«الذین یبلغون رسالات الله
و یخشونه و لایخشون احدا الا الله
و کفی بالله حسیبا» . (1)
آنها که رسالت های الهی را تبلیغ می کنند و (تنها) از او می ترسند و از هیچ کس جز او واهمه ای ندارند، همین بس که خداوند حسابگر (و پاداش دهنده اعمال آنها) است .

شیوه های تبلیغی امام صادق(ع)

جامعیت

از ویژگی های امام صادق، جامعیت در علوم مختلف بود . حضرت با تاسیس دانشگاه چهار هزار نفری در رشته های مختلف، متخصصین بسیاری در رشته های کلام، فقه، حدیث، طب، شیمی و . . . تربیت کرد .

و بدین گونه در تمام رشته ها و قشرها نفوذ داشت و بزرگان علم و دانش، خود را شاگرد او به حساب می آوردند .

«ابوحنیفه » پیشوای اهل سنت می گوید: من فقیه تر از امام صادق (ع) کسی را ندیده ام . روزی طبق سفارش «منصور دوانیقی » چهل مساله مهم فقهی را آماده کرده بودم تا در جلسه ای با حضور شخص خلیفه مطرح کنم . هنگامی که در محضر خلیفه با امام روبرو شدم و سؤال ها را مطرح کردم حضرت آن چنان پاسخ ها را طبق اقوال مختلف بیان کردند و به هر چهل مساله آن چنان پاسخ دادند که همگان اعتراف کردند که او دانشمندترین مردم و آگاه ترین آنان بر موارد اختلاف آراء مردم می باشد . (2)

«حسن بن علی وشاء» که از شخصیت های بزرگ شیعه به شمار می رود می گوید: من فقط در مسجد کوفه نهصد نفر از اساتید بزرگ و تربیت یافتگان مکتب امام صادق (ع) را درک کردم که هر یک حوزه درسی تشکیل داده و آنچه را که از مکتب حضرت فراگرفته بودند، برای شاگردان خود بازگو می کردند . (3)

برای درک عظمت گوشه ای از دانشگاه بی همتای اسلامی، کافی است گفته شود که اصول چهارصدگانه حدیث و معارف اسلامی که تنها منبع اصلی و اصیل کتابهای معتبر چهارگانه «کافی شیخ کلینی، من لایحضره الفقیه صدوق و تهذیب و استبصار شیخ طوسی » محصول مستقیم شاگردان با کفایت امام صادق (ع) بوده است . آری، در مکتب تربیتی امام شاگردان برجسته ای هم چون «ابان بن تغلب » ، «محمد بن مسلم » و «زرارة ابن اعین » پرورش یافته اند که هزاران روایت از امام صادق نقل کرده اند . در دیگر رشته های علوم و فنون و معارف نیز شاگردانی چون «جابر ابن حیان ثقفی » و «هشام ابن حکم » تربیت یافته اند که هر دو از پایه گذاران علم شیمی و علم کلام به شمار می روند، و نیز از شاگردان نامدار دیگر، «ابوحنیفه قاضی سکونی » و «قاضی ابوالبختری » را می توان نام برد . (4)

استفاده از موقعیت ها

امام صادق (ع) در سال های آخر حکومت امویان و اوایل حکومت عباسیان، با استفاده از درگیری بنی امیه و بنی عباس و مشغولیت آنان به مسایل خود که موجب تخفیف خفقان شده بود، نهضت علمی و مذهبی خود را گسترش داده و عملا مدینه را حوزه درسی قرار دادند که در آن هزاران پژوهنده مشتاق، در رشته های گوناگون از محضر آن امام بهره می گرفتند . شهرت علمی امام در بلاد اسلامی آن چنان چشمگیر و زبانزد خاص و عام بود که از نقاط بسیار دور سرزمین های اسلامی برای کسب فیض به مدینه و حوزه درس او می آمدند و از دریای بی کران علوم الهی او بهره می بردند . حتی بسیاری از متفکران غیر مسلمان نیز برای مذاکره علمی با امام به خدمتش می رسیدند و حضرت به میزان سطح درک و علمشان پاسخ می گفتند; گاهی سطح علمی سؤال کننده ایجاب می کرد که حضرت پاسخ علمی و فلسفی بدهد و گاهی پاسخ در حد ابطال دلیل خصم بودن و گاهی ساده تر از آن .

