۱- فهرست ادبیات معتزله

در رابطه با ادبیات معتزله تا کنون کار مستقلی صورت نگرفته است. البته مقصودم کاری تحقیقی و مستقل در رابطه با کتابهای علمای معتزله در سده های میانه است؛و الا در کتابهای بروکلمان و سزگین و نیز در فهرستهایی که از تألیفات زیدیان معتزلی تاکنون ارائه شده, به صورتهای مختلف این موضوع مورد توجه قرار گرفته است.
در میان عربها برخی کارهای نه چندان مطلوب در این رابطه و بیشتر با نگاه تکنگاشتی درباره برخی از متکلمان معتزله و یا شعر اعتزالی در مصر و بیروت و نقاط دیگر به چاپ رسیده است؛ اما اگر بخواهیم از نوشته های تک نگاشتی در رابطه با متکلمان معتزلی یاد کنیم, البته تحقیقات اسلام شناسان غربی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. تاکنون دهها کتاب و مقاله در رابطه با متکلمانی مانند ابراهیم نظام, ابوالهذیل علاف, معمر بن عباد, جبائی ها و از همه مهمتر قاضی عبدالجبار منتشر شده و برخی از آنها در ارتباط با کتابشناسی این متکلمان تحقیقات خوبی در آثاری مستقل و بیشتر در ضمن کتابهایشان ارائه داده اند. دانیل ژیماره به کتابشناسی ابوعلی و ابوهاشم جبائی در دو مقاله پرداخته که بسیار جالب توجه و تحقیقی است. در کتاب بزرگ استاد فان اس هم همه جا در ذیل نام متکلمان معتزلی از آثار و تألیفات آنان نام برده شده و درباره ماهیت آنها سخن رفته است. در مقالات دائرة المعارف اسلام لیدن و ایرانیکا هم این توجه همیشه مطرح بوده است. اما با این وصف تاکنون کاری شایسته کتابهای کلامی و اصولی معتزلیان و از جمله زیدیانی معتزلی که اولویت کاری آنان تألیف در زمینه کلام بوده است, انجام نپذیرفته بود. اخیرا یکی از محققین جوان اروپایی با توجه به فهرستهای نوینی که از آثار زیدیان و نیز معتزله در یمن منتشر شده و نیز بر اساس کاتالوگهای کتابخانه های مهم دنیا و از همه مهمتر کتابخانه های چند کشور اروپایی که از حدود صد و اندی سال پیش میزبان شمار بسیار زیادی از نسخه های خطی زیدی و معتزلی بوده اند (مانند کتابخانه های موزه بریتانیا, لیدن, برلن, مونیخ, واتیکان, آمبروزیانا و…) دست به تألیف کاتالوگ بسیار مهم و در عین حال دقیقی برای نسخه ها و عناوین کتابهای مؤلفان معتزلی و نیز مؤلفان زیدی / معتزلی زده و فهرستی از نسخه های این نوع آثار را که در کتابخانه های عمومی و خصوصی کشورهای اسلامی و غربی و از همه مهمتر یمن و نیز سن پترزبورگ(روسیه) موجود است, با نظامی بر اساس نام متکلمان و دانشمندان معتزلی و زیدی(باکتابشناسی و نسخه شناسی دقیق) عرضه کرده است. در مورد زیدیان البته تنها به کسانی پرداخته که در زمینه علم کلام دست به تألیف زده و آثاری از خود بر جا گذاشته اند. این کتابشناسی در نوع خود بی نظیر و با تنظیم و ترتیب بسیار جالب و دقیق و همراه با کلیه مآخذ احوال و آثار و با ارجاع مستمر به منابع قدیم و جدید و فهارس نسخه های خطی تدوین شده است.
این فهرست طبعا به دانشمندان کمک می کند تا با نسخه ها و تألیفات کلامی معتزلی و زیدی آشنایی بیشتری پیدا کرده و به ویژه در رابطه با نسخه های موجود از کتابهای زیدی در کشورهای غربی و از جمله مجموعه بسیار مهم گلاسر و آمبروزیانا آشنایی بیشتری پیدا کنند. این کار در سال ۲۰۰۷ به زبان انگلیسی منتشر خواهد شد .

