همان طور که جسم انسان برای ادامه زندگی و انجام اعمال و حرکات فیزیکی و روزه مره‌ی خود بی‌نیاز از مواد مغزی و تأمین نیرو نیست، روحیه اخلاق مداری انسان نیز نیازمند محرک و انرژی‌زای متعددی است تا اینکه انسان را به سوی رفتار‌ها و اوصاف اخلاقی به حرکت در آورد. در اخلاق اسلامی محرک‌های فراوانی وجود دارد که قوت و ضعف آنها  در زندگی و روح انسان می‌تواند زمینه ساز ضعف و یا قوت انسان به سوی رفتارهای اخلاقی باشد. یکی از از این محرک‌ها و انرژی‌زا های بسیار قدرتمند، که همانند مولتی ویتامینی بسیار قوی بر روح و رفتار انسان تأثیر مستقیم دارد، روحیه و صفت غیرتمندی است. در این نوشتار سعی داریم جایگاه و اهمیت این شاخص اخلاقی را در کنش‌های اجتماعی مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم.

غیرت نوعی حمیت[1] و تعصب هوشمندانه و ضابطه‌مند است که موجب تغییر حالت انسان شده و انسان را از حالت بی‌تفاوتی و سهل انگاری خارج می‌سازد. و افراد را به واکنش اصولی در برابر کنش‌های خود و دیگران وادار می‌کند. در واقع نوعی ننگ و زشت به شمار آوردن چیزی[2] یا نقص و عیبی است[3] برخی از دانشمندان علم اخلاق همچون صاحب معراج السعاده در تبیین این ویژگی اخلاقی این چنین بیان داشته است: «دانستى که حمیّت و غیرت، آن است که: آدمى نگاهبانى کند دین خود و عرض خود و اولاد و اموال خود را و از براى محافظت و نگاهبانى هر یک، طریق ه‏اىی است که صاحب غیرت و حمیت از آن تجاوزز نمى‌کند.»[4]

البته این شاخص و ویژگی اخلاقی همچون بسیاری از صفات و رفتارهای اخلاقی دارای دو بُعد بوده به گونه‌ای که می‌توان آن را به غیرت منفی و مثبت تقسیم‌بندی کرد. در فرهنگ روایات اخلاق از این ویژگی اخلاقی به نیکی یاد شده است، به طوری که انسان را به سوی این سجیه اخلاقی ترغیب می‌نماید به طور مثال در منابع روایی ذکر شده است: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى غَیُورٌ یُحِبُّ کُلَّ غَیُورٍ وَ لِغَیْرَتِهِ حَرَّمَ‏ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ‏؛[5] امام صادق(علیه السّلام) فرمود: خداوند تبارک و تعالى غیرتمند است و هر غیرتمندى را دوست مى‏‌دارد، و براى همین غیرت است که فواحش را حرام کرده، چه ظاهر باشد و چه پنهان.»
 

دردمندی و غیرت‌مداری در ابعاد مختلفی زندگی فردی و اجتماعی انسان بروز و ظهور دارد، به طوری که قوت و ضعف غیرتمندی در هر یک از ابعاد مذکور می‌تواند آثار و تبعاتی را برای انسان و زندگی جمعی و دینی او به بار آورد. حوزه غیرت‌مندانه در عرصه زندگی اجتماعی بسیار گسترده و وسیع می‌باشد به طوری که این شاخص اخلاقی را می‌توان در حوزه‌های مختلفی همچون، پاسداری از مرزهای فکری، فرهنگی، دینی و معارفی، پاسداری از حریم خصوصی، پاسداری ازحریم اجتماعی مؤمنین و اخلاق عمومی، پاسداری از حوزه های مختلف امنیی، اقتصادی، نظامی و قضایی و سیاسی کشور…در واقع با مقداری درنگ و تأمل در کارکرد و جایگاه این ویژگی اخلاقی را به خوبی می توان از تأثیر آن در حوزه های مطرح شده، مشاهده کرد.

