چند سالی پیش آقای یعقوب جعفری مراغی کتابی به نام شرح جمل العلم والعمل منتشر کرد که شرحی بود تازه بر کتاب جمل العلم والعمل شریف مرتضی. از شروحی که بر این متن مختصر و مفید کلامی و فقهی (به سبک کتابهای فقهی فتوایی دوره متقدم امامیه که بخشی نیز در عقاید داشته است) در اختیار است، یکی شرح بخش فقهی آن از ابن براج است و دیگری شرح بخش کلامی آن از شیخ طوسی، با عنوان تمهید الأصول. هر دو شرح تاکنون به چاپ رسیده اند. کراجکی نیز شرحی بر جمل العلم داشته که از آن منابع مختلف و از جمله ابن شهر آشوب در معالم العلماء (ص ۱۵۳-۱۵۴) نام برده اند. تمامی این شارحان که خود از برجسته ترین فقیهان و متکلمان شیعه امامیه هستند، از شاگردان مؤلف کتاب یعنی شریف مرتضی بوده اند. دلیل اقبال آنان به این کتاب هم اهمیت کتاب و نویسنده آن بوده و هم اینکه کتاب به دلیل ویژگیهای مهم آن و نیز حجم اندک آن مجال تدریس و تدرس فقیهان در دوره های متقدم بوده است. اما نکته مهمی که از شرح جدید چاپ شده آقای جعفری بر می آید، آن است که خود نویسنده کتاب هم، این متن را مبنای تدریس در مجالس درسی خود قرار می داده است. این شرح جدید را آقای یعقوب جعفری گرچه در نسخه های آن مجهول المؤلف بوده است، به خود شریف مرتضی نسبت داده اند. دلیل اصلی ایشان این است که در سرتاسر کتاب بیشتر عبارات شروح به گونه ای است که روشن است گوینده آن خود شریف مرتضی است. در مقدمه متن کتاب هم اشاره به اینکه مطالب شرح از شریف مرتضی است، شده است. اما محقق محترم توجه به عبارت اصلی مقدمه کتاب نکرده است که در آن نویسنده مقدمه به تصریح می نویسد که این کتاب حاصل مجلس درس استاد مؤلف است و در همان مقدمه توضیحاتی درباره اینکه این متن از سوی وی و بر اساس مجلس درس شریف مرتضی تنظیم شده، آورده است (ص ۳۷-۳۸). بنابراین، این مقدمه به خوبی گواه آن است که کتاب نمی تواند اثر قلمی شریف مرتضی باشد؛ بلکه تنها بیشتر مطالب آن متکی بر گفتار وی در مجلس درس بوده است. بدین ترتیب انتساب این اثر به شریف مرتضی منتفی است. در فهارس کهن هم نامی از شرح جمل العلم والعمل در میان آثار شریف مرتضی دیده نمی شود. باید در عوض گفت این کتاب در سنت “تعلیق” نویسی جای می گیرد که سلف آن چیزی است که امروزه در حوزه های دینی به آن “تقریرات” گفته می شود. در تعلیق نویسی، مطالب شرح گونه استاد بر یک متن که در مجلس درس ارائه می شده است، از سوی شاگرد تحریر می شده و گاه مطالبی هم بدان افزوده می شده است. در تعلیق ها عمدتا مطالب متن اصلی به بحث گزارده می شده و گاهی هم نویسنده تعلیق، نکاتی را بر خلاف نظر استاد مطرح می کرده است. تعلیق ها بدین ترتیب حاصل تدریس متون درسی مشهور بوده اند که در سنت مجالس درس، مورد تدریس و تدرس قرار می گرفته اند. در مجالس درس، متن کتاب مورد شرح، بر اساس نوشته سابق شارح شرح نمی شده، بلکه شارح، متن کتاب را مبنا قرار می داده و شرح خود را به شکل آزاد پیشنهاد می کرده است. از مقدمه کتاب شرح جمل العلم هم به خوبی پیداست که این اثر نوعی تعلیق است و به خوبی می توان آن را تعلیق جمل العلم خواند.
به نظر می رسد که بدین ترتیب می توان نویسنده این تعلیق را کراجکی دانست که تاکنون شرح او مفقود فرض می شده است. وی از شاگردان شریف مرتضی بوده و می دانیم که علاقمند به مباحث کلامی نیز بوده است. با وجود اینکه کتاب شرح جمل العلم او را ابن شهر آشوب نام برده، اما نام این شرح در فهرستی که یکی از شاگردان کراجکی برای تألیفات استادش تهیه کرده، دیده نمی شود. این فهرست وسیله محقق طباطبایی در مجله وزین تراثنا منتشر شده است. به نظر می رسد که علت عدم ذکر این کتاب در فهرست آثار کراجکی همین نکته بوده که شاگرد او به خوبی می دانسته است که این کتاب در حقیقت محصول مجالس درس استاد کراجکی یعنی شریف مرتضی بوده است؛ بنابراین نمی توان آنرا تألیف مستقلی قلمداد کرد. به هر حال این اثر محصول مشترک استاد و شاگرد است و بخشهایی از آن هم احتمالا مربوط به خود شاگرد معلق است و نه استاد. در نسخه چاپی کتاب ابن شهر آشوب، اگر دقت آن مورد تردید قرار نگیرد، از کتاب کراجکی تنها به شرح جمل العلم تعبیر شده (نیز نک: امل الآمل، ۲/۲۸۷ که در نسخه او هم همینطور ضبط شده بوده است) و این خود مؤید این است که او ظاهرا تنها تفسیر بخش عقاید کتاب را عرضه کرده بوده است؛ نکته ای که با متن کتاب ما و مقدمه آن کاملا سازگار است. بدین ترتیب می توان این کتاب را تعلیق جمل العلم و یا تعلیق شرح جمل العلم خواند.
مدتی پیش پروفسور زابینه اشمیتکه به نویسنده این سطور متذکر شدند که نسخه ای از شرحی جدید بر جمل العلم والعمل را ظاهرا در یکی از مجموعه های کتابهای قرائیم یافته اند. من آن نسخه را از نزدیک ندیده ام و نمی دانم نسبت آن با شرحی که آقای جعفری منتشر کرده اند چیست. اما بر اساس ویژگی هایی که دوست محترممان به اطلاع بنده رساندند، ظاهرا شرح دیگری است. باید منتظر انتشار این شرح چهارم باقی ماند.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/