از زمانی که «شیخ ابوبکر نیشابوری» بحث تناسب آیات و سوره‌ها را در محافل علمی زمان خود طرح نمود تاکنون که بیش از ده قرن از آن می‌گذرد همیشه مسئله ارتباط و تناسب آیات با مخالفت‌ها و موافقت‌های بسیاری مواجه بوده و محبت‌ها و بی مهری‌های فراوانی را در پیشینه خود ثبت کرده است. شیخ ابوبکر نیشابوری علمای بغداد را به سبب عدم آشنایی با «علم تناسب» سرزنش می‌کرد و «شیخ عزالدین بن عبدالسلام» تلاش‌‌های موافقان علم تناسب را تکلف آمیز و ایجاد ارتباط بین آیات را رکیک و نامربوط می‌خواند.
 
زمانی «البقاعی» آن چنان شرایط را مناسب می‌یافت که تفسیر نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور را می‌نگاشت و زمانی نیز اوضاع چنان وخیم می‌شد و بی توجهی به این علم آنقدر شدید می‌گشت که ابن عربی چون افراد لایقی برای آن نیافته بود بر آن مهر زده و با حزن و اندوه فراوان به خدای خود باز می‌گرداند.
 
نظریه ساختار هندسی سوره، که از منظر جدیدی به روابط و تناسب آیات می‌نگرد نیز سرنوشتی مشابه دارد. طرفداران و مخالفان هریک با دلایل متعدد در صدد اثبات نظر خویش هستند. این نظریه از اوایل قرن اخیر در محافل علمی و قرآنی مطرح شد و در دهه‌های آخر قرن بیستم به اوج خود رسید و در اکثر مجامع دانشگاهی کشورهای اسلامی جا باز کرد. نظریه ساختار هندسی سوره‌ها – با نگارش مقالات و کتب متعدد در مخالفت و موافقت آن – به تدریج به شکل کلاسیک و فنی خود نزدیک می‌شود اما تاکنون کتابی که به طور کامل همه دلایل طرفین را جمع آوری و نقد کرده باشد، تألیف نشده است.
 
برآنیم تا دلایل عقلی، نقلی و ادبی ساختار هندسی سوره‌ها را تا حد امکان بررسی نموده و مهم‌ترین دلایل و انتقادهای مخالفین را به تصویر کشیم تا از رهگذر مقایسه و بررسی دو جانبه نظرات، تصویر روشن‌تری از مفهوم نظریه ساختار هندسی و میزان استحکام آن در نظر خوانندگان ترسیم نماییم. اما قبل از هر چیز ضروری است تکلیف خود را با مسئله توقیفی یا اجتهادی بودن ترتیب آیات روشن سازیم تا نقادی و بررسی دلایل و نظرات گوناگون را بر یک مبنای علمی متکی کرده باشیم.
 

توقیفی بودن ترتیب آیات

یکی از پایه‌های اساسی نظریه ساختار هندسی سوره‌ها، توقیفی بودن ترتیب آیات قرآن است. از دیرباز دانشمندان علوم قرآنی بر سر چگونگی پیوند آیات با یکدیگر اختلاف نظر داشته‌اند که آیا چینش فعلی آن محصول عمل و اجتهاد صحابه است و یا در کار تنظیم آیات تنها دستی از وحی نقش آفرین بوده و حتی اجتهاد و نظر شخصی پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم نیز در این میان جایی نداشته است؟ در صورتی که توقیفی و وحیانی بودن چینش آیات ثابت گردد می‌توان با استناد به حکیمانه بودن کلیه افعال الهی و اقتضای بلاغت و حکمت در سخن گویی، بر وجود هدف و غرض جامع در هر سوره استدلال کرد و با تکیه بر این استدلال به دنبال موضوع اصلی و محورهای ارتباطی هر سوره به جستجو پرداخت.
 
گفتنی است که اگر توقیفی بودن چینش آیات اثبات نگردد بازهم می‌توان نظریه ساختار هندسی را پیگیری نمود و فرض بحث را بر این سؤال استوار کرد که آیا در چینش فعلی، ارتباط آیات و غرض واحد رعایت شده است یا خیر؟ اما در این صورت نتایج بدست آمده مستند به حکمت وحیانی نیست و تنها به بلاغت و حکمت انسانی توجه شده است؛ از این رو پایه نظری آن تا حدی متزلزل خواهد شد.
 
البته وجود دلایل متعدد عقلی و نقلی و مستندات تاریخی و روایی جای هیچ گونه شکی باقی نمی گذارد که ترتیب آیات کاملا توقیفی بوده و حتی یک آیه از قرآن هم برخلاف مشیت الهی جابجا نشده است و نظم استوار و ناگسستنی بین آیات از زمان رسول اکرم صلی الله علیه و اله و سلم نه تاکنون بطور ثابت و لایتغیر باقی مانده و هیچ دست بشری را یارای دست اندازی به این حریم الهی نبوده است، زیرا نگاهدار و نگهبان آن خدای خبیر و قادر على الاطلاق.
 
اکنون به اجمال دلایل توقیفی بودن ترتیب آیات را مرور نموده و به شبهات مخالفان آن پاسخ می‌دهیم. اما قبل از هر چیز باید مشخص کنیم که در بحث توقیفی بودن نظم آیات «اصل» به کدام سو گرایش دارد؟ آیا اصل بر توقیفی بودن بینش آیات است یا بر اجتهادی بودن؟ و یا اینکه اصل هیچ یک را اقتضا نمی‌کند؟! به نظر می‌رسد که اصل بر توقیفی بودن نظم فعلی آیات در سوره‌هاست و اگر کسی خلاف آن را ادعا کند باید دلیل قاطع و برهان محکمی اقامه کند.
 
قرآن کنونی با نظم و ترتیب معجزه آسای آیات و سوره‌های آن مورد پذیرش همه مسلمین و فرقه‌های مختلف آن است. ائمه علیهم السلام در قول و عمل و با نگارش نسخه‌هایی از آن نظم و ترتیب آیات آن را تأیید کرده‌اند، بنابراین دلیل خدشه ناپذیری بنام تواتر از نظم فعلی قرآن حمایت می‌کند و تمام مسلمانان برای اثبات هریک از جنبه‌های قرآنی و عبارات آن راهی بجز تواتر و نقل‌های یقین آور نمی‌دانند. از این رو، روایات آحاد جمع قرآن که عموما دستخوش ضعف سند و اضطراب متن نیز هستند یارای مقابله با این تواتر مستند را ندارند. همین یک دلیل کافی است تا از اقامه هر دلیل دیگری بر توقیفی بودن ترتیب آیات بی نیاز شده و به بررسی ناتوانی‌های دلائل طرفداران اجتهادی بودن ترتیب آیات بپردازیم.
 
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر، صص95-90، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