ابوعبدالله محمد (321-405 ق) فرزند عبدالله بن حَمدوُیَه بن نُعَیم ضَبّی طَهمانی مشهور به حاکم نیشابوری و ابن بَیَّع از بزرگان محدثین و فقها و مورخین اسلام است. ابن خَلّکان در وفیات الاعیان گوید: هیچ کس در وسعت علم و عرفان به پایه‌ی او نرسیده بود. در نیشابور متولد شد و در همان شهر در گذشت. فقه و علوم شرعی و ادبی را از علمای نیشابور مانند پدر و خال خود و ابوسهل صُعلوکی فقیه شافعی فرا گرفت. دو سفر به عراق و حجاز کرد و حج گزارد (341 و 360 ق) در بلاد خراسان و ماوراء‌النهر نیز گردش کرد و گویند با دو هزار تن از مشایخ دیدار و مذاکره و مباحثه کرد و از آنان سماع حدیث نمود. در 359 ق قاضی نیشابور شد و به همین سبب او را حاکم خواندند. نزد شاهان آل بویه و سامانی حرمت و تقرب داشت و برای سفارت به دربارهای ایشان رفت و آمد می‌کرد. ابن بیّع از مصنفان معتبر و موثق و در عین حال پرکار و پرنویس بود. به قول ابن عساکر تألیفات او که در دست مردم بوده به 1500 جزء می‌رسیده است. کتاب معروف او در حدیث المستدرک بین الصحیحین به سال 1324 ق در چهار مجلد در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده و مشتمل بر احادیث بسیار در تأیید مذهب شیعه است. کتاب دیگر او تاریخ نیشابور، یا تاریخ علمای نیشابور است که به عقیده‌ی سُبکی در طبقات الشافعیة الکبری معتبرترین و نافع‌ترین تاریخ برای فقها و شاهد تبحر مؤلف در انواع علوم است. بعضی تألیفات دیگر او که غالباً به چاپ نرسیده به نامهای ذیل است: صحیحان، علل، امالی، فوائد الشیوخ، امالی العشیّات، تراجم الشیوخ، معرفة الحدیث، المدخل الی علم الصحیح، ما تَفَرَّدبِه کُل واحِدٍ مِن الّا مامَین، فَصلُ الامام الشافعی المدخل الی معرفة الأکلیل، تَسمِیَة من اَخرَجَهُم البُخاریُّ و مسلم و فضائل فاطمة الزهراء (سلام الله علیها). حاکم نیشابوری از مشاهیر شافعی مذهبان به شمار می‌رود ولی احادیث بسیار در فضائل اهل بیت روایت کرده و آشکارا محبت خود را به علی (علیه السلام) و آل علی (علیه السلام) نشان داده و از معاویه و بنی‌امیّه بیزاری جسته است. از این رو بعضی از علمای سنی او را «رافضی» دانسته و گروهی از علمای شیعه نیز او را شیعی و تظاهر او را به تسنن بنا به تقیه گفته‌اند. ولی حقیقت اینست که او مسلمانی معتدل بوده و به خاطر تعصب فضائل اهل بیت را کتمان نکرده است.
کتابنامه:
اعلام، زرکلی، 227/6؛ اعیان الشیعة، 391/9؛ ایرانیکا، 3-2250/1؛ الایرانیون و الادب العربی، 474/2؛ ایضاح المکنون، 196/2؛ البدایة و النهایة، 355/11؛ تذکره‌ی الحفاظ، 227/3؛ ریحانة الادب، 427/2؛ شذرات الذهب، 76/3؛ الکامل فی التاریخ، 252/9؛ کشف الظنون، صفحات متعدد؛ الکنی و الالقاب، ترجمه، 161/3؛ المنتخب فی السیاق، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسه؛ معجم المؤلفین، 238/10؛ النجوم الزاهرة، 238/4؛ الوافی بالوفیات، 230/3؛ وفیات الاعیان، 484/1؛ لسان المیزان، 232/5؛ ریاض العلماء، 477/5؛ معالم العلماء، 121؛ روضات الجنات، 580؛ معجم الادباء، 673/4.
منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.