رسیدن به کمال اخلاقی امکان پذیر نیست؛ مگر با شناخت خدا و اعتقاد و ایمان به یگانگی او ؛ این شناخت حاصل نمی شود، مگر با تلاش و تفکر در آیات و پدیده های آفرینش، که یکی از این پدیده ها خود انسان و نفس خویشتن است.شناخت نفس، موجب پی بردن به عظمت آفرینش و نیل به معرفة الله می شود. از پیامبر اکرم  صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده است که فرمود: «من عرف نفسه فقد عرف ربه ؛ کسی که خود را بشناسد، خدا را شناخته است».
 
قرآن هم بر این اصل تکیه دارد: «وفی انفسکم أفلا تبصرون؛ در وجودتان نفسهایتان چرا تأمل نمی کنید» بصیرت؛ تأمل و تدبر عمیق در نفس و شخصیت انسان است.
 
على علیه السلام  نیز در این باره می فرماید: «افضل المعرفة معرفة الانسان نفسه ؛ بالاترین شناخت انسان، شناخت نفس خودش است» . و نیز می فرماید: «عجبت لمن یجهل نفسه کیف یعرف ربه؛ تعجب می کنم از کسی که خودش را نمی شناسد، چطور خدا را می شناسد؟ » و: «من عرف نفسه فقد انتهى الى غایة کل معرفة و علم ؛ کسی که خود را شناخت به بالاترین درجه معرفت و دانش دست یافته است».(1)
 
با شناخت نفس است که در صدد تزکیه و تربیت خود بر می آییم و اگر نفس را نشناسیم، نمی دانیم که چگونه و در کجا چه رفتاری از خویش نشان دهیم. تغییر در جهان بینی انسانها با اعتقاد واقعی و التزام عملی به توحید و تغییر در رفتار انسانها با تزکیه و تقوا امکان پذیر است؛ «قد افلح من زکاها …» «وقد افلح من تزکی…؟ ؛ رستگار شد کسی که نفسش راتزکیه کرد».
 
بنابراین، شناخت نفس، معرفت به خدا و تزکیه نفس، اساس و محور تعلیمات انبیا بوده و در نظام تعلیم و تربیت اسلامی دو اصل مهم به شمار می روند. ما معلمان و مربیان که عهده دار ساختن شخصیت کودکان و نونهالان هستیم، باید خویشتن خویش را بشناسیم و به تربیت و تزکیه آن بپردازیم. شناخت شخصیت و روحیه کودکان به مراتب دشوارتر و پیچیده تر از شناخت بزرگسالان است. یک بزرگسال، احساسات و عواطف خود را به سادگی ظاهر می سازد و بیان می کند، ولی یک کودک خواسته ها و تمنیات روحی و عاطفی پیچیده خویش را نمی تواند به سادگی بیان کند؛ گرچه به شکلی سمبلیک با رفتار و عکس العملهای خویش آن را اظهار می کند، ولی بسیار پیچیده و مبهم است به گونه ای که جز با آشنایی و آگاهی نسبت به اصول روان شناسی و مبانی تعلیم و تربیت اسلامی، نمی توان به آن پی برد.بدون آشنایی با اصول و مبانی تعلیم و تربیت اسلامی، گام برداشتن در زندگی، عواقب شوم و زیانها و خسارتهای جبران ناپذیری در پی خواهد داشت و ما را دچار غم و اندوه و پشیمانی خواهد نمود که در این صورت، دیگر راه بازگشت نخواهیم داشت .«تقوا» اصل حاکم بر رفتار و اعمال؛ در بینش اسلامی رفتار و اعمال انسان باید بر مبنای تقوا باشد؛ چرا که در پیشگاه خداوند، ارزشمندترین انسانها با تقواترین آنهاست.
تقوا؛ یعنی، نگه داشتن خود از خطا و انحراف، خویشتن داری، در عمل خدا را در نظر داشتن.
 
«ابتلا» اصل حاکم بر بینش و نگرش انسان در ارتباط با حوادث جهان؛ انسان در این جهان برای رسیدن به کمال آفریده شده است و زندگی وی در دنیا یک دوران محدود و مقدماتی برای خودسازی و پرورش استعدادهای اوست که نتیجه آن در آخرت ظاهر می گردد.
 
بنابراین، همه حوادث، و رویدادها و دریافت نعمتها و نقمتها، به خاطر آزمایش است، و نباید به خوشیهای دنیا دل بست، یا از رنجهای آن دل گیر شد، بلکه رویدادها را باید وسیله ای برای کسب ارزشها و رسیدن به ترقی و کمال تلقی کرد.
 
در برخورد با نقمتها و حوادث تلخ صبر و پایداری نمود و بردباری را نباید از دست داد و با برخورداری از نعمتها و حوادث شیرین نباید سرمست و مغرور شد؛ انسانی که چنین بینشی داشته باشد، همواره رفتاری آرام و توأم با حلم و بردباری و صبر و استقامت خواهد داشت.
 
اگر انسانها این سه اصل را همیشه در نظر داشته باشند، آن وقت رفتارشان در زندگی تفاوت خواهد کرد، رفتاری انسانی، الهی خواهند داشت و چون خود تربیت و تهذیب شده اند، می توانند فرزندان خود را نیز به طور صحیح تربیت نمایند.
 
اگر شما ندانسته طرح و اجرای بنای ساختمان مسکونی خود را به فردی واگذار کنید و پس از گذشت مدتی، معلوم شود که فرد مورد نظر، آگاهیهای لازم را جهت بنا و پی ریزی ساختمان نداشته، و تنها تماشاگر ساختمانهای دیگران بوده و با این کار خود، هزینه های فراوانی بر شما تحمیل کرده است چه خواهید کرد؟ در حالی که اگر چنین اتفاقی رخ دهد، خسارات مادی بر شما وارد شده، که جبران و ترمیم آن در طول زندگی امکان پذیر بوده و غیر ممکن نخواهد بود. البته باید توجه داشت که در پی ریزی بنا و ساختمان مسکونی امری نا دیده و پوشیده و غیر محسوس وجود ندارد، بلکه آنچه مشهود است و با آنها سروکار داریم، اموری محسوس و دیدنی از قبیل گل و آجر، آهن و سیمان، گچ و آهک و … می باشد.
 
با این حال، انجام چنین کاری به اطلاعات فنی درباره پروژه ساختمان سازی، تفکر و اندیشه ، برنامه ریزی و تجربه کاری و پی گیری مداوم نیاز دارد تا بتوان به گونه ای مطلوب از عهده بنای ساختمان بر آمده و به نحو احسن آن را به پایان برد. اما بسیاری از ما در ساختن و پرورش شخصیت وجودی و پی ریزی بنیادهای تربیتی و شخصیتی فرزندانمان نا آگاهانه و بدون احساس کوچکترین مسؤولیتی و بدون صرف وقت و در نظر گرفتن نقشه و اندیشه ای عمل می کنیم و لحظه ای به این موضوع فکر نمی کنیم که بدون شناخت شخصیت کودک و در نظر گرفتن شرایط لازم تربیت و همچنین بدون آشنایی با اصول و مبانی تعلیم و تربیت اسلامی، گام برداشتن در زندگی، عواقب شوم و زیانها و خسارتهای جبران ناپذیری در پی خواهد داشت و ما را دچار غم و اندوه و پشیمانی خواهد نمود که در این صورت، دیگر راه بازگشت نخواهیم داشت .
 
باری به هر جهت زندگی کردن، هرگونه برخورد نمودن، در برخوردها و رفتارهای خانوادگی، توجه به نیازهای کودکان نداشتن، اقتضای سن و ظرفیت آنان را در نظر نگرفتن و پایبند به هیچ یک از ارزشهای والای تعلیم و تربیت نبودن، موجب زیانهای بزرگی می شود که به آسانی جبران پذیر نیست. هرچند به خیال خود، کارهای شخصی مان بسیار خوب و عالی باشد.
 
پی‌نوشت:

1. غررالحکم، ج۷، ص۳۷۸.

 منبع: والدین و مربیان مسؤول، رضا فرهادیان، چاپ پنجم، مؤسسه بوستان کتاب، قم 1392