اولین و مهمترین شکل غیرتمندی در زندگی موحدانه پاسداری و واکنش صحیح و اصولی در حفظ و نشر معارف اسلامی و دینی است، یک انسان موحد به هیچ وجه هجمه و لطمه به معارف دینی را بر نمی‌تابد و با واکنش و عکس العمل هوشمندانه مانع تخریب آموزه‌های دینی و اسلامی نمی‌شود، نمونه بارز و  اسوه و الگوی واقعی این قسم از غیرتمندی دینی و اجتماعی را می توان انبیای الهی[6] و حضرات معصومین(علیهم السلام) دانست، غیرت فاطمی در دفاع از ولایت و همچنین غیرت حسنی و حسینی برای پاسداری و حفظ معارف دینی و ایستادگی در برابر نیرنگ و حیله های معاندان به خوبی گویای این قسم از غیرتمندی در سبک زندگی اسلامی است.

در درجه دوم علمای شیعی نیز به عنوان مرزبانان دین واجد سجیه اخلاقی و دینی هستند، از این رو در زندگی بزرگان دینی همچون شهید مطهری شاهد هستیم برای حفظ معارف دینی غیرتمندانه در عرصه فعالیت های علمی و پژوهشی وارد می شوند و از مرزهای دینی و اسلامی دفاع می کنند، غیرتمندی این شهید والا مقام باعث شده بود همچون کوهی استوار در برابر باورهای الحادی و مادیگرا ایستادگی نماید و مانع سیل شبهات اسلام ستیزان به مرزهای فکری و فرهنگی جامعه اسلامی شود.
دردمندی و غیرت مداری در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان بروز و ظهور دارد، به طوری که قوت و ضعف غیرتمندی در هر یک از ابعاد مذکور می تواند آثار و تبعاتی را برای انسان و زندگی جمعی و دینی او به بار آورد.

یکی از ابعاد غیرتمندی، در حوزه رفتارهای غریزی خود را نشان می‌دهد، همه انسان ها به طور غریزی از مال، جان و ناموس خود پاسداری و محافظت می‌کنند، این قسم از غیرتمندی را شاید به نوعی حتی در زندگی برخی از حیوانات نیز به روشنی بتوان مشاهده کرد، به طوری که شاهد هستیم هر موجودی دارای حریم و مرز مشخصی با سایر موجودات است که دیگران باید آن مرزها را در ابعاد مختلف جانی، مالی و آبروی رعایت کنند.
 

 

فرهنگ اسلامی بر خلاف فرهنگ منحط غربی همواره خواهان گسترش و تقویت این حوزه از غیرتمندی در روابط اجتماعی بوده است به طوری که هر گونه سهل انگاری و تساهل و تسامح را در این خصوص توبیخ کرده است: در منابع روایی در اهمیت و ضرورت این قسم از غیرت‌ورزی نقل شده است: «إنَّ المَرءَ یَحتاجُ فى مَنزِلِهِ وَ عِیالِهِ إِلى ثَلاثِ خِلالٍ یَتَکَلَّفُها وَ إن لَم یَکُن فى طَبعِهِ ذلِکَ: مُعاشَرَهٌ جَمیلَهٌ وَ سَعَهٌ بِتَقدیرٍ وَ غَیرَهٌ بِتَحَصُّن؛[7] مرد در خانه و نسبت به خانواده اش نیازمند رعایت سه صفت است هر چند در طبیعت او نباشد: خوشرفتارى، گشاده دستى به اندازه و غیرتى همراه با خویشتن دارى».

در یک نگاه دیگر می‌توان از زاویه تعقلی به غیرتمندی در روابط اجتماعی نگاه کرد البته ذکر این قسم از غیرتمندی به این معنا نیست که سایر اقسام غیرتمندی در روابط انسانی فاقد عقلانیت و هوشمندی است، بلکه نوعی دسته‌بندی اصولی برای رعایت ترتیب مسائل و اشاره به مجموعه‌ای از اقسام غیرتمندی در زندگی است، در این تقسیم‌بندی انسان می تواند به جوانب مختلفی از غیرتمندی در روابط اجتماعی اشاره داشته باشد که هر یک از آنها نیز بن مایه های دینی و مذهبی دارد، به طور مثال غیرتمندی در حوزه روابط خارجی، غیرت مندی در تحکیم پایه های اقتصادی، غیرتمندی در کسب علوم و معارف انسانی و طبیعی، غیرتمند در حوزه امنیت نظامی…

به واقع غیرت در تمام ابعاد ذکر شده قابل طرح و بررسی و فرصت مجزایی برای تفصیل و تبیین آنها نیاز دارد.  به طور مثال در حوزه نظامی زمانی که کیان اسلامی دستخوش تعرض و حمله قرار می گیرد و جان و مال و ناموس مستضعفین مورد تعرض و تحدید قرار می‌گیرد خدای متعال در قرآن کریم این چنین غیرت افراد را تقویت و مطالبه می‌نماید: «وَمَا لَکُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ وَلِیًّا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ نَصِیرًا[8] چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانی که (به دست ستمگران) تضعیف شده‏اند پیکار نمی‏کنید؟، همان افراد (ستمدیده‏ای) که می‏‌گویند خدایا ما را از این شهر (مکه) که اهلش ‍ ستمگرند بیرون ببر و برای ما از طرف خود سرپرست قرار بده. و از برای ما از طرف خود یار و یاوری تعیین فرما.»

همان طور که در ابتدا نیز بیان شده غیرت، از جمله اوصاف و ویژگی های دو وجهی است؛ به گونه‌ای که در فرهنگ اخلاق به غیرت منفی و مثبت تقسیم شده است.  غیرت مندی مثبت ریشه در عقلانیت، هوشمندی، درایت، تعقل ورزی و فطرت و آموزه های وحیانی دارد، این در حالی است که غیرت مذموم و منفی ریشه در خواهش نفسانی و شیطانی دارد، به طور مثال کسی که دچار مرض و رذیله ناپسند بدگمانی و تجسس در زندگی دیگران است، رفتار نامناسبی از خود نشان می‌دهد و یا نسبت های ناروایی و حرکات افراطی از خود نشان می‌دهد از این رو در فرهنگ قرآن نیز شاهد هستیم به شدت از آن نهی کرده است: إِذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فی‏ قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ؛[9]آن گاه که کافران در دلهاى خود، تعصّب [آن هم‏] تعصّب جاهلیّت ورزیدند»
 
پی‌نوشت‌ها:
[1]. ر.ک: فرهنگ معین،فرهنگ فارسی آزاد، فرهنگ عمید، مدخل حمیت.
[2]. شرح محقق خوانسارى بر غرر الحکم و درر الکلم،ج‏4، ص181. ««غیرت‏» و «حمیت» هر دو چنانکه از کتب لغت ظاهر مى‏شود بمعنى ننگ و عار داشتن از چیزیست‏»
[3]. شرح محقق خوانسارى بر غرر الحکم و درر الکلم ؛ ج‏4 ؛ ص8، «غیرت‏» بمعنى ننگ داشتن از نقصها و عیبهاست‏».
[4]. معراج السعادة، ص221.
[5]. الکافی (ط – الإسلامیة)، ج‏5، ص535، ح1.
[6]. المحاسن ؛ ج‏1، ص115، ح117. عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ کَانَ‏ إِبْرَاهِیمُ‏ ع غَیُوراً وَ أَنَا غَیُورٌ وَ جَدَعَ اللَّهُ أَنْفَ مَنْ لَا یَغَارُ؛ پدرم ابراهیم (ع) بسیار غیرتمند بود، و من از او غیرتمندتر هستم، و خداوند بینی آن کسی را که بی‌غیرت است به خاک بمالد و ذلیل کند.»
[7]. بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج‏75، ص236.
[8]. سوره  نساء، آیه ۷۵.
[9]. سوره مبارکه فتح، آیه 26.