در میان نامه های مرحوم علامه محمد خان قزوینی به سید حسن تقی زاده که محصول سالهای اقامت پاریس قزوینی است، در یک نامه قزوینی اشاره ای به نسخه خطی کهنی از رجال کشی می کند که در اختیار داشته است که البته بعدها این نسخه همراه سایر کتابهای آن مرحوم به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد. قزوینی البته از طریق تحصیلات طلبگی خود در تهران و نیز از طریق اطلاع بر چند کتاب رجالی شیعی، با نام کشی آن زمان فی الجمله آشنا بوده است، اما از آنجا که در آن ایام اطلاعی از چاپ این متن در بمبئی نداشته است؛ به تقی زاده اظهار می دارد که بنا دارد این متن را که آن را بسیار مهم و بسان طبقات ابن سعد ولی از نوع شیعی آن می داند، به شیوه انتقادی تحقیق کند. از آنجا که نسخه کتابخانه قزوینی ناقص بوده، وی از تقی زاده می خواهد تا کنگاشی در کتابخانه موزه بریتانیا داشته باشد، شاید به نسخه خطی دیگری از این کتاب دسترسی یابد. البته قزوینی درست اندکی بعد، از چاپ این متن اطلاع حاصل می کند و صد افسوس که از آن نیت صرف نظر می کند. باری کتاب کشی، چند دهه بعد در مشهد و بر اساس چند نسخه و از جمله دو نسخه کهن که یکی از آنها هم همان نسخه قزوینی است، به مناسبت کنگره شیخ طوسی، منتشر شد. اما با وجود تلاش بسیار محقق دانشمند آن کتاب و فهارس خوب پایانی، محقق در بسیاری از موارد نتوانسته است مشکلات متن رجال کشی را حل کند و اشتباهاتی در اسناد و مطالب احادیث وارد شده و بسیاری از رجال ناشناخته باقی مانده اند. علاوه بر اینکه چاپ کتاب هم ابدا چشم نواز نیست و در آن شیوه های انتقادی تصحیح متون به کار گرفته نشده است. البته می دانیم که برخی از مشکلات موجود در متن رجال کشی، برخاسته از نسخه های این کتاب نیست و گویا پاره ای از آنها از خود کشی و یا نسخه ای از آن کتاب بوده است که به بغداد رسیده بوده است. در این باره انشاء الله در دنباله همین مقالات که درباره شیخ طوسی منتشر می کنیم، سخن خواهیم راند. اما به هر حال اگر مراجعه به نسخه های خطی بیشتری از رجال کشی صورت گیرد و یا منابعی که از آن کتاب نقل کرده اند، مانند کتب رجالی کهن و حتی کتابهایی مانند التحریر الطاووسی و یا مجمع الرجال قهپایی شاید بتوان به مواردی دست یافت که تصحیح متن را بهتر سامان دهد. از مجمع الرجال نسخه ای به قلم نویسنده آن در کتابخانه آقای دکتر علینقی منزوی موجود بود که سالها پیش آن را به لطف همراه شماری دیگر از نسخه های نفیس به دائرة المعارف بزرگ اسلامی واگذار کردند. این نسخه طبعا بیشتر از نسخه چاپی رجال قهپایی می تواند در امر تصحیح رجال کشی یاریگر باشد. اما اینجا در رابطه با رجال کشی لازم است به نسخه کهن دیگری اشاره کنم که تاکنون مورد استفاده قرار نگرفته و باید در تصحیح جدید این متن از آن بهره گرفت. سالها پیش در محضر مرحوم محقق طباطبایی سخن از تصحیح رجال کشی رفت و ایشان بنده را تشویق به انجام این کار کردند و در ضمن از نسخه ای کهن در کتابخانه موزه بریتانیا خبر می دادند که آن را در آن کتابخانه شخصا دیده بودند. توصیفی هم از آن نسخه در ضمن یادداشتهای آن مرحوم از نسخه های موزه بریتانیا موجود است که آن مرحوم آن توضیحات را همان زمان به نویسنده این سطور نشان دادند.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/