از آثار بسیار برجسته شیخ طوسی، کتاب تمهید الاصول وی که در شرح بخش کلامی اثر استادش شریف مرتضی با عنوان جمل العلم والعمل است، نیازمند انتشاری دوباره است. علاوه بر آنکه این متن به صورت بسیار نا شایسته ای منتشر شده، در آن از همه نسخه های خطی بهره گرفته نشده است. نویسنده این سطور البته عجالتا تحقیقی درباره کم و کیف نسخه های خطی این کتاب انجام نداده است، اما می دانم که نسخه کهنه ای از آن در آستان قدس هست. در تحقیق این متن مناسب است که متون کلامی دیگر و از آن جمله آثاری که به تبع آن و به تبع دو کتاب الملخص و الذخیرة استادش شریف مرتضی نوشته شده اند، مورد دقت قرار گیرند. تا چند قرن، و حتی تا دوره محمود حمصی رازی (و اندکی بعد از او) که در برخی گرایشات، نظر شریف مرتضی و شیخ طوسی را نپذیرفته و آشکارا نظر مکتب کلامی ابو الحسین بصری معتزلی را پذیرا شده است، کتابهای کلامی تحت تأثیر آثار کلامی شریف مرتضی و شیخ طوسی بوده اند و در پاره ای از انظار، نظر بهشمیان را که مورد تأیید شریف مرتضی بوده است، پذیرفته اند. البته شیخ طوسی در پاره ای از مسائل کلامی نظر استادش را نمی پذیرد. برای نوشتن تحلیلی از اندیشه های کلامی شیخ طوسی انتشار این متن به صورت محققانه البته مفید است. متأسفانه برخی آثار مهمتر شیخ طوسی در حوزه کلام از میان رفته اند و باید به همین کتاب و نیز الاقتصاد و چند رساله مختصر او خود را محدود کرد.
درباره تصحیح الفهرست شیخ طوسی، خوشبختانه کار بزرگ و محققانه محقق طباطبایی هم اینک در اختیار ماست. اما متأسفانه آن کار قبل از اتمام کار آن به سبب ضایعه درگذشت آن مرحوم، نیمه کاره ماند. محقق طباطبایی آن گونه که خود ایشان به نویسنده این سطور خاطر نشان کردند، در دو نوبت به مقابله نسخه های خطی الفهرست مبادرت کرده بودند: دستآمد نوبت اول ضبط اختلافات الفهرست چاپ نجف با شماری از نسخه های کهن و مهم این کتاب بود که در دو نسخه چاپی این کتاب ثبت شده بود. بار دیگر به دلیل پیشامدی ناخواسته، ایشان ناچار می شوند که ضمن استنساخ یکی از این نسخه ها اختلافات آن نسخه را با نسخ دیگر تا آنجا که در اختیار داشته اند و با بهره گیری از تجارب و نتایج دور نخست، ثبت کنند؛ گو اینکه در دور دوم به دلیل وجود برخی از آن نسخه ها در کتابخانه های عراق، به همه آن نسخه ها دسترسی نداشته اند. آنچه که به عنوان تحقیق جدید متن الفهرست پس از درگذشت محقق طباطبایی منتشر گردید، حاصل کار نوبت دوم بود که شاید می توانست با مراجعه به آن دو نسخه چاپی محشی به اختلافات نسخه های خطی که حاصل نوبت اول بود، به صورت کاملتری عرضه شود. محقق طباطبایی در زمان حیاتشان تنها موفق شدند نسخه ای از الفهرست را آماده کنند که با نسخ بسیار مهم دیگر مقابله شده بود و همواره نیز به ویژه در اواخر عمرشان تأکید داشتند که این کار دست کم نیازمند یک سال کار فشرده دیگر است تا از میان نسخه بدلها، اصح نسخ الفهرست سامان دهی شود. ایشان همچنین این نیت را داشتند که بر پاره ای از مطالب الفهرست، تعلیقاتی را بسان تعلیقات بر الفهرست منتجب الدین ارائه دهند و عملا هم در پاره ای موارد نکاتی را به صورت اولیه یادداشت کرده بودند. صد افسوس که آن مرحوم فرصت نیافتند تا نتیجه چند سال مقابله نسخ مختلف الفهرست که برخی از آنها را در کتابخانه های عراق یافته بودند و با دقتی تمام سامان گرفته بود را در متنی منقح آن طور که خود نیت انجام آن را داشتند، به سامان برسانند. بنابراین آنچه از الفهرست شیخ طوسی همینک به کوشش محقق طباطبایی منتشر شده است، تنها نماینده نیمه نخست تلاش آن مرحوم است؛ و به عبارتی دیگر بخش مقابله نسخه ها. تصحیح نهایی متن و اختیار اصح نسخ و تعیین دقیق اشتباهات نسخه ها به همراه توضیح پاره ای از مشکلات متن، چیزی است که ایشان نیت انجام آن را داشتند و هزار حیف و افسوس که قضای محتوم مانع از انجام این نیت شد. همین چند مورد حواشی محقق طباطبایی بر چند مورد از عبارات الفهرست نشان از عمق اطلاع و وسعت دقت نظر آن مرحوم در دانش رجال دارد. در حقیقت پاره ای از آن یادداشتها برخاسته از اطلاع عمیق و کم نظیر محقق طباطبایی در شناخت رجال حدیث شیعه و اهل سنت هر دو بود. عموما چنین است که آگاهان بر دانش رجال شیعی اطلاعی وسیع از رجال حدیث اهل سنت ندارند و همین امر گاهی مشکلاتی در تحقیقات آنان را فراهم می کند. محقق طباطبایی از آن دسته محققان بلند پایه ای بود که همسان دستی قوی در هر دو زمینه داشت و همین امر کار او را متمایز می کرد.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/