۲- کتاب التذکره ابن متویه

ابن متویه از نامدارترین متکلمان معتزلی مکتب بهشمی و از پیروان مکتب قاضی عبدالجبار همدانی است که تاکنون از وی سه مجلد از کتاب ( تعلیق ) المحیط بالتکلیف در بیروت توسط محققان غربی به چاپ رسیده است . مجلد چهارم نیز زیر چاپ است .
این کتاب شرح گونه ای است از کتاب المحیط قاضی عبدالجبار . استاد مادلونگ در مقاله خود در دایره المعارف درباره او و کتابهایش بحث مختصری کرده است ؛ اما با این وصف درباره او کمتر اطلاعی در دست است و حتی نام او هم با اشتباهاتی در جلد اول کتاب المحیط عنوان شده است . البته او را شاگرد قاضی عبدالجبار دانسته اند و از کتاب الکفایه او در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید نقل شده است . از کتاب التحریر او هم در المعتمد ملاحمی استفاده شده است . اما مهمترین تأثیر ابن متویه در منابع معتزلی / زیدی بعدی , در خصوص نقلهایی است که از وی درباره مباحث فلسفی علم کلام و در حقیقت مباحث اللطیف من علم الکلام / دقیق الکلام کرده اند ؛ در موضوعاتی مانند جواهر و اعراض و مباحث تولید و اعتماد و غیره . این نقلها به کتاب التذکره فی الجواهر والاعراض وی مربوط می شود که چنانکه می دانیم تنها جلد نخست آن , سالها پیش بر اساس نسخه یمنی در قاهره منتشر شده است . هم اکنون استاد دانیل ژیماره تمامی کتاب را مورد تصحیح قرار داده و چنانکه خود ایشان به نویسنده این سطور متذکر شدند , این کتاب بناست در دار المشرق بیروت منتشر شود . این کتاب در سطح بسیار وسیعی توسط نویسندگان یمنی زیدی مورد استفاده قرار گرفته است , همانند المهدی لدین الله احمد بن یحیی المرتضی در کتابهای خود . از این کتاب شرحی کهن از سده ششم قمری در کتابخانه مرحوم اصغر مهدوی موجود است که متأسفانه مجهول المولف است و از آن عکسی هم در دانشگاه تهران یافت می شود . خوشبختانه محقق سختکوش آلمانی خانم زابینه اشمیتکه این کتاب را همراه مقدمه و فهارس بسیار خوب به صورت فاکسیمیله در دست انتشار دارند . با انتشار این کتاب آشنایی ما با اندیشه های فلسفی متکلمان معتزلی بی تردید فزونی خواهد یافت . گرچه در این باره تا کنون تحقیقات متعددی توسط محققان غربی صورت پذیرفته ولی هنوز بسیاری از این تحقیقات , از نسخه های زیدی / معتزلی جدید یمن استفاده کاملی نکرده اند و منابع آنان هنوز مورد بررسی و شناسایی دقیق قرار نگرفته است .

