از اصول تربیت اخلاقی، اصل تعقل و اندیشه ورزی است؛ به این معنا که در هیچ کدام از عناصر برنامه درسی نمی توان اصل عقل را نادیده گرفت و ملاک و مناط هر فعالیتی، انطباق آن با اصول عقلانی است. پیامبر ادراک عاقلانه و پرورش قوه تعقل را بر رنج در عبادت ترجیح می دهند و معتقدند که طریق پیشی گرفتن بر دیگران، در رشد و کمال و رسیدن به اهداف تربیت، پرورش قوه تعقل است. ایشان در این زمینه این گونه می فرمایند: یا على اذا رأیت الناس یتقربون الى خالقهم بانواع البر تقرب انت الیه بانواع العقل تسبقهم؛ «ای علی، چون مردمان در تکثر عبادت رنج برند، تو در ادراک معقول رنج بر، تا بر همه سبقت بگیری».
 
علامه مصباح یزدی در باب اهمیت تفکر در سیر معنوی می فرماید: «اساس همه انحراف ها و سقوطها، غفلت از هویت الهی و انسانی خویش است. “تفکر” کلید انسان شدن و انسان زیستن است. اگر انسان تفکر نکند، هویت واقعی خود را نخواهد شناخت و در نتیجه، به کمال مطلوب انسانی نیز دست نخواهد یافت».
 
یکی از علل سرزنش امت های پیشین در قرآن کریم، تعقل نکردن آنهاست. از این رو، یکی از سفارش های اکید قرآن کریم، توصیه به تعقل و تفکر است و قرآن، به بسیاری از امور، صرفا به دلیل اینکه زمینه ساز تعقل و تفکر گردد، توصیه کرده است؛ گویا تعقل و تفکر، راه را برای رسیدن به اهداف بالاتر تربیت، فراهم می سازد.اصول تعلیم و تربیت با تکیه بر مبانی و واقعیت‌های مرتبط با متربی درنظر گرفته می شوند و بیگانه از مبانی نیستند. از سوی دیگر، بین اصول، روشها و هدفهای تربیتی پیوندی وجود دارد؛ یعنی، بر پایه اصول، روشهای مناسبی را برای رسیدن به اهداف برمی گزینیم. بنابراین تعقل را باید یکی از اهداف میانی تربیت در نظر گرفت، اما از آنجاکه طیفی بسیار وسیع را تحت پوشش قرار می دهد و با قاعده مد نظر ما (عمومیت) که در مقدمه ذکر شد، در کل فرایند برنامه ریزی درسی، انطباق کامل دارد، در اینجا، آن را در زمره اصول تربیت اخلاقی ذکر کردیم.
 
علامه طباطبایی درباره عقل چنین می فرماید: ( و خدای عزوجل هم کلام خود را بر همین اساس ادا نموده، و عقل را نیرویی قرار داده است که انسان در دینش از آن بهره مند شود و به وسیله آن، به سوی حقایق معارف و اعمال صالح راه پیدا کند و این طریق را پیش بگیرد. پس اگر عقل انسان در چنین مجرایی قرار بگیرد و قلمرو عقلش به چهار دیوارهای خیر و شر دنیوی محدود گردد، دیگر عقل نامیده نمی شود. پس باید به عقل، یعنی، نیروی تمییز دهنده خیر و شر، به عنوان یک اصل در نظام تربیتی اسلامی توجه گردد و هر فعالیتی با آن محک سنجیده شود؛ اگر عملی عقلانی بود و ما را در رسیدن به هدف نهایی تربیت کمک می کرد، آن را انتخاب، وگرنه رهایش کنیم. از این رو، در گزینش هدف و روش های تربیتی، باید از اصل عقل تبعیت کرد و همچنین، متربی باید بر اساس ملاکهای عقلانی، امکان تجزیه و تحلیل مطالب را داشته باشد. در نظر گرفتن این اصل به دوره بزرگسالی اختصاص ندارد و حتی در سنین کودکی نیز باید مقدمات استدلال و تشخیص خیر از شر را به مدد دلایل و شواهد به کودک آموخت.
 

توجه به محیط تربیتی

در آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام)  از نقش محیط در تربیت انسان سخن به میان آمده است. در روز قیامت، وقتی برخی از گنهکاران در توجیه گناه خود، احتجاج می کنند به اینکه محیط ما فاسد بود و فرشتگان می گویند:( ألم تکن أرض الله واسعة. )(1)این سخن خداوند، دال بر این است که او تأثیرگذاری محیط بر انسان و تأثیرپذیری انسان از محیط را تأیید می کند و به همین دلیل، می فرماید: وقتی دیدید محیط فاسد است، چرا به محیط دیگر مهاجرت نکردید؟
 
علامه مصباح یزدی در بیان راهکارهایی برای نیفتادن در دام گناه، یکی از راه ها را دوری گزیدن از محیط و موقعیت های تحریک کننده به سوی گناه معرفی می کند. ایشان می فرماید برای اینکه انسان نسبت به گناه تحریک نگردد، یکی از دستورهای کلی آن است که به محل گناه نزدیک نشود و تا می تواند از آنجا فاصله بگیرد.(2) بنابراین، یکی از اصول تربیت اخلاقی در اصلاح رفتارها اصلاح محیطی است که دانش آموز در آن مشغول تحصیل است.
 
در برابر نیازهای زیستی که ادامه حیات انسان به آنها بستگی دارد، یک سلسله نیازهای دیگری نیز وجود دارند که چنین نقشی ندارند، ولی چگونگی ارضای آنها بسیار حایز اهمیت است و تأمین نشدن آنها، به رشد و شکوفایی استعدادهای انسان لطمه می زند. از این دسته نیازها، به نیازهای عاطفی یا روانی تعبیر می شود؛ نیاز به ایمنی، نیاز به انس و تعلق داشتن و نیاز به پیشرفت و خودشکوفایی از این گونه نیازهایند.(3)
 
علامه مصباح یزدی تقویت عاطفه در انسان را عاملی برای کنترل افسارگسیختگی حیوانی معرفی می کند. ایشان تقویت عواطف انسانی در متربیان را، یک وظیفه برای مربیان می داند.
 
اصول تربیتی، قواعد و دستورالعمل‌های که راهنمای عمل مربی قرار می گیرند. برای نمونه، ضرورت توجه به محیط تربیتی، یا ضرورت توجه به توان متربی و روحیه کمال طلبی و سعادت طلبی او، یک سلسله دستورالعملهای کلی است که برنامه ریزان و سیاستگذاران عرصه تعلیم و تربیت باید در مقام تدوین برنامه درسی به آن توجه داشته باشند.
 
اصول تعلیم و تربیت با تکیه بر مبانی و واقعیت‌های مرتبط با متربی درنظر گرفته می شوند و بیگانه از مبانی نیستند. از سوی دیگر، بین اصول، روشها و هدفهای تربیتی پیوندی وجود دارد؛ یعنی، بر پایه اصول، روشهای مناسبی را برای رسیدن به اهداف برمی گزینیم.
 
پی‌نوشت:
1. نساء (4)، ۹۷.
۲. محمد تقی مصباح یزدی، آیین پرواز، ص۱۸۰
٣. جمعی از نویسندگان، تربیت دینی در جامعه اسلامی معاصر: گفت وگوها، (گفت وگو با آیت الله مصباح یزدی)، ص ۲۸-۳۳.
 
منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(قدس سره)، قم 1393