پرحرفی و مراحل سقوط

کسی که عادت به پرحرفی می کند، بر سخنان خود کنترل کامل نمی تواند داشته باشد، گاهی مطلب خوبی می گوید، گاهی مطلب بیهوده و بی فایده و گاهی ممکن است سخنی بگوید که در آن گناهانی مانند دروغ، غیبت، عیب جویی و تهمت باشد. اگر از عادت پرگویی خود جلوگیری نکند به مرور زمان فضایل اخلاقی را از دست داده مبتلا به رذایل اخلاقی می شود و به مشکلات فردی و اجتماعی دچار خواهد شد و از طرفی چون گفته های او جزء عمل او محسوب می شود، گناهانی را که با زبان خود در اثر پرحرفی مرتکب شده است، آن را نیز در آخرت باید جوابگو باشد. حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می فرمایند: “وَمَنْ کَثُرَ کَلاَمُهُ کَثُرَ خَطَؤُهُ، وَمَنْ کَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَیَاؤُهُ، وَمَنْ قَلَّ حَیَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ، وَمَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ، وَمَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ”، “‌کسی که سخنش زیاد باشد اشتباهش زیاد است، و کسی که اشتباهش زیاد باشد حیائش کم مى شود و کسى که حیائش کم شود ورع او کم می شود، و کسى که ورع او کم شود قلبش مى میرد و کسى که قلبش بمیرد داخل آتش (دوزخ) می ‌شود”. (۱)
 

تفکر در حدیث مذکور

انسان برای اینکه در سخن گفتن از خطا محفوظ بماند، قبل از سخن گفتن می اندیشد و مطلب را ابتدا مورد سنجش قرار می دهد، سپس اگر تشخیص داد که آن مطلب، مطلب مناسبی است آن را می گوید و در غیر این صورت از گفتن آن خودداری می کند، اما شخص پرحرف چون فرصتی برای تفکر نمی یابد و عادت کرده است که تا مطلبی به ذهنش آمد، آن را بر زبان براند، حتماً دچار خطا و اشتباه خواهد شد، زیرا سخن او از مرحله اندیشه و ارزیابی عبور نکرده است و مستقیماً از تصور ذهنی بر زبان آورده است. لذا کسانی که پرحرفی می کنند بدون فکر کردن سخن می گویند و کسانی که تفکر می کنند، کمتر سخن می گویند و بیشتر می اندیشند.

چه بسیار سخنانی پیش می آید که انسان می خواهد بگوید، اما وقتی اندکی به انگیزه ها، محتوا و پیامدهای آن فکر می کند درمی یابد که اصلاً نباید این سخن را بر زبان بیاورد و خدا را شکر می کند که فرصتی برای اندیشیدن یافت و بوسیله لحظه ای تفکر از سخن گفتن اجتناب کرد.

وقتی شخص پرحرفی می کند، سخن درست و نادرست را می گوید و خطاهایش زیاد می شود، هنگامی که خطاهایش زیاد شد دیگر حیا نمی کند که چه کاری انجام بدهد و چه کاری انجام ندهد، همانگونه که حرف های خود را کنترل نمی کند، کارهای خود را نیز کنترل نمی کند. هم جرات پیدا کرده است که هر حرفی که به ذهنش بیاید بزند و هم جرات یافته است که هر چه دلش بخواهد انجام بدهد و حیا که مانع از اعمال زشت می شود چون این عامل بازدارنده کاهش یافته است و مانع درونی در برابر کارهای ناپسند او ضعیف شده است، لذا نه از مردم حیا می کند و نه از خداوند متعال حیا می کند و مرتکب گناه می شود، لذا ورع و تقوای او کم می شود، و کسی که ورع او کم شود در برابر دستورات الهی احساس مسئولیت نمی کند و به خاطر کم شدن ورع قلب او می میرد و کسی که قلبش بمیرد، داخل آتش دوزخ می شود.
 

نکات برگرفته از حدیث مذکور

از این حدیث شریف چند نکته بدست می آید:

۱. بین زیاد سخن گفتن و اشتباه کردن ارتباط وجود دارد، بین خطا و حیا رابطه وجود دارد، بین حیاء و ورع نیز رابطه است، بین ورع و قلب ارتباط وجود دارد و بین مرگ قلب و ورود به آتش دوزخ نیز رابطه وجود دارد. لذا نمی توان گفت که با پرحرفی فقط خطاهای من زیاد می شود، بلکه باید به پیامدهای گام به گام آن نیز توجه کرد که پرحرفی مرحله به مرحله انسان را به سوی هلاکت بکشاند و تا آتش دوزخ چندین مرحله وجود دارد و آن مراحل با یکدیگر ارتباط دارند.

۲. نباید فقط کوچکی زبان را دید و آسانی سخن گفتن را، زیرا همین سخن اگر زیاد شود انسان را به آتش دوزخ می رساند.

۳. بین امور معنوی ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و گاهی معلوم نیست که اثر یک رذیله اخلاقی، چه رذایل اخلاقی دیگری خواهد بود و ممکن است از یک رذیله آغاز شود و به چندین رذیله تبدیل شود.
 

فواید سکوت و آسیب پرحرفی

بنابراین پرحرفی مسیری است که منتهی به آتش دوزخ می شود. در حدیث دیگر از حضرت امام علی (علیه السلام) راهکار جلوگیری از افتادن در چنین مسیری بیان شده است، حضرت می فرمایند: “إنْ کانَ فِی الْکَلامِ الْبَلاغَةُ فَفِى الصُّمْتِ السَّلامَةُ مِنَ الْعِثارِ”، “اگر در سخن گفتن، زیبایى بلاغت‌ باشد، در سکوت، سلامت از لغزش‌هاست”. (۲)

اساساً کسانی که بیشتر در حال سکوت هستند و پیش از هر سخنی تفکر می کنند از لغزش ها سلامت می مانند، زیرا تفکر راه درست و نادرست را به انسان نشان می دهد و از راه نادرست او را بازمی دارد، اما کسی که پرگویی می کند از تفکر نمی تواند راهنمایی بگیرد، لذا دچار خطا و لغزش می شود. حضرت امام علی (علیه السلام) در حدیث دیگر می فرمایند: “مَنْ أکْثَرَ أهْجَرَ وَمَنْ تَفَکَّرَ أبْصَرَ”، “کسى که زیاد (سخن) بگوید هزیان مى‌گوید و کسى که (سکوت و) تفکر کند بینا مى‌شود”. (۳)

چنانچه در حدیث نخستِ حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) بین زیاد سخن گفتن و مرگ قلب ارتباط ذکر شده است، در حدیث پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) نیز رابطه بین زبان و قلب بیان شده است که آن را حضرت امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه از قول رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) بیان فرموده اند: “وَلَقَدْ قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّى الله علیه وآله وسلّم): لا یَسْتَقیمُ ایمانُ عِبْدٍ حَتّى‌ یَسْتَقیمَ قَلْبُهُ، وَ لا یَسْتَقیمَ قَلْبُهُ حَتَّى یَسْتَقیمَ لِسانُهُ”، “رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلّم) فرمودند: ایمان کسى استقامت و راستى پیدا نمى کند، مگر این که قلب او راستى و استقامت یابد، و قلب راستى و استقامت نمى یابد مگر این که زبان راستى و استقامت پیدا کند”. (۴)

پی نوشت ها:
(۱) نهج البلاغه، حکمت ۳۴۹.
(۲) غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، ص۲۵۵، ح۹.
(۳) نهج البلاغه، نامه ۳۱.
(۴) نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶.