تاج العلماء، سید علی محمد (1260-1312 ق) فرزند سلطان العلماء سید محمد بن دلدار علی نقوی لکنهویی، متکلم، محدث، رجال نویس، پزشک، ریاضیدان و فقیه شیعی هندی. در خانواده‌ای از اهل علم برآمد. نیای او سید دلدار (م 1235 ق) از علمای بزرگ شیعه در هندوستان بود و پدرش سلطان العلماء (م 1248 ق) نیز در شمار علمای شیعی بزرگ هند بوده است. تاج العلماء علوم دینی را نزد پدرش و ملامحمد علی قائمة الدین، احمد علی احمد آبادی، محمد عباس لکنهویی آموخت و از حدود 18 تن از علمای شیعه از جمله فاضل اردکانی، میرزا علی نقی طباطبائی و شیخ راضی نجفی اجازه‌ی روایت گرفت. وی در بیشتر زمینه‌های علوم اسلامی مهارت داشت. گذشته از اردو، فارسی و عربی به زبانهای سریانی و عبری نیز مسلط بود. تاج العلماء نویسنده‌ای پرکار بود و نوشته‌های او را تا صد کتاب برشمرده‌اند. وی در میان معاصران خود از حرمت فراوان و پایگاهی بلند برخوردار بود. پیکرش را پس از مرگ در حسینیه‌ی نیای او به خاک سپردند. برخی از آثارش عبارتند از: احسن القصص در تفسیر سوره‌ی یوسف که در عظیم آباد هند به طبع رسیده است؛ الاثنا عشریة فی البشارات محمدیة، درباره‌ی بشارت ظهور پیامبر اسلام در کتب عهدین؛ الاثنا عشریة فی البشارات علویة؛ ارساد اللبیب در شرح التهذیب شیخ بهایی در نحو؛ اسعاف الاصول در شرح زبدة الاصول شیخ بهایی به عربی (چاپ لکنهو، 1312 ق)؛ انوار الانظار در تفسیر سوره‌ی نور؛ ارشادیة یا المواعظ الجنفوریة به اردو که در هند به چاپ رسیده است؛ تحفة الواعظین به اردو در دو مجلد؛ الاذانیة، ارشاد الصائمین الی احکام الدین؛ تحقیق العجیب فی عدم ضمان الطبیب که در هند به چاپ رسیده است؛ ترجمة القرآن که ترجمه‌ی قرآن به زبان اردو است و در هند به طبع رسیده است؛ تنبیه الاطفال که نیز در هند به چاپ رسیده است؛ جواز عمل التصاویر الغیر المجسمة؛ الجوهرة العزیزة در شرح الوجیزة علی بن حسن بحرانی؛ الجوهر الفرد در فواید متفرقة؛ خلاصة الدعوات که ترجمه‌ی اردوی نخبة الدعوات محمدتقی ممتاز العلمای هندی است؛ زاد القلیل در کلام درباره‌ی توحید و عدل است؛ زعفران زار به فارسی در لطایف و ظرایف؛ سلسلة الذهب، در درایه که شرح مبسوط الوجیزة؛ الطرائف و الظرائف؛ عماد الاجتهاد یا فرائد الاحکام در فقه استدلالی؛ فصل الخطاب فی حلیة شرب الدخان؛ القاسمیة که پژوهشی درباره‌ی ازدواج قاسم بن حسن (علیه‌السلام) است؛ گوهر شب چراغ به فارسی در فضیلت نماز شب؛ لحن داودی در رد کتاب نغمه‌ی طنبوری؛ المتن المتین در اثبات اینکه دود روزه را باطل نمی‌کند، میرزا محمد حسین شهرستانی در رساله‌ای به نام الشرح المبین به پاسخگویی تاج العلماء برخاسته و تاج العلماء نیز در رساله‌ی دیگری به نام التعلیق الانیق وی را جواب داده است. این سه رساله در کتاب واحدی که عنوان آن کشف الاوهام است به چاپ رسیده است؛ المواعظ الجوادیة؛ هزار مسأله که ترجمه‌ی الفیه شهید اول است؛ حواشی القرآن در رد سر سید احمد خان؛ النقد الجدید؛ المقالات العلیة فی المنافات العلویة؛ الدر الثمین؛ غیث الله المدرار؛ شرح اخلاق ناصری خواجه نصیر دربی بها؛ رساله‌ای در نجاست کفار؛ شرح حدیث العقل اصول کافی؛ رساله‌ای در علم رجال.
کتابنامه:
ریحانة، 319/1-320؛ نقباءالبشر، 1624/4-1626؛ الذریعة، ذیل نام کتابها.
حسن انوشه
منبع:
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.