قرآن کتاب هدایت است و برای هدایت از شیوه‌­های مختلفی استفاده نموده که از جمله آنها «تبشیر و تنذیر» است:« إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشیراً وَ نَذیراً؛[1] ما تو را به حق، براى بشارت و بیم دادن (مردم جهان) فرستادیم.»
 
آیات قرآن کریم بشارت اهل ایمان به بهشت و انذار گناهکاران از جهنم و عذاب الهی را بیان کرده است. آنان که این کتاب هدایت را به عنوان «کلام­‌الله» و «قول‌صادق» پذیرفته‌­اند در خوف و رجا به سر می‌­برند، به وعده­‌های کریمانه خداوند به مؤمنان امید دارند و از آنچه در وصف جهنم و عذاب گناهکاران بیان شده، ترسانند، لذا از خدا می‌­خواهند آنان را از جهنم نجات داده از عذاب ایمن بدارد.
 
اولین آیه­‌ای که به این موضوع پرداخته، این دعای مومنان حج­‌گزار است:« رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ؛[2]پروردگارا! به ما در دنیا (نیکى) عطا کن! و در آخرت نیز (نیکى) مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش نگاه دار!» این در حالی است که در همان سرزمین کسانی فقط به فکر بهره دنیایی هستند و این چنین از آخرت بی‌­بهره می‌­مانند.
 
در آیات دیگری هم این تقسیم‌­بندی ذکر شده است، از جمله در سوره اسراء انسان‌­ها به دو گروه دنیاطلب و آخرت­‌گرا تقسیم شده­‌اند. درباره دنیاطلبی می‌­فرماید: «مَنْ کانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً؛[3] آن کس که (تنها) زندگى زودگذر (دنیا) را مى‏‌طلبد، آن مقدار از آن را که بخواهیم- و به هر کس اراده کنیم- مى‏‌دهیم سپس دوزخ را براى او قرار خواهیم داد، که در آتش سوزانش مى‌‏سوزد در حالى که نکوهیده و رانده (درگاه خدا) است.» این آیه بیان می­‌کند که علاوه بر آتش جهنم، فشار روحی هم وجود دارد. «مذموم» یعنی سرزنش هم می‌­شوند. در آیات دیگر این سرزنش‌­ها تشریح شده است. از جهنمی‌­ها می­‌پرسند: مگر خداوند برای شما پیامبر نفرستاد؟ مگر راه را به شما نشان نداد؟ مگر آیات الهی را نفهمیدید؟ همه این آیات برای آن است که ما فرصت­‌ها را از دست ندهیم و به فکر زندگی واقعی خود در قیامت باشیم.
 
علی(علیه‌­السلام) دنیا را معبری می­‌داند که باید در آن به فکر مقصد بود:«ای مردم! دنیا گذرگاه است و اخرت خانه همیشگی شما، پس از گذرگاه خویش برای سرمنزل جاودانه­‌تان توشه بردارید. پیش از آنکه بدنهایتان را از دنیا خارج کنند، دلتان را خارج کنید. شما را در دنیا آزموده‌­اند، اما برای دنیای دیگر خلق شده‌اید.کسی که بمیرد مردم می­‌گویند: چه باقی گذاشت، ولی فرشتگان می­‌گویند: چه پیش فرستاد؟ خدا پدرانتان را بیامرزد مقدرای از ثروت را از پیش بفرستید تا نزد خدا پس‌­انداز شود و همه آن را برای ورثه نگذارید که باید پاسخ­گوی آن باشید.»[4]  

برترین توشه

اگر بنا است برای زندگی جاودانه خود توشه برداریم چه چیز باید برداشت؟ علی(علیه‌­السلام) پس از بازگشت از صفین در ورودی کوفه با یاران خود به قبرستان تشریف بردند و با اهل قبور چنین سخن گفتند:« اى ساکنان خانه‏‌هاى وحشت زا، و محلّه‌‏هاى خالى و گروهاى تاریک، اى خفتگان در خاک، اى غریبان، اى تنها شدگان، اى وحشت زدگان، شما پیش از ما رفتید و ما در پى شما روانیم، و به شما خواهیم رسید. امّا خانه‏‌هایتان! دیگران در آن سکونت گزیدند؛ و امّا زنانتان! با دیگران ازدواج کردند، و امّا اموال شما! در میان دیگران تقسیم شد! این خبرى است که ما داریم، حال شما چه خبر دارید؟  بدانید که اگر اجازه سخن گفتن داشتند، شما را خبر مى‏‌دادند که: بهترین توشه، تقوا است.»
 

ترس از جهنم چرا؟

مؤمنان حقیقی که به قرآن ایمان دارندوقتی توصیفات جهنم را در آن می­‌خوانند ترس وجود آنان را گرفته، از خدا درخواست نجات از آن را دارند. علی(علیه‌­السلام) در وصف متقین فرمودند:« وقتى به آیه‌‏اى برسند که تشویقى در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن روى آورند، و با جان پر شوق در آن خیره شوند، و گمان مى‏‌برند که نعمت‏‌هاى بهشت برابر دیدگانشان قرار دارد،و هر گاه به آیه‏‌اى مى‏‌رسند که ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن مى‌‏سپارند، و گویا صداى بر هم خوردن شعله‌‏هاى آتش، در گوششان طنین افکن است ، پس قامت به شکل رکوع خم کرده، پیشانى و دست و پا بر خاک مالیده، و از خدا آزادى خود را از آتش جهنّم مى‌‏طلبند.»[5]  
آیات مربوط به جهنم آنقدر زیاد است که بررسی آنان در ای مجال نمی‌­گنجد، به ناچار برخی از آن‌ها را مورد اشاره قرار می­‌دهیم، اما تذکر این نکته لازم است که اگر حتی احتمال هم بدهد که شاید این حرف‌ها راست باشد، به حکم عقل باید احتیاط بکند، هم‌چنان­‌که در دنیا برای دفع خطر احتمالی هرچند ضعیف باشد، تلاش می­‌کنیم، به حکم عقل باید نسبت به آیات تهدیدآمیز که خدا فرستاده توجه کنیم و خود را آماده سازیم.
 

دست و پاها در زنجیر

در جهنم آزادی وجود ندارد، اگرچه راهی برای فرار نیست، اما یکی از عذاب­‌ها غل و زنجیر بر دست و پا است، زنجیری که بنابر روایات اگر یک حلقه آن را بین زمین و آسمان این عالم بگیرند همه را ذوب می‌­کند. توجه دارید همان­‌گونه که ظرفیت رحم مادر با خارج از آن متفاوت است، ظرفیت عالم ماده و قیامت هم با دنیا متفاوت است و از آنجا که جهنم نتیجه قهر بی‌­انتهای خداوند است، از حد درک ما خارج است و قابل قیاس با عذاب­‌های دنیایی نیست. قرآن کریم درباره کسانی­‌که آیات الهی را تکذیب می­‌کنند می­‌فرماید:« إِذِ الْأَغْلالُ فی‏ أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ؛[6] در آن هنگام که غل و زنجیرها بر گردن آنان قرار گرفته و آنها را مى‏‌کشند.»
 
درباره اصحاب الشمال نیز می‌­فرماید:« خُذُوهُ فَغُلُّوهُ* ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ* ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ؛[7] او را بگیرید و در بند و زنجیرش کنید! سپس او را در دوزخ بیفکنید!بعد او را به زنجیرى که هفتاد ذرع است ببندید!»
 

احاطه آتش

جهنم مظهر قهر و غلبه خداوند علیه کسانی است که در این دنیا به آیات الهی توجه نداشتند. در آیات متعددی می­‌فرماید جهنمیان از آسمان و زمین در احاطه آتش هستند:« لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللَّهُ بِهِ عِبادَهُ یا عِبادِ فَاتَّقُونِ؛[8]براى آنان از بالاى سرشان سایبان‌هایى از آتش، و در زیر پایشان نیز سایبان‌هایى از آتش است این چیزى است که خداوند با آن بندگانش را مى‏‌ترساند! اى بندگان من! از نافرمانى من بپرهیزید!»
 
در آیه دیگری فرمود:« وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ؛[9] و جهنم، کافران را احاطه کرده است!»
 

لباس جهنمی­‌ها

در جهنم همه چیز برای عذاب مهیا است، از جمله لباس­ اهل جهنم که در آیات به آنها اشاره شده است:« سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ وَ تَغْشى‏ وُجُوهَهُمُ النَّارُ؛[10]لباس‌هایشان از قطران [ماده چسبنده بد بوى قابل اشتعال‏] است و صورت‌هایشان را آتش مى‏‌پوشاند.»
 
در آیه دیگری فرمود:« قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ*یُصْهَرُ بِهِ ما فِی بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ؛[11] لباس‌هایى از آتش براى آن‌ها بریده شده، و مایع سوزان و جوشان بر سرشان ریخته مى‏‌شود، آن چنان که هم درونشان با آن آب مى‏‌شود، و هم پوست‌هایشان.»
 

غذاهای نفرت­‌انگیز

از آنجا که اهل جهنم زنده­‌اند به آب و غذا نیاز دارند، به همین جهت خداوند برای جهنمی­‌ها آب و غذا تهیه دیده است، اما همه چیز نفرت‌­انگیز، مخالف طبع و گلوگیر است:« وَ طَعاماً ذا غُصَّةٍ وَ عَذاباً أَلیماً؛[12]و غذایى گلوگیر، و عذابى دردناک.»
 
هم­چنین در وصف غذای جهنمی‌­ها چنین می­‌فرماید:« تُسْقى‏ مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ*لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلاَّ مِنْ ضَرِیعٍ* لایُسْمِنُ وَ لایُغْنِی مِنْ جُوعٍ؛[13]از چشم‌ه‏اى بسیار داغ به آنان مى‏‌نوشانند،غذایى جز از ضَریع [خار خشک تلخ و بدبو] ندارند،غذایى که نه آن‌ها را فربه مى‏‌کند و نه از گرسنگى مى‏‌رهاند!»
 
در آیه‌ای دیگر می‌­فرماید:« إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ*طَعامُ الْأَثِیمِ*کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ؛[14]مسلّماً درخت زقّوم،غذاى گنه‌کاران است، همانند فلز گداخته در شکم‌ها مى‏‌جوشد.»
 
خدای متعال همه این‌ها را از باب لطف برای انسان بیان کرده و شایسته است ما نیز با تبعیت از رسولان الهی(علیهم­‌السلام) خود را از عذاب خوار کننده قیامت برهانیم.

پی‌نوشت:
[1]. بقره،119.
[2]. بقره،201.
[3]. اسراء،18.
[4]. نهج البلاغه، خطبه 203.
[5]. نهج البلاغه، خطبه193.
[6]. غافر؛71.
[7]. حاقه،30-32.
[8]. زمر،16.
[9]. توبه،49.
[10]. ابراهیم،50.
[11]. حج،19و20.
[12]. مزمل،13.
[13]. غاشیه،5-7.
[14]. دخان،43-45.