۳- کتاب التوحید ابومنصور ماتریدی

اخیرا موفق شدم نسخه ای از کتاب التوحید ماتریدی چاپ جدید استانبول را به دست آورم . این کتاب سالها پیش در بیروت و توسط دار المشرق و با تحقیق فتح الله خلیف منتشر شده بود , آن هم بر اساس تنها یک نسخه متعلق به کتابخانه کمبریج .
متأسفانه تاکنون نیز نسخه دیگری از این کتاب پیدا نشده و محققان طبع جدید ناچار شده اند از همان تک نسخه برای این تحقیق جدید استفاده کنند . این کتاب مهمترین تألیف ماتریدی , متکلم نامدار سنی و پیشوای ماتریدیان است که سنیان حنفی در عقاید از او پیروی می کنند . چاپ جدید به دلایل متعدد بر چاپ قبل مرجح است و استفاده از این کتاب را آسانتر می کند . با وجود تأثیری که این کتاب در کلام سنی و ماتریدی داشته , این امر که تنها یک نسخه از آن باقی مانده , اندکی غریب می نماید . البته از ماتریدی کتاب بزرگ تفسیر قرآن و یکی دو نوشته منسوب و نه چندان مهم هم باقی مانده ولی در مقایسه با کتاب تفسیر و نیز نوشته های مفقود وی که تنها از عناوین آنها با خبر هستیم , باید گفت که کتاب التوحید از اهمیت بیشتری برخوردار است . خوشبختانه تفسیر ماتریدی که تاکنون تنها چاپهای ناقصی از آن در اختیار بود , از چند سال پیش از سوی مرکز اوقاف ترکیه در حال تحقیق و نشر است که بی تردید سند مهمی از این متکلم برجسته و نویسنده نامدار سنی قرنهای سوم و چهارم خواهد بود . درباره کلام ماتریدی به زبان عربی چندین تک نوشت موجود است , اما در سالهای اخیر چند تحقیق خوب در مغرب زمین چاپ شده که یکی هم از سوی انتشارات بریل منتشر شده است . از چند سال پیش چاپ کتابهای کلام ماتریدی در دستور کار برخی از محققان قرار گرفته است . در یادداشتی دیگر شاید به این موضوع برگردم . اما اینجا علاقمندم تنها درباره کتاب التوحید یکی دو نکته را متذکر شوم . کتاب التوحید تأثیر قابل ملاحظه ای بر کتاب تبصره الادله ابوالمعین النسفی , نویسنده نامدار ماتریدی سده پنجم داشته است و چنانکه می دانیم کتاب نسفی از مهمترین نمایندگان کلام ماتریدی است که تا امروزه مورد مراجعه است و از مهمترین منابع اندیشه های کلامی سنی قلمداد می شود . از طریق کتاب التوحید ماتریدی با اندیشه های کلامی معتزلیان و متکلمانی همانند ابن راوندی و ابو عیسی وراق و بسیاری دیگر آشنا می شویم . این کتاب برای شناخت اندیشه های معاصر معتزلی خراسانی ابومنصور یعنی ابوالقاسم بلخی نیز بسیار مفید است و پیداست که ابومنصور با دقت از محتوای آثار معتزلی بهره می گیرد . از خلال ردیه هایی که بر اندیشه های معتزلی دارد , به خوبی می توان تمایز میان متکلمان سنت را با متکلمان معتزلی دریافت و البته این امر نیازمند مطالعه دقیق این کتاب است . بی تردید با فقدان بسیاری از منابع معتزلی و کلامی متقدم , می بایست مدعی شد که کتاب ماتریدی جزء مهمترین منابع کلامی کهن است که از طریق آن می توان به تمایز میان اندیشه های مختلف کلامی و معتزلی پی برد . به ویژه به دلیل قدمت کتاب و معاصر بودن مولف با بزرگترین متکلمان معتزلی اوائل سده چهارم مانند ابوهاشم جبایی و ابوالقاسم بلخی و نیز با متکلمان سنی مانند ابوالحسن اشعری , این کتاب می تواند ما را با فضای بحثها و جدلهای وابسته به مباحث کلامی و الهیات در این دوره حساس از تاریخ علم کلام آشنا کند .
اما طرفه تلاش محققان کتاب در اثبات ترک بودن ابومنصور ماتریدی است که بنا بر برخی منابع گفته شده عرب تبار بوده , اما محققان کتاب در ادبیات وی نوعی ” لحن ” ترکی یافته اند . اگر در همه این امور بتوان تردید کرد اما ظاهرا کمتردر فارسی دانی ماتریدی بتوان تردید روا داشت .

۴- جلد آخر كتاب كلام و جامعه

متخصصان تاریخ علم کلام اسلامی و علاقمندان به این رشته از مطالعات به خوبی با عنوان کتاب استاد فان اس درباره علم کلام در دو قرن دوم و سوم اسلامی آشنایی دارند . عنوان کتاب به خوبی نشان دهنده رویکرد مولف است : کلام و جامعه .
بی تردید تاکنون در تاریخ تحقیقات کلامی کتابی همسنگ این کتاب تدوین نشده است ؛ گرچه نباید تلاشهای شماری از نویسندگان غربی در رابطه با موضوعات و شخصیتهای کلامی را که به صورت تک نوشت نوشته شده است , نا دیده گرفت ؛ کسانی مانند مایکل کوک , مونتگمری وات , دانیل ژیماره , میشل آلارد , قنواتی , مادلونگ و اشمیتکه . این محققان و شماری دیگر از اسلام شناسان غربی تلاشهای فراوانی برای ارائه متون و تحلیل تاریخ علم کلام و فرق مذهبی اسلامی داشته اند و هر یک در شعبه تخصصی خود , در شمار بهترین محققان هستند . کتاب فان اس به دلیل اینکه رویکردی جامع به تاریخ علم کلام در دو سده نخستین , یعنی حساسترین دوره تاریخ تحولات مذاهب اسلامی و شکل گیری علم کلام دارد , جایگاهی ویژه در این میان دارد . رویکرد استاد فان اس به تاریخ علم کلام رویکردی مبتنی بر تحلیل تاریخی و جامعه شناختی است و می کوشد مسائل علم کلام را در بستری تاریخی و جامعه شناختی مورد تحلیل قرار دهد . در عین حال استاد فان اس می کوشد مسائل کلامی را با نگاهی پدیدار شناسانه مورد تحلیل قرار دهد و آنها را به عنوان مسئله هایی با ساختاری فلسفی مطالعه کند . شاید یکی از وجه ممیزات کارهای استاد فان اس با برخی از محققان دیگر در همین امر باشد.
گرچه در ایران , مصر و سایر کشورهای اسلامی مطالعات جدی درباره تاریخ علم کلام صورت می گیرد و تصحیحات و کتابشناسی های متعددی درباره متون کلامی انجام می پذیرد , اما درک و رویکرد تاریخی همراه با نقