نگاهی به تربیت فرزند از دیدگاه امیر المومنین علی (علیه السلام)

اهمیت تربیت فرزندان و ضرورت آن

در مسیر سعادت، انسان به ابزار‌های مختلفی نیاز دارد و یکی از حیاتی‌ترین آن‌ها تربیت است. حضرت علی (علیه السلام) در سخنان پربار خویش به دفعات در مورد این موضوع، نتایج، اهمیت و پیامد‌های مثبت و منفی آن صحبت نموده اند. در دیدگاه حضرت علی (علیه السلام) فرزند عطیه‌ای الهی است و باید زیر سایه خانواده با تربیت صحیح مسیر سعادت و رشد را طی کند.

تربیت همچون خط سیری برای آیندگان است و چون میراثی با ارزش سالیان سال دست به دست در نسل ما پیش رفته و اثرات خود را برجای خواهد گذاشت.

همانطور که حضرت علی (علیه السلام) در حدیثی می فرمایند: «گرانبهاترین چیزی که پدران برای فرزندانشان به ارث می گذارند، ادب است» و جای دیگری میفرمایند که «فرزند ناخلف به مانند شدیدترین مصیبت‌ها برای والدین است.» (1)

همانطور که بررسی کردیم از دیدگاه امام علی (علیه السلام) تربیت از مباحث اساسی دین اسلام است و لذا تربیت فرزندان باید هرچه سریعتر صورت پذیرفته و در این امر تسریع لازم صورت گیرد. زمان مناسب تربیت، در دوره کودکی، نوجوانی و عنفوان جوانی است. درست آن زمانی که فرزندان هنوز آلوده گناه و هواهای نفسانی نشده و دل و روح آن‌ها آماده دریافت سخنان خداست.

والدین نیز باید هرچه زودتر نسبت به آموزش تربیت‌های لازم به فرزاند خود تعجیل کنند، زیرا فرصت آموزش توسط والدین همیشه فراهم نخواهد بود و چه بسا که در سنین پیری و به دلیل کهولت سن، از شرایط مفیدی برای تربیت فرزند خود برخوردار نباشند. (1)
 

هدف از تربیت فرزند و ابعاد تربیت از دیدگاه امام علی (علیه السلام)

اگر به سیره تربیتی حضرت علی (علیه السلام) بنگریم و دیدگاه های ایشان را مورد بررسی قرار دهیم، خواهیم دید که در نظام تربیتی اسلامی هدف از تربیت، در نهایت داشتن فرزندی است که مطیع پروردگار و عبادت کننده او باشد. مشاهده می‌شود که در سیره تربیتی آن حضرت، بعد دینی و اخلاقی بسیار بیشتر از سایر ابعاد مورد توجه قرار گرفته اند و دلیل این امر در این است که در سایه این دو بعد انسان به هدف در نظر گرفته شده خواهد رسید و ابعاد دیگر تربیتی به عنوان کمک کننده برای تربیت بهتر فرزندان عمل می‌کنند. (2)

همانطور که گفته شد بعد دینی تربیت از ابعاد مهم آن محسوب می‌شود و در این بعد، به مباحثی چون نماز، آموزش قرآن، تعلیم دعا، آشنایی با علوم اهل بیت (علیه السلام) و رعایت آداب و سنن اسلامی در هنگام تولد فرزند اشاره می‌شود، که به بررسی جزئی‌تر مباحث مهم آن میپردازیم. (1)

یکی از مهم‌ترین نمود‌های تربیت دینی، نماز است که بزرگترین فریضه الهی و گام اول برای قبولی سایر عبادات هر مسلمانی محسوب می‌شود. نماز همیشه و در هر شرایطی برای علی (علیه السلام) در زندگی شخصی اش مورد توجه بوده و همینطور با تاکید بسیار فرزندان خود را نیز به آن سفارش نموده اند.

ایشان در وصیتی برای امام حسن (علیه السلام) فرموده اند: «از خدا بترسید، از خدا بترسید درباره نماز زیرا که بهترین کارها و ستون دین شماست.» حضرت علی (علیه السلام) همیشه به مسلمانان گفته اند که به فرزندان خود در کودکی نماز را آموزش دهید و بعد از سن بلوغ اجرای آن را به صورت جدی از آن‌ها طلب کنید.

موضوع دیگری که در تربیت دینی از اهمیت بالایی برخوردار است، آموزش قرآن بوده و حضرت در حدیثی می فرمایند: «نخست تو را کتاب خدا بیاموزم و تاویل آن را به تو تعلیم دهم و شریعت اسلام و احکام آن را از حلال و حرام بر تو آشکارسازم و به چیزی غیر از قرآن نپردازم.» (1)
 
همانطور که گفته شد، بعد مهم دیگر تربیت انسان، بعد اخلاقی است که به معنای روش‌ها و اصولی است که از طریق آن‌ها انسان فضایل نیک اخلاقی را بدست آورده و از اخلاقیات بد دوری می‌کند. از جمله این روش‌ها الگوی عملی بودن است. بدین معنی که حضرت علی (علیه السلام) همیشه خود نماد و الگوی کامل و اخلاقی برای فرزندان خود بودند و فرزندانش با مشاهده وی، اصول اخلاقی را از ایشان می‌آموختند.

روش دیگری که حضرت از طریق آن سعی در تربیت اخلاقی فرزندانش می نمود، موعظه دادن در فرصت‌های مختلف و مناسب بود. همینطور ایشان با یادآوری مرگ و قیامت همواره سعی در جدا کردن فرزندانش از آرزوهای مادی می‌نمود و به آن‌ها تاکید می‌فرمود تا همیشه به یاد مردن باشند و هیچوقت آن را فراموش نکنند.

حضرت در نامه‌ای به امام حسن (علیه السلام) فرموده اند: «فرزندم، فراوان به یاد مردن باش و به یاد موقعیتی که در آن می‌خواهی قرار بگیری و پس از مردنت به آن روی می آوری، تا چون بر تو درآید، ساز خویش را آراسته و کمر خود را بسته باشی. چنان نباشد که ناگهان مرگ تو را دریابد و بر تو چیره گردد.» (3)

در موارد بعدی از ابعاد تربیت انسان، بعد اجتماعی قرار دارد. در دین اسلام بسیار به مسائل اجتماعی توجه شده است و این یکی از مواردی است که دین مبین اسلام را از دیگر دین‌ها متمایز می‌کند.

امام علی (علیه السلام) تربیت اجتماعی را از خانه خویش شروع و می فرمودند «اگر فرزندان در منزل بتوانند با یکدیگر سازگاری داشته باشند، در محیط بیرون و اجتماع نیز می توانند نقش اجتماعی مخصوص خود را به خوبی انجام دهند.» سپس تربیت اجتماعی در خارج از خانه مطرح می‌شود. در این دیدگاه بیان می‌شود که انسان نیازمند برقراری ارتباط عاطفی و سالم با دیگران است.

حضرت در سخنی درباره برقراری رابطه درست با دیگران می‌فرمایند: «فرزندم، خود را در میان خویش و دیگری میزان قرار ده، پس آنچه برای خود دوست می داری، برای غیر از خود نیز دوست داشته باش و آنچه برای خویش خوش نداری، برای دیگری نیز خوش مدار، ستم نکن چنان که دوست نداری به تو ستم شود، و نیکی کن چنان که دوست داری به تو نیکی شود.» (3)
 

حضرت علی (علیه السلام) و تربیت فرزند برای آینده نه برای حال

حضرت همیشه بر این موضوع تاکید داشتند که باید فرزندان خود را برای آینده و اتفاقات پیش رو در زمان‌های آتی تربیت کرده و پرورش دهیم. فرزندان باید آینده نگر تربیت شوند. عقیده کلی بر این بود که فرزندان هر شخص در واقع فقط فرزندان وی نیستند، بلکه دختران و پسران زندگی اند. باید عشق خود را نثار فرزندان کنیم اما اندیشه‌های خود را برای خودمان نگه داریم، زیرا آن‌ها اندیشه‌های مرتبط با خویش را دارند. (4)

نتیجه گیری

به طور کلی در سیره تربیتی حضرت علی (علیه السلام) و دیدگاه‌های ایشان مشاهده می‌کنیم که آن حضرت در بسیاری از مباحث تربیتی پیشرو بوده و بعد از سالیان سال صاحب نظران امر تعلیم تازه به این مباحث رسیده اند.

ایشان یک نمونه‌ی تربیت صحیح برای هر فرزند و الگویی برای آن‌ها بودند و علیرغم اینکه حقوق زیادی برای فرزندان قائل شده اند، اما از سوی دیگر وظایفی نیز برای آن‌ها بر شمره اند؛ که فرزند از پدر و مادر خود در هر چیزی مگر در نافرمانی از خداوند سبحان، اطاعت و پیروی کند. (5)

پی نوشتها

1. www.hawzah.net
2. www.ensani.ir
3. www.hawzah.net
4. www.farsi.al-shia.org/
5. www.ensani.ir