یکی از اصول و ارکان مهم فرهنگ و اندیشه اسلامی مسأله امامت و ولایت‌مداری اهل بیت(علیهم السلام) در جامعه انسانی است. موضوعی بنیادین و راهبردی که در فرهنگ اسلامی از جایگاه استراتژیک برخوردار است. جایگاه و اهمیت این موضوع راهبردی و آثار و برکات آن موجب شده است، نه تنها مسأله امامت، بلکه مسأله امامزادگان نیز در فرهنگ شیعی مورد توجه قرار گیرد و برای آن جایگاه و منزلت ممتازی قائل شوند، در واقع امامزادگان، سفیران هدایت و پیام‌آوران و نشر‌دهندگان فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام) در طول تاریخ بودند که وجود آنها تأثیر مفیدی در تقویت فرهنگ و تمدن نوین اسلامی داشته است. در این نوشتار تلاش داریم با واکاوی پژوهش‌‌های محققان علوم اسلامی به برکات وجودی امامزادگان در فرهنگ و تمدن نوین اسلامی اشاره‌ای داشته باشیم.

 
جایگاه امامزادگان در فرهنگ و تمدن نوین اسلامی

همان طور که در طلیعه بحث نیز اشاره شد، بسیاری از امام‌زادگان به واسطه انتسابی که به  اهل بیت(علیهم السلام) داشتند و به موازات محبوبیت و جایگاه اجتماعی که در میان جامعه اسلامی داشتند، تلاش کردند، همچون سفیران هدایت ادامه‌دهندگان فرهنگ و نهضت اهلبیت(علیه السلام) باشند، فرهنگ و نهضت انقلابی و اسلامی که نوید بخش دست‌یابی به فرهنگ و تمدن نوین اسلامی بود.[1] البته همه امامزادگان در فرهنگ اسلامی در یک مرتبه و رتبه قرار نداشتند؛ کما اینکه ملاک و معیارهایی در منابع اسلامی وجود دارد که وجود برخی، برخی دیگر را از سایرین متمایز می نماید، به طور مثال امام‌زادگانی که نص خاص در خصوص آنها وجود دارد، و یا در منابع روایی زیارت مخصوصی برای آنها ذکر شده، و یا امامزادگانی که مورد سفاش و عنایت ویژه اهل بیت(علیهم السلام) بود‌ه‌اند و یا اینکه خود از جمله راویان و محدثان بزرگ شیعی بوده‌اند.
 
امامزادگان جلیل القدری همچون قمر منیر بنی هاشم(علیه السلام) ، حضرت زینب و فاطمه معصومه(سلام الله علیهما) و یا افراد جلیل القدری همچون عبدالعظیم حسنی و شاه چراغ(علیهم السلام) باری به هر جهت هر یک از این بزرگان در جایگاه خود مورد احترام و تکریم هستند. رسول اللّه (صلّى اللّه علیه و آله): «مَن زارَنی، أو زارَ أحَدًا مِن ذُرِّیَّتی، زُرتُهُ یَومَ القِیامَةِ، فَأَنقَذتُهُ مِن أهوالِها؛[2] پیامبر خدا (صلّى اللّه علیه و آله): هرکس مرا یا یکى از فرزندان مرا زیارت کند، روز قیامت، او را زیارت کرده، از هراس‏هاى آن روز، نجاتش مى‏دهم». شیخ محمد حسن نجفی در ذیل این روایت اذعان داشته است که «منه یستفاده استحباب زیاره غیر المعصوم من ذریته؛» یعنی از این روایت استحباب زیارت غیر معصومین از فرزندان پیامبر(صل الله علیه و اله) استفاده می شود.[3] یا اینکه به طور مثال در اهمیت استقبال و توجه به زیارت حضرت فاطمه معصومه(علیه السلام) نقل شده است: در منابع روایی از امام جواد(علیه السلام) نقل شده است: «مَنْ زارَ قَبْرَ عَمَّتی بِقُمَّ فَلَهُ الْجَنَّةُ»[4]؛کسی که قبر عمه‌ام را در قم زیارت کند، بهشت برای او است».

مؤلفه‌ها و ارکان کلی فرهنگ و تمدن نوین اسلامی

تمدن نوین اسلامی بر خلاف تمدن‌های رایج و مادی جهان که صرفاً مادی‌گرا و گاهاً سکولار بوده و رنگ و بویی از آموزه‌های وحیانی و دینی را در خود جای نداده‌اند، دارای ارکان و فاکتورهای طلایی و ممتازی است که ضامن بقاء و سعادت زندگی مادی و آخروی است، در واقع تمدن نوین اسلامی تنها به دنبال آباد کردن حیات مادی نبوده و از طرفی دنیا گریز نیز نبوده است، از این رو فرهنگ و تمدن اسلامی به دنبال آبادانی حیات مادی و معنوی جامعه انسانی بوده است.[5] به اذعان محققان و اندیشمندان اسلامی از جمله مؤلفه‌های تمدن نوین اسلامی: 1- دین محوری، 2- پیاده سازی قوانین الهی، 3- دانش بنیانی، علم محور،خرد گرایی ، 4- عدالت گستری و ظلم ستیزی 5-اخلاق گرایی و پرهیز از افراطی گری،6-امنیت طلبی در تمام ابعاد، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، نظامی،…، 7-خواستار رونق، پیشرفت و تعالی جامعه انسانی در تمام ابعاد مادی و معنوی.
شهر مقدس قم از دیر باز مهد علم و  فقاهت و پارسایی بوده است، هر چند آوازه ولایت‌مداری شهر قم از دیر باز در تاریخ ثبت شده است، ولی به طور قطع و یقین گسترش علوم و معارف اسلامی با وجود مضجع شریف فاطمه معصومه(سلام الله علیها) رونق صد چندانی نموده است به طوری که آوازه کرسی‌های تحقیق و پژوهش و تدریس آن جهان‌گیر شده و نظر اسلام شناسان فراوانی را در قرآن اخیر به سوی خود جلب کرده است

 رابطه امامزادگان با اصول و فاکتورهای تمدن نوین اسلامی

1-اخلاق و معنویت‌گرایی و تعالی روح انسانی

یکی از کارکردهای مهم و راهبردی مزارات منتسب به امامزادگان و بقعات متبرکه این عزیزان، تقویت حس و ملکه معنویت و توحیدگرایی است. نوعاً این اماکن مقدسه محفلی مناسب برای خلوت و ارتباط با خدا متعال و تحصیل آرامش معنوی در شهرها و روستا می‌باشند گویی این ارتباط معنوی در این محافل معنوی رنگ و بوی دیگری دارد و به شهرها و مناطق مختلف روستایی حس و حال متفاوتی بخشیده است. وجود این بقعات متبرکه در شهرها موجب شده است که بسیاری از افراد برای توبه و انابه به آنجا مراجعه نمایند و پیمان معنوی خود را با خالق هستی بیش از پیش تقویت نمایند.

از طرفی به اذعان محققان و اندیشمندان اسلامی یکی از وجوه پر اهمیت اثر گذاری امامزادگان و بقعات منور ایشان اصلاح و اعتلای فرهنگ عمومی و رشد فرهنگ دینی و اخلاقی است، که با مسأله زیارت ارتباط مشخصی دارد، زیارت دارای ابعاد مختلف اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی، فقهی است. زائر در زیارت به نوعی با فرهنگ صحیح شیعی و اسلامی تجدید بیعت می‌نماید و سعی می‌کند که زندگی خود را به سبک و سیاق پیش قراولان فرهنگ شیعی هم تراز نماید.

 
2-امید به آینده و تقویت نشاط دنیوی و معنوی

همواره جایگاه امامزادگان در ایجاد نشاط دنیوی و معنوی و امیدواری و سرزندگی اجتماعی جایگاهی بی‌بدیل و اثر بخش بوده است. همین عنصر طلایی در روند افزایش و بهبود بهداشت و سلامت معنوی و اجتماعی و امید به آینده نقش بسزایی داشته است. از قدیم الایام صحن و سرای امامزادگان مکانی مناسب برای فعالیت‌های مختلف فکری، فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و حتی اقتصادی بوده است. سفرهای زیارتی بیش از سفرهای سیاحتی و تفریحی روح نشاط و شادابی و امید به آینده بهتر را در زندگی شیعیان و محبان خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) رونق بخشیده است، از اینرو امامزادگان یکی از کانون‌های اصلی احیای فرهنگ و تمدن اسلامی و اشاعه فرهنگ دینی و مذهبی به شمار می‌آیند؛ کما اینکه حضور مبلغان و خطیبان در این محافل معنوی به این مهم کمک شایانی کرده است.[6]

