکوهش ظلم کردن و دعوت انسان ها به انسان دوستی و مهرورزی است، «قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ، النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ، إِذْ هُمْ عَلَیْها قُعُودٌ، وَ هُمْ عَلى‏ ما یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنینَ شُهُودٌ؛[9]مرگ بر شکنجه‏ گران صاحب گودال (آتش)،آتشى عظیم و شعله‏ ور! هنگامى که در کنار آن نشسته بودند، و آنچه را با مؤمنان انجام مى ‏دادند (با خونسردى و قساوت) تماشا مى ‏کردند!». یکی از مصادیق عینی و جهانی اصحاب اخدود که مانع اصلی هم زیستی مسالمت آمیز است، شیطان اکبر آمریکای جهان خوار است که با برافروختن آتش کینه و دشمنی در جوامع انسانی همواره تلاش دارد صلح جهانی شکل نگیرد.

 
4-اصل عدالت، خوش زبانی و خوش رفتاری

بسیاری از اوقات رعایت نکردن اخلاق و آداب گفتاری و رفتاری در روابط اجتماعی زمینه ساز تنش و درگیری بین افراد می شود، باری به هر جهت اختلاف مذهبی و دینی در اینچنین مسائلی همچنین مبانی و اصول در بین مکاتب و مذاهب مختلف می تواند زمینه ساز مشاجرات، گفتگوها و منازعات و در مواردی دشمنی شود، ولی با این وجود آموزه های دینی و اسلامی به هیج وجه به یک مسلمان نمونه اجازه نداده است که پا را از حدود اخلاقی فراتر نهد و رفتار غیر اخلاق مدارانه از خود نشان دهد کما اینکه باری تعالی در آیات متعددی این چنین همگان را به رفتار اخلاق مدارانه دعوت کرده است: «وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى‏ أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى‏؛[10] دشمنى با جمعیّتى، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! عدالت کنید، که به پرهیزگارى نزدیکتر است!»  از طرفی آیات مشخصی در قرآن کریم مسلمانان را دعوت به خوش زبانی و پرهیز از ناسزا گفتن به دیگران کرده است موضوع بسیار مهمی که در صورت بی توجهی و سهل انگاری در خصوص آن می تواند زمینه ساز برچیده شدن صلح و آرامش اجتماعی در بین صفوف مردم شود.

 
5-اصل وفای به عهد و وفاداری و  صلح عزّتمندانه

آموزه های دینی و قرآنی همواره جامعه اسلامی را به صلح و نوع دوستی دعوت کرده است،[11]  و از عوامل و شاخص هایی که زمینه ساز دشمنی و شکاف اجتماعی می شود پرهیز داده است، از اینرو برای حفظ روابط اجتماعی و حاکم شدن زندگی مسالمت آمیز اصل وفاداری و پایبندی به اصول اخلاقی را مطالبه کرده است،«وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا؛[12] و (همچنین) کسانى که به عهد خود- به هنگامى که عهد بستند- وفا مى‏کنند؛» البته این رفتار و منش اخلاق مدارانه به هیچ وجه نباید منجر به صلح ذلت آور و همچنین غفلت از کید و دشمنی معاندان و سوء استفاده از صلح نامه شود. در آیه دیگری این چنین سفارش فرموده است: «وَ إِمَّا تَخافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَةً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلى‏ سَواءٍ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنینَ؛[13] و هر گاه (با ظهور نشانه هایى،) از خیانت گروهى بیم داشته باشى (که عهد خود را شکسته، حمله غافلگیرانه کنند)، بطور عادلانه به آنها اعلام کن که پیمانشان لغو شده است؛ زیرا خداوند، خائنان را دوست نمى ‏دارد!».
 
پی نوشت ها:
[1]. سوره مبارکه انفال، آیه 61.
[2]. ر.ک: ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج10، ص 337.
[3]. سوره مبارکه بقره، آیه 208.
[4]. سوره مبارکه ممتحنه، آیه 8.
[5]. تفسیر نمونه، ج‏24، ص31 .
[6]. سوره مبارکه توبه، آیه 6.
[7].ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏7، ص293.
[8]. سوره مبارکه توبه، آیه 6.
 [9]. سوره مبارکه بروج، آیات4-7.
[10]. سوره مبارکه مائده، آیه 8.
[11]. سوره مبارکه حجرات، آیه 10. «مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتى دهید و تقواى الهى پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید!».
[12]. سوره مبارکه بقره، آیه 177.  
[13]. سوره مبارکه انفال، آیه 58.