امر به معروف و نهی از منکر از نظر فقهای اسلام و براساس روایات و احادیث، از اصلی‌ترین تکالیف شرعی دین مبین اسلام در امور اجتماعی و سیاسی است. توجه داشته باشید که وجوب این فریضه نیازمند تحقق شرایطی اولیه‌ است. شرایط مذکور را می توان در احادیث نقل‌شده از ائمه اطهار به‌ویژه در نهج البلاغه و همچنین در فتاوی مراجع‌تقلید یافت.این نوشته به دنبال آن‌است که با بررسی این شرایط در اندیشه‌های مختلف، طرحی کلی از این موضوع را پیش پای مخاطب قرار دهد.

معنای امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر به معنای مردم را به کار نیک واداشتن و از کار بد بازداشتن است. طبق دیدگاه دین اسلام، هر انسانی مادامی که به در اجتماع زندگی می‌کند این مسئولیت اجتماعی را در‌خصوص پیرامون خود و به‌جهت رساندن جامعه به سعادت و کمال مطلوبش برعهده دارد. امر به معروف و نهی از منکر که بر اساس متون دینی ضامن بقا و رشد جامعه اسلامی است و ابدا منحصر به گروه یا قشر خاصی نبوده و محدوده ی معینی نیز ندارد، بلکه حتی وجوب آن بر فرزندان نیز در خصوص والدین متصور است. با این حال برای واجب شدن این فریضه نیاز به تحقق شرایطی‌ است که با وجود آنها فرد باید در مراتب مختلفی اقدام کند.

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

مطابق با احادیث و روایات، امر به معروف و نهی از منکر به سه مرحله دارد:

۱. مرتبه قلبی

مقصود از این نوع از امر و نهی آن است که فرد باید رضایت خود از معروف (امر پسندیده) و نارضایتی و انزجار خود را از امر منکر( امر ناپسند) آشکار ساخته تا بدین‌وسیله فرد مورد نظر را به انجام یا ترک عمل وادار سازد. از نمونه‎‎‌های این نوع می‌توان به تبسم و لبخند، خیره ماندن و چشم فروبستن و یا حتی ترک و قطع معاشرت اشاره کرد.

۲. مرتبه لسانی (زبانی)

مقصود از امر و نهی لسانی آن است که فرد مکلف با صحبت کردن از دیگری بخواهد منکری را ترک کرده و یا معروفی را انجام دهد.

۳. مرتبه عملی

امر به معروف و نهی از منکر عملی، که آخرین و درواقع شدیدترین نوع امر و نهی است، آن است که فرد مکلف با اعمال قدرت و جبر و زور دیگری را وادار به ترک منکر و یا انجام معروف کند. در خصوص این مرتبه می‌توان به مواردی از جمله برخورد فیزیکی، دور ساختن وسایل گناه و همچنین حبس و شکنجه اشاره کرد.
 
نکته: تا جایی‌که مرتبه خفیف‌تر جواب می‌‍دهد نباید به سراغ مراحل شدیدتر رفت. همچنین طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران عموم مردم (همه مردم به غیر از مسئولین) تنها حق دارند که به شیوه‌ی قلبی و لسانی امر به معروف ونهی از منکر کنند و وظیفه‌ی امر و نهی عملی تنها به عهده مسئولین و نهادهای حکومتی و آن‌هم براساس قوانین مصوب است.

شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر

«قَالَ الإمامُ الصَّادِقُ(علیه السلام) : إنَّمَا یَأْمُرُ بِالمَعْرُوفِ وَ یَنْهی عَنِ المُنْکَرِ مَنْ کَانَتْ فِیهِ ثَلاَثُ خِصَال: عَالِمٌ بِمَا یَأمُرُ عَالِمٌ بِمَا یَنْهی عَادِلٌ فِیمَا یَأْمُرُ عَادِلٌ فِیمَا یَنْهی رَفِیقٌ بِمَا یَأْمُرُ رَفِیقٌ بِمَا یَنْهی.»

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: کسی‌که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند باید دارای این سه صفت باشد:

آنچه را که به آن امر می کند و یا از آن نهی می کند بداند. (علم به معروف و منکر)

در امر به معروف و نهی از منکر عادل باشد. (عدالت)

در امر به معروف و نهی از منکر مدارا کند. (مدارا)

دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز در استفتائات و اجتهادات خود و با نظر به آیات ۳۹ تا ۴۱ قرآن کریم که امر به معروف و نهی از منکر را یکی از چهار خصلت اهل نصرت می‌داند، مکررا بر لزوم این فریضه تاکید داشته‌اند.
ایشان امر به معروف و نهی از منکر را زیربنای همه حرکات اجتماعی اسلام دانسته و از آن به عنوان واجب فراموش‌شده یاد می‌کنند.

بر اساس دیدگاه ایشان نیز شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر همان چهار شرط اصلی مطابق با دیدگاه امام خمینی و اکثر متون قابل استناد دینی است.

علم به چیستی معروف و منکر

اصرار فرد خاطی بر انجام منکر و ترک معروف

احتمال تاثیر

به‌وجود نیامدن مفسده یا ضرر در اثر امر به معروف و نهی از منکر

هرگاه این شرایط در موقعیتی جمع شود، امر به معروف و نهی از منکر برای فرد واجب عینی است.

دیدگاه آیت‌الله مکارم شیرازی

امر به معروف و نهی از منکر براساس اجتهاد ایشان برتمام افراد عاقل و بالغ با شرایط زیر واجب است:

فرد مکلف یقین داشته‌باشد که دیگری در حال انجام حرام یا ترک واجب است.

احتمال دهد که امر و نهی او در دیگری تاثیرگذار خواهد بود. خواه این تاثیر فوری و یا غیرفوری و خواه کامل یا ناقص باشد.

بداند که امر و نهی او مفسده یا ضرری (چه جانی چه مالی و یا حتی آبرو) به دنبال نخواهد داشت.

نکته: اگر موضوع امر و نهی، امری ضروری در شرع مقدس مثلا حفظ اسلام و یا قرآن باشد، فرد مکلف نباید ضرر های ممکن را در امر و نهی خود لحاظ کند.

در دیدگاه امام علی(ع)

«لا یحل لعین مؤمنه‌تری الله یعصی فتطرف حتی تغیره»
حلال نیست برای چشم مؤمنی که ببیند نافرمانی خداوند می‌شود و چشم‌پوشی کند، مگر اینکه نسبت به تغییر آن اقدام کند.

امر به معروف و نهی از منکر جایگاه ویژه‌ای نزد امام علی (ع) دارد، چنان‌که ایشان این دو فریضه را موجب قوام دین و بافضیلت‌ترین اعمال مومنان می‌داند. برکات این امر در دیدگاه مولای متقیان تا حدی است که اجر اخروی آن را بالاتر از جهاد در راه خدا و ترک آن را موجب نزول بلا برای یک جامعه می‌دانند. بر اساس دیدگاه امام علی (ع) وجوب امر به معروف و نهی از منکر البته شرایطی دارد که به چند مورد از آن‌ها می‌پردازیم:

شخص امر کننده،‌ به حرفی که می‌زند عمل کند.

ثابت‌قدم و استوار بودن فردی که امر و نهی می‌کند و دوری جستن از طمع

بی‌توجهی به ملامت‌گران و سرزنش و سرکوب آنها

سخن پایانی

امر به معروف و نهی از منکر از اصلی‌ترین وظایف اجتمایی هر مسلمان و در بیان بزرگان دینی ضامن بقای جامعه اسلامی است. این فریضه که مکررا در قرآن، روایات، احادیت و بیانات فقها دینی توصیه شده، مراتب مختلفی بر اساس موقعیت دارد. امر به معروف و نهی از منکر جزء فروع دین اسلام است.

منبع: سایت ستاره