یکی از مهمترین و کاربردی ترین مسائل و موضوعات در بحث اتحاد اسلامی، شناخت موانع و آسیب های این مسأله و راهکارهای برون رفت و برطرف کردن این موانع است. به راستی هر چند برخی افراد خواهان گسترش و فراگیر شدن اتحاد اسلامی در بین جوامع انسانی هستند، ولی با این وجود کار کارشناسی و پژوهشی در خصوص آسیب ها و موانع این ارزش قرآنی صورت نگرفته  و یا حتی اگر در این خصوص پژوهش هایی انجام شده باشد، متأسفانه به صورت گفتمان عمومی تبدیل نشده است، به طوری که تنها این موضوعات را می توان در لابه لای مقالات و صفحات کتاب ها مشاهده کرده ولی نمود عینی و عملی آن توسط رسانه های شنیداری و دیداری فرهنگ سازی نشده است.

نه  حرف من نه حرف شما، گوش کن به سخن خدا:  تفرقه ممنوع!

به خاطر اهمیت و جایگاه ممتاز اتحاد و همبستگی در جوامع انسانی و عواقب و تبعات شومی که تفرقه و جدایی می تواند بر بلاد اسلامی داشته باشد خدای متعال در آیه 103 سوره مبارکه آل عمران همگان را به این واجب دینی دعوت کرده است، باری تعالی در همین سوره در آیه 105 به بیان عواقب غیر قابل تحمل و ویرانگر تفرقه و اختلاف اشاره کرده و با این بیان هشدار آمیز مسلمانان را از آن برحذر داشته است: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ؛[1] و مانند کسانى نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند؛ (آن هم) پس از آنکه نشانه‏هاى روشن (پروردگار) به آنان رسید! و آنها عذاب عظیمى دارند.»

مفسران قرآن کریم در ذیل این آیه شریف تعبیر و بیان بسیار شیوا و درس آموزی را بیان کرده اند: «بى ‏شک نتیجه فورى اختلاف و نفاق ذلت و خوارى است و سرّ ذلت و خوارى هر ملت را در اختلاف و نفاق آنان باید جستجو کرد، جامعه ‏اى که اساس قدرت و ارکان همبستگى‏ هاى آن با تیشه ‏هاى تفرقه در هم کوبیده شود، سرزمین آنان براى همیشه جولانگاه بیگانگان و قلمرو حکومت استعمارگران خواهد بود، به راستى چه عذاب بزرگى است! اما عذاب آخرت آن چنان که خدا در قرآن بیان کرده است فوق العاده از این عذاب هم شدیدتر خواهد بود و در انتظار تفرقه ‏اندازان و اختلاف‏گرایان است.»[2]

تفرقه اندازان در ردیف مشرکین

در نکوهش و مذمت تفرقه و جدایی انداختن در صفوف مسلمین همین بس که خدای متعال در آیات بسیار ارزشمندی از سوره روم، ایجاد تفرقه در دین را از نشانه های مشرکین برشمرده و این چنین فرموده است: «وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکینَ مِنَ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ؛[3] و از مشرکان نباشید … از کسانى که دین خود را پراکنده ساختند و  به دسته‏ ها و گروه‏ ها تقسیم شدند! و (عجب اینکه) هر گروهى به آنچه نزد آنهاست (دلبسته و) خوشحالند!» بیان مفسران در ذیل این آیه شریف نیز خواندنی است که بیان داشته اند: آرى یکى از نشانه ‏هاى شرک پراکندگى و تفرقه است، چرا که معبودهاى مختلف منشاء روش هاى متفاوت، و سرچشمه جدایی ها و پراکندگی ها است، به خصوص اینکه شرک همواره توأم با هواى نفس و تعصب و کبر و خودخواهى و خودپسندى و مولود آن است، لذا اتحّاد و وحدت جز در سایه خداپرستى و عقل و تواضع و ایثار امکان‏پذیر نیست. بنا براین هر جا اختلاف و پراکندگى دیدیم باید بدانیم نوعى شرک حاکم است‏.[4]

موانع و آسیب های پیش روی اتحاد اسلامی

به طور کلی می توان موانع و چالش های پیش روی اتحاد اسلامی را در حوزه های مختلفی همچون حوزه فرهنگی و مذهبی، موانع و چالش های سیاسی، موانع و چالش های اقتصادی و مدیریتی برشمرد. در این یاداشت به فراخور ظرفیت متن به گوشه هایی از این موانع و چالش ها اشاره خواهیم داشت.

موانع و چالش های فرهنگی و مذهبی

1-ضعف علمی و انحراف اخلاقی

بر اساس آموزه های دینی و رهنمودهای قرآن کریم یکی از مهمترین علل ایجاد تفرقه و جدایی، دوری از علم و آگاهی و همچنین گرفتار شدن در رذایل اخلاقی و اجتماعی است، علم و آگاهی خاصیت روشنگری و تبیین دارد، ولی این علم نیز به تنهایی نمی تواند افرادی را که درگیر رذایل نفسانی و خواهش های دنیوی هستند را نجات دهد، « إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِآیاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِسابِ؛[5] دین در نزد خدا، اسلام (و تسلیم بودن در برابر حق) است. و کسانى که کتاب آسمانى به آنان داده شد، اختلافى (در آن) ایجاد نکردند، مگر بعد از آگاهى و علم، آن هم به خاطر ظلم و ستم در میان خود؛ و هر کس به آیات خدا کفر ورزد، (خدا به حساب او مى‏رسد؛ زیرا) خداوند، سریع الحساب است.» در آیه 14 سوره مبارکه شوری نیز عبارتی با همین مضموم بیان می شود: «وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُم‏؛[6] آنان پراکنده نشدند مگر بعد از آنکه علم و آگاهى به سراغشان آمد؛ و این تفرقه جویى بخاطر انحراف از حق (و عداوت و حسد) بود.» مفسران قرآن در ذیل این آیه نیز عامل اصلی به وجود آمدن اختلاف و تفرقه را حسادت و مشکلات فرهنگی و اخلاقی بر می شمارند.[7]

 
2-گفتگوها و مناظرات غیر تخصصی

سهم عمده ای از آتش غم انگیز تفرقه و جدایی در جوامع اسلامی متوجه گفتگوهای غیر علمی و برنامه های غیر تخصصی است که در شبکه های ماهواره ای و اینترنتی ساخته می شود، بسیار دیده می شود مطلبی در این شبکه ها ارائه می شود که آتش اختلاف و تفرقه را تقویت می کنند، بسیاری از مباحث این برنامه ها بر پایه و اساس تعصبات مذهبی و دینی است، و بسیاری از ملاحظات اخلاقی و علمی در آن رعایت نمی شود. گاهاً دیده می شود افرادی با آب و تاب فراوان مطالب تنش آمیزی را بیان می کنند که زمینه خشونت و قتل در سرزمین های اسلامی می شود. توهین به مقدسات مذهبی که در این برنامه ها بیان می شود چالش جدی در مسئله اتحاد اسلامی به حساب می آید. این در حالی است که خدای متعال در قرآن کریم  تکلیف اخلاقی طرفین را مشخص کرده است: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ؛[8] (به معبود) کسانى که غیر خدا را مى‏خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها (نیز) از روى (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند!»

3-نسبت های ناروا، بدفهمی و بدبینی

یکی از علل و عوامل بسیار تأثیر گذار در گسترش تفرقه در بین فرق و مذاهب اسلامی نسبت های غیر علمی به همدیگر و فهم ناصحیح از آموزه های مذهبی به طور مثال برخی از اهل سنت این چنین وانمود می کنند که شیعیان مهرهای نماز خود را می پرستند، گاهی پا را از این فراتر می نهند و مسأله روشن توسل به اهل بیت گرامی پیامبر(صلی الله علیه  اله) را هم ردیف شرک به خدا معرفی می کنند، این در حالی است که هیچ انسان مؤمن و شیعه ای با توسل به اهل بیت(ع) باور به شرک به خدا نداشته و از طرفی آیات روشن قرآن کریم نیز جواز توسل به اولیای الهی را تجویز می کنند، … باری به هر جهت بدفهمی ها و بدبینی هایی که زمینه نسبت های ناروا و گاهاً تکفیری می شود آتش تفرقه و جدایی را به شدت تقویت می کند. این در حالی است که خدای متعال در قرآن کریم به شدت از این بدفهمی ها و نسبت های تکفیری نهی کرده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ فَتَبَیَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقى‏ إِلَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ کَثیرَةٌ کَذلِکَ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُوا إِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبیراً؛[9]اى کسانى که ایمان آورده ‏اید! هنگامى که در راه خدا گام مى‏‌زنید (و به سفرى براى جهاد مى‏‌روید)، تحقیق کنید! و بخاطر اینکه سرمایه ناپایدار دنیا (و غنایمى) به دست آورید، به کسى که اظهار صلح و اسلام مى‏‌کند نگویید: «مسلمان نیستى» زیرا غنیمتهاى فراوانى (براى شما) نزد خداست. شما قبلًا چنین بودید؛ و خداوند بر شما منّت نهاد (و هدایت شدید). پس، (بشکرانه این نعمت بزرگ،) تحقیق کنید! خداوند به آنچه انجام مى‌‏دهید آگاه است‏.»

پی نوشت ها:
[1]. سوره آل عمران، آیه 105.
[2]. مکارم شیرازی،تفسیر نمونه، ج‏3، ص44.
[3]. سوره روم، آیات31و32.
[4]. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج‏16، ص421.
[5]. سوره آل عمران، آیه 19.
[6]. سوره شوری، آیه14.
[7]. ر.ک: ترجمه تفسیر المیزان، ج‏18، ص42.
[8]. سوره انعام، آیه 108.
[9]. سوره نساء آیه 94.