 
3-امام‌زادگان و جهش تولید و رونق اقتصادی

برخی از دانشمندان و تاریخ شناسان مؤلفه‌هایی همچون آب، خاک و آبادانی را عامل تقویت و تشکیل تمدن‌ها معرفی کرده‌اند، ولی فراتر از موارد یاد شده در فرهنگ اسلامی شاهده بوده‌ایم که وجود بقعات امام زادگان حتی در شهرهایی که از بی آبی رنج برده‌اند مایه آبادانی شده است، به طور مثال شهر مقدس قم یکی از شهرهای نسبتاً خشک، کویری است که با وجود بی‌بهره بودن از آب شیرین و مناسب شاهد رونق اجتماعی و اقتصادی در آن بوده‌ایم.  در واقع حضور با برکت امامزادگان از آنجا که موجب جلب نظر مسافران و زائران  سایر بلادها بوده با خود رونق اقتصادی را به همراه آورده است. البته تدبیر و هوشمندی مسئولین برای بهبود زیرساخت‌ها و بسترهای مناسب زائر گردی به این موضوع رونق دو چندان خواهد بخشید.

4-ظلم ستیزی و عدالت گستری

با بررسی برخی از حرکت‌های انقلابی در طول دهه‌های گذشته اذعان خواهیم داشت بقعات امامزادگان از دیر باز محفلی برای تجمع و تحصن‌های انقلابی بوده است، تحصنی در جهت مطالبه‌گری، عدالت‌خواهی و ظلم ستیزی؛ کما اینکه هیچ کس نمی‌تواند منکر تأثیر و گسترش انقلاب اسلامی از شهر مقدس قم باشد، به طوری که این موضوع خود مقالات و پایانامه‌های مستقلی را می‌طلبد، تحصن برخی از انقلابیون در دهه‌های پیش از انقلاب در شهرهایی همچون شیراز و نقش حرم مطهر احمدبن موسی الکاظم شاه‌چراغ(علیه السلام) در تحولات سیاسی و اجتماعی شیراز در جنبش‌های تنباکو و مشروطیت و یا در شهر ری در حرم شاه عبد العظیم حسنی(علیه السلام)  گواه بر این مطلب است.

5-امام‌زادگان تثبیت و آثار هنری و معماری

مزار امامزادگان تجلی‌گاه میراث فرهنگی و هنرهای اصیل اسلامی است ظرفیت سازی هنری و معماری این امامزادگان موجب تحکیم و تثبیت انواع هنرهای اسلامی از جمله معماری، گچبری، حجاری، خطاطی، نقاشی، کاشی کاری، آینه کاری، چوب‌بری، منبت و دیگر هنرها اسلامی بوده است.  موضوع مهمی که خود بابی از ابواب مختلف مظاهر تمدنی است که ثبت و ضبط می‌ماند.[7]

 
6-امام زادگان و ترویج عقلانیت و علم‌آموزی

شهر مقدس قم از دیر باز مهد علم و  فقاهت و پارسایی بوده است، هر چند آوازه ولایت‌مداری شهر قم از دیر باز در تاریخ ثبت شده است، ولی به طور قطع و یقین گسترش علوم و معارف اسلامی با وجود مضجع شریف فاطمه معصومه(سلام الله علیها) رونق صد چندانی نموده است به طوری که آوازه کرسی‌های تحقیق و پژوهش و تدریس آن جهان‌گیر شده و نظر اسلام شناسان فراوانی را در قرآن اخیر به سوی خود جلب کرده است. همین امر موجب شده است که شهر قم به عنوان ام‌ القرای جهان اسلام شناخته شده است، گسترش و رونق علوم اسلامی بدون شک به واسطه وجود مطهر و با برکت دخت موسی بن جعفر(علیه السلام) بوده است.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره مبارکه القصص آیه ۵. «وَنُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ وَنَجعَلَهُم أَئِمَّةً وَنَجعَلَهُمُ الوارِثینَ؛ما می‌خواهیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم!».
[2]. کامل الزیارات: ص 41 ح 4.
[3]. جواهر الکلام، ج20، ص 80.
[4]. کامل الزیارات، النص، ص324، ح2.
[5]. سوره مبارکه بقره، آیات: 201 و 202. «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ (201)أُولئِکَ لَهُمْ نَصیبٌ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ سَریعُ الْحِسابِ».
[6]. مروری بر نقش فرهنگی امامزادگان، امامزادگان و حیات فرهنگی، سازمان اوقاف و امور خیریه، منزلت اجتماعی، امام زادگان و آثار و پیامدهای فرهنگی و تمدن آن، مریم سعیدیان جزی، ص 279.
[7]. همان، ص471، جایگاه امامزادگان در نظام سازی فرهنگ تمدن نوین اسلامی، دکتر اصغر منتظر القائم.