تبصرةالعوام، (نام کامل آن تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الانام یا تبصرةالعوام فی تفضیل مذاهب الملتین)، کتابی به فارسی در ملل و نحل که حدود اوایل قرن هفتم هجری به دست یکی از علمای شیعه‌ی امامیه نوشته شده، و از کهنترین آثار بجا مانده به زبان فارسی در علم کلام است. مؤلف این کتاب به درستی شناخته نیست. میرزا عبدالله افندی (م 1130 ق) و در پی او سید محمدباقر خوانساری (م 1313 ق) از مؤلف تبصرةالعوام به نام سید صفی‌الدین ابوتراب مرتضی بن قاسم حسنی رازی یاد می‌کنند. سید صفی‌الدین و برادرش ابوحارث مجتبی از شاگردان ابومحمد عبدالرحمان بن احمد بن حسین خزاعی نیشابوری، معروف به مفید نیشابوری عم پدر شیخ ابوالفتوح رازی (م 544 ق)، مؤلف تفسیر معروف روح الجنان و هر دو از مشایخ روایت منتجب‌الدین رازی بوده‌اند. با توجه به اینکه مفید نیشابوری از شاگردان شریف مرتضی علم الهدی (م 436 ق) و برادرش شریف رضی (م 460 ق) بوده و شیخ منتجب‌الدین رازی نیز اندکی پس از 585 ق درگذشت، نه سخن برخی که تبصرةالعوام را به شریف مرتضی علم الهدی نسبت می‌دهند می‌تواند درست باشد نه گفته‌ی افندی و خوانساری. البته دانسته نیست که نویسنده‌ی این اثر که از خود به نام سید مرتضی بن داعی حسنی رازی یاد می‌کند به درستی چه کسی است. تبصرةالعوام در یک مقدمه و بیست و شش باب تدوین گردیده است و هر یک از ابواب آن درباره‌ی یکی از فرق اسلامی و ادیان دیگر است و بابهای نوزدهم تا بیست و ششم به مقالات شیعه، اختصاص دارد و عناوین آن عبارت است از: «19) در مقالات اصحاب دوم از فرقه‌های اسلامی که ایشان را شیعه خوانند؛ 20) در دانستن حق از باطل؛ 21) در ذکر اعتقادات امامیه؛ 22) در حکایت فدک؛ 23) در ذکر احادیث موضوع و بیان نادرستی آن؛ 24) در فضایح بنی‌امیه؛ 25) در حکایات اهل عدل و جبر؛ 26) در ذکر چند مسأله که بر شیعیان امامی تشنیع می‌زنند». اما چون مؤلف از علمای حدیث و روایت بوده و در تاریخ تبحری نداشته آگاهیهایی که به دست می‌دهد بیشتر جنبه‌ی اخباری دارد و از تعصب خالی نیست. شناخت او از مذاهب دیگر چندان دقیق نیست و پاره‌ای از ادیانی را که به شرح باورهای آنها می‌پردازد به درستی نمی‌شناسد ولی از بدگویی درباره‌ی آنها کوتاهی نمی‌ورزد و کرده‌هایی به آنها نسبت می‌دهد که بی‌پایه است. اما نثر کتاب ساده و روان است و مفردات و ترکیبات مهجور کمتر در آن یافت می‌شود.
منابع :
بیان الادیان فی معرفة مقالات الانام، تصحیح اقبال، تهران، 1364 ش؛ تاریخ ادبیات در ایران، 1033/2؛ تاریخ ایران، کمبریج، 272/5؛ تاریخ نظم و نثر در ایران، 130/1؛ الذریعة، 318/3؛ روضات الجنات، ترجمه، 122/5؛ ریاض العلماء، 159/2.
منبع مقاله :
دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول