از لحاظ شناختی و انگیزشی، استفاده از روش الگویی آثاری دارد که به چند نمونه آن اشاره می شود.
 

شتاب در یادگیری

یکی از آثار استفاده از روش الگویی، سرعت در یادگیری است. «نتایج تجاربی که از مقیاس‌های مختلف فراگیری استفاده کرده اند، نشان می دهد که مردم با نگاه کردن، پیش از آنکه عملی را انجام دهند، یاد می گیرند».(1)
 

کاهش اشتباهات

 از آنجاکه مقلد، الگو را از لحاظ علم، قدرت و خصیصه ای که از او تقلید می کند، برتر از خود می داند و آن الگو این مسیر را قبلا طی کرده است، این مسئله معمولا باعث می شود که مقلد به اشتباهاتی که الگو قبلا دچار شده است، گرفتار نشود. به این دلیل که مردم می توانند پیش از اقدام به رفتار، حداقل به طور تقریبی، نحوه عمل را از نمونه های آن بیاموزند، از خطاهای آشکار و غیرضروری، پیشگیری می شود.
 

ماندگاری آموخته‌ها در ذهن

 یکی دیگر از ویژگی های روش الگویی آن است که آن دسته از آموخته هایی که از طریق مشاهده حاصل می شوند، پایدارتر از آموخته های شنیداری صرف اند؛ چنان که آن ضرب المثل معروف می گوید: «شنیدن کی بود مانند دیدن».
 

ایجاد انگیزه

برای ایجاد انگیزه در انسان، جهت حرکت به سوی قرب الهی، روش های متعددی در قرآن به کار رفته است؛ یکی از این روشها «تشویق» است. آیاتی که متضمن مضامینی چون باغ، حورالعین، درخت و غیره است، از این روش در آنها استفاده شده است. «هشدار و بیم دادن»، یکی دیگر از این ابزارها و روشهاست. آیاتی که بیان کننده عذاب جهنم اند، یا آیاتی که از حسرت جهنمیان در روز قیامت سخن به میان می آورند و اینکه آنها آرزو می کنند که ای کاش به دنیا باز می گشتند و کار نیک انجام می دادند، یا آرزو می کنند که ای کاش به جای انسان، خاک بودند، از این روش در آنها استفاده شده است.
 
استفاده از روش الگویی و بیان حالات و سیره بزرگان اخلاق، در زمینه تربیت اخلاقی، جایگاه انگیزشی بالایی برای متربیان دارد؛ چراکه دیدن رفتار بزرگان و الگو، باعث ایجاد انگیزه در جهت انجام دادن اعمالی مشابه اعمال آنها می شود. الگوهای انسانی نه تنها در ظاهر و رفتار افراد تأثیر می گذارند، بلکه در عمق اندیشه ها و باور آنها نفوذ می کنند و فکر و گرایش افراد را متحول می سازند.
 
در بحث استفاده از روش الگویی، این نکته باید همواره مد نظر برنامه ریزان باشد که این روش، زمانی مفید و منطقی است که در سایه تفکر، تعقل، تدبر و اندیشه ورزی باشد؛ وگرنه از جمله عواملی که در آیات قرآن کریم، مانع کسب معرفت صحیح معرفی شده، «تقلید» است. افرادی که گرفتار ضعف اندیشه و سستی خردند، به دلیل تقلید کورکورانه، موجبات شقاوت خویش را فراهم می سازند. از این رو، یکی از شیوه های برخورد با آفات تقلید، افزایش سطح بینش، شناخت و قدرت اندیشه فراگیران است. افزایش این قدرت باعث می شود که آنها بفهمند کمال آدمی به چه چیزی است و برای رسیدن به آن، بر اساس چه م ملاک هایی باید افرادی را به عنوان الگو انتخاب کنند. در این صورت، دیگر متربی مطیع صرف گفته های مربیان و والدین نیست، بلکه تابع فهم و علم خود خواهد بود و الگوی راستین را از الگوی کاذب تمییز خواهد داد. بدین ترتیب، معلمان، مربیان و الگوهای عقیده و عمل انسان، کسانی خواهند شد که باید باشند.استفاده از روش الگویی و بیان حالات و سیره بزرگان اخلاق، در زمینه تربیت اخلاقی، جایگاه انگیزشی بالایی برای متربیان دارد؛ چراکه دیدن رفتار بزرگان و الگو، باعث ایجاد انگیزه در جهت انجام دادن اعمالی مشابه اعمال آنها می شود. روشن است که اگر آموزگاران و پرورش دهندگان جامعه انسانهایی ذی صلاح باشند، مردم نیز در مسیر صواب قرار خواهند گرفت. (2)
 
با توجه به اصل تعقل و اندیشه ورزی، روش‌های تربیتی باید به گونه ای باشند که به آگاهی های فراگیر شادابی ببخشند و در او رغبت انجام دادن عمل را برانگیزانند. از جمله روش هایی که به تعقل و اندیشه ورزی فرد می انجامد، روش «موعظه» است.
 
موعظه در قالب های متنوعی می تواند صورت بپذیرد که یکی از آنها، یادآوری نعمتهایی است که خداوند عطا کرده است. در تعالیم دینی، از این روش و این قالب، به عنوان یکی از ابزار تأثیرگذار که نقش مهمی در سعادت فرد دارد، یاد شده است.
 
خداوند متعال از این روش در آیات گوناگونی نام برده، و آن را ابزاری برای شکر گزاری از نعمت‌های خداوند دانسته است؛ برای مثال، در سوره مبارکه ضحى، خداوند نعمت های خود به پیامبر گرامی اسلام تان را می شمارد و در پایان، به یادآوری این نعمت ها امر می کند و می فرماید: (وأما بنعمة ربک فحدث)(3). همچنین، در آیات دیگری، خطاب به قوم بنی اسرائیل می فرماید: «به یاد آورید، آن زمانی را که در چنگال فرعونیان گرفتار بودید و حال، در آسایشید».(4)
 
بنابراین، روش موعظه در قالب یادآوری نعمتهای خداوند، یکی از روش‌های بسیار مهمی است که باید در سراسر برنامه ریزی درسی پرتو افشانی کند. به کارگیری این روش، در رسیدن به اهداف عالی تربیت اخلاقی تأثیر بسزایی دارد.
 
پی‌نوشت:
1. محمد تقی تبک، «نظام اخلاق اسلامی از دیدگاه استاد مصباح با تأکید بر مبانی و روش ها»، فصلنامه راه تربیت، شماره اول، سال اول، ص ۱۹۹، به نقل از: محمدتقی مصباح یزدی، جامعه و تاریخ، ص۶۸.
2. محمدتقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش محمدحسین اسکندری، ج ۱.
3. ضحی’ (۹۳)، ۱۱.
4. بقره (۲)، ۶۹.
 
منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(قدس سره)، قم 1393