بدین گونه، حضرت با نهضت علمی خود افق معارف اسلامی را چنان گسترش داد که دیگر توطئه های دشمنان نتوانست جلوی فوران انوار معرفت را بگیرد . این زمینه سازی ها بود که یک نسل بعد هنگامی که هشتمین پیشوا و امام وقتی به نیشابور وارد شد، هزاران هزار عاشق مشتاق با تمام وجود به استقبال آن حضرت شتافتند تا قطره ای از دریای معارف اهل بیت را فراگیرند . در حالی که در زمان امام زین العابدین (ع) و ائمه دیگر، چنین شرایطی فراهم نبود .

مناظره و بحث آزاد

یکی از شیوه های تبلیغی ائمه معصومین – علیهم السلام – مناظره با سران مذاهب و ادیان و ملحدان و شبهه افکنان بود این شیوه در زندگی امام صادق (ع) رنگ و لعاب بیشتری داشت . حضرت با ارباب دانش های گوناگون، چون: پزشکان، فقیهان، منجمان، متکلمان، صوفیان و . . . به بحث و مناظره می پرداخت که کیفیت اغلب آنها در منابع اسلامی ثبت و ضبط شده است . مناظرات حضرت با چهره هایی همچون «ابن ابی العوجا» ، «ابن مقفع » ، «ابوشاکر ایمانی » «سفیان ثوری » ، «ابوحنیفه » ، «عمروبن عبید» و «واصل بن عطا» که هر دو از سران معتزله بودند، معروف و مشهور است . (5)

برخورد عملی

انسان بیش از آنکه از گفتار متاثر گردد، از کردار تاثیر می پذیرد; بویژه کرداری که از ایمان برخیزد و سخنی که از قلب سرچشمه گیرد .
 

حضرت آن چه را که می خواست به دیگران بیاموزد عمل می آموخت . بر هیچ معروفی امر نمی کرد، جز آنکه خود بیشتر و پیشتر از دیگران بدان عملی می کرد و از هیچ منکری نهی نمی کردند; جز آن که خود همیشه از آن اجتناب می نمودند .

«مالک بن انس » می گوید: اغلب اوقاتی که بر امام صادق (ع) وارد می شدم، او را در یکی از سه حال می دیدم: نماز، روزه، قرائت قرآن . (6)

و به یارانش نیز می فرمود: «کونوا دعاة للناس بغیر السنتکم » (7) مردم را به غیر زبانتان به نیکی فراخوانید .

یکی از بستگان امام صادق (ع) از آن حضرت بدگویی کرده بود .

وقتی به آن حضرت خبر رسید . بدون آن که عکس العمل شدیدی از خود نشان دهند، با آرامش برخاستند و وضو گرفتند و مشغول نماز شدند . یکی از حاضران به نام «حماد لحام » می گوید: من گمان کردم حضرت می خواهد آن شخص را نفرین کند، ولی برخلاف تصور خود دیدم آن بزرگوار بعد از نماز چنین دعا کرد: خدایا من حقم را به او بخشیدم . تو از من بزرگوارتر و سخی تری او را به من ببخش و کیفر مکن! (8)

مردی با یکی از بستگانش بر سر میراثی اختلاف داشت و کارشان به دعوا و جدال کشید . «مفضل » که یکی از یاران امام صادق (ع) است و از آن جا می گذشت، متوجه درگیری آن دو شد، آنها را خانه خود برد و با چهارصد درهم میان آن دو مصالحه برقرار کرد و درهم ها را هم خودش پرداخت و اختلاف حل شد .

آن گاه مفضل به آنان گفت: بدانید پولی که برای حل اختلاف پرداختم، از آن خودم نبود . و از اموال امام صادق (ع) بود، زیرا حضرت به من فرمان داده اند که هر جا دو نفر از شیعیان ما اختلافی داشتند، از مال آن بزرگوار آنان را صلح دهم . (9)

نهی از منکر با محبت

امام صادق (ع) شنیده بودند که از مسلمانان مردی به نام «شقرانی » شراب خورده است و به دنبال فرصتی بودند که نهی از منکر کنند . روزی او برای دریافت سهمی از بیت المال نزد حضرت آمد . حضرت ضمن این که سهمی از بیت المال به او دادند با لحنی ملاطفت آمیز فرمودند: کار خوب از هر کسی خوب است، ولی از تو به واسطه آشنایی که با ما داری و آزاد شده پیامبر هستی زیباتر است . و کار بد از هر کسی بد است، و از تو به خاطر همین انتساب زشت تر و قبیح تر است.

شقرانی با شنیدن این جمله دانست که امام از شراب خواری او آگاه بوده و در عین حال به او محبت کرده است . نادم گشت و در درونش تحولی ایجاد شد . (10)
آری، توجه به کمالات، موقعیت و شخصیت افراد یکی از عوامل بازدارنده از منکرات و کارهای زشت است .

اختصار در سخن

از ویژگی های تمام معصومین اختصار در سخن و خطابه و پرهیز از سخنان زاید بوده است . امام صادق (ع) می فرماید:
«ثلاثة فیهن البلاغة التقرب من معنی البغیة و التعبد من حشو الکلام و الدلالة بالقلیل علی الکثیر» (11) سه چیز از بلاغت است: استفاده از رساترین عبارات برای رسانیدن مطالب، مخاطبان و دوری از سخنان زاید و بیهوده که شنونده را خسته می کند و استفاده از جملات کوتاه و پر معنا .

ترغیب به نشر فرهنگ اهل بیت

حضرت به شیعیان توصیه و سفارش می کردند که به زیارت یکدیگر بروید، که این دید و بازدیدها دل هایتان را زنده می دارد . و احادیث و سخنان ما را به یکدیگر نقل کنید، که سخنان و احادیث ما، شما را به یکدیگر پیوند می دهد و بهره گیری از آنها هدایتتان می کند و نجاتتان می بخشد .

اما اگر آنها را ترک کنید گمراه شده و هلاک می گردید . پس به احادیث و سخنان ما توجه نمائید که من نجات شما را با عمل به آنها تضمین می کنم . (12)

توجه به جوانان

یکی از شیوه های دیگر تبلیغی حضرت دعوت به دانش اندوزی و کسب معارف دینی بود . حضرت اصحاب و شاگردانش را به دانش اندوزی و کسب معارف تشویق می نمود و می فرمودند:
«لست احب ان اری الشاب منکم الا غادیا فی حالین اما عالما او متعلما» (13) دوست ندارم یکی از شما جوانان را جز در یکی از دو حال ببینم: یا دانشمند و عالم باشید و یا متعلم و دانشجو . و بدین گونه به جوانان بهای بیشتری در مسائل تبلیغی می دادند .

توجه به ظرفیت افراد

امام صادق (ع) شخصی را برای ماموریتی به منطقه ای فرستاد . او در گزارش خود به امام از مردم منطقه به شدت انتقاد کرد . امام فرمود: ای سراج، ایمان ده درجه دارد . بعضی یک درجه ایمان دارند و بعضی دو درجه . بعضی هم هفت تا ده درجه . نباید کسانی که ایمان کامل تری دارند از دیگران بیش از ظرفیت آنها توقع داشته باشند . (14)

تبلیغ پنهانی

امام صادق (ع) در میان امامان معصوم، تنها امامی بود که با دو حکومت مروانی و عباسی معاصر بود . دو حکومت و قدرتی که عملا با شریعت اسلام و بنیانگذار آن به نبرد برخاسته بودند و در این راستا بدعت گذاران و مذهب سازان گوناگونی هم پدید آورده بودند . حضرت که نظاره گر این شبهه افکنی ها و تبلیغات ضددینی بودند، بهترین راه را در نشر فرهنگ اسلامی در پرتو تقیه (تلاش پنهانی) دیدند . و بدین گونه توانستند خدمات بسیاری را در بعد فرهنگی به عالم تشیع بنمایند . (15)

حضرت به اصحاب خود نیز سفارش می کردند که مخفیانه عمل کنند و در هر عملی که انجام می دهند توجه کامل داشته باشند که مخالفان و دشمنانشان متوجه آنان نشوند و می فرمودند: مبلغان خاموش ما باشید .

نوآوری

یکی از روش های تبلیغی حضرت نوآوری بود . یکی از دانشمندان مسیحی درباره حضرت می گوید: امام صادق (ع) سرمنشا مجموعه ابتکارات و افکار و روش های جدید است . (16)

نویسنده کتاب «مغز متفکر شیعه » می نویسد: امام صادق (ع) شخصیتی است که مذهب شیعه را از خطر نابودی نجات داد . او بود که نخستین بار نظریه «بطلمیوس » در موضوع مرکزیت کره زمین و گردش خورشید به دور آن را مورد انتقاد قرار داد و رکزیت خورشید را مطرح ساخت او نخستین کسی بود که عقیده عناصر چهارگانه آب، آتش، خاک، هوا را مطرح ساخت . او نخستین پایه گذار عرفان در اسلام بود . او پدید آورنده فرهنگ جامع شیعه بود . او پایه گذار تئوری حرکت تمام موجودات و ده ها نظریه جدید علمی بود که تفصیل آن را در همان کتاب باید مطالعه نمود. (17)

تبلیغ در حساس ترین لحظه ها

«ابوبصیر» می گوید: امام صادق (ع) در آخرین لحظه های عمرش فرمود: همه اقوام و خویشان مرا خبر کنید .

همین که همه بستگانش را خبر کردیم و همه در خانه حضرت جمع شدند، حضرت فرمود: شفاعت ما هرگز نصیب کسی که نماز را سبک می شمارد نخواهد شد .(18)

امام صادق (ع) با تدوین فقه و حدیث و نشر معارف اهل بیت، تشیع را آسیب ناپذیر ساخت و سهم ایشان چنان بزرگ است که مذهب شیعه را «مذهب جعفری » نامیدند .

«علامه طباطبایی » می گوید: احادیثی که از امام صادق (ع) و امام باقر (ع) نقل شده، از مجموع احادیثی که از پیامبر و ده امام بزرگوار ضبط شده بیشتر می باشد . (19) و به دلیل همین رهبری مذهبی و فکری و علمی سیاسی دستگاه خلافت سخت نگران بود .

به همین جهت هر از چند گاهی، به بهانه ای امام را به عراق احضار کرده و نقشه قتل ایشان را می کشیدند که هر بار به نحوی خطر از وجود مقدس امام برطرف می گردید . ولی سرانجام، دستگاه خلافت در شوال سال 1418 امام را مسموم و به شهادت رسانید .

پی نوشت ها:
1) احزاب، آیه 39 .
2) مناقب ابن حلیفه، ج 1، ص 173، تذکرة الحفاظ، ج 1، ص 157، دور نمایی از زندگانی امام جعفر صادق، عقیقی بخشایشی .
3) رجال نجاشی ، ص 40: «لقد ادرکت فی هذا المسجد تسعماة شیخ کل یقول حدثنی جعفر بن محمد» .
4) زندگانی امام جعفر صادق، بخشایشی، ص 19 .
5) صفحاتی از زندگانی امام جعفر صادق ، محمد حسین مظفر، نشر قلم، ص 281، بیست گفتار شهید مطهری، ص 157 .
6) میزان الحکمه، ج 1، ص 255 .
7) بحارالانوار، ج 70، ص 303 .
8) انوارالبهیه، ص 194 .
9) کافی، ج 2، ص 209، بحارالانوار، ج 47، ص 58 .
10) بحارالانوار، ج 47، ص 349 .
11) تحت العقول ، ص 330 .
12) کافی، ج 2، ص 186 .
13) بحارالانوار، ج 1، ص 170 .
14) ره توشه راهیان نور، ویژه محرم 1419 .
15) بر امام صادق چه گذشت، سید محمد حسن موسوی کاشانی، ص 103 .
16) مغز متفکر شیعه، ص 59 .
17) دورنمایی از زندگانی امام صادق، عقیقی بخشایشی، ص 75،
18) بحارالانوار، ج 11، ص 105 .
19) شیعه در اسلام، علامه طباطبایی،

منبع: مرکز مطالعات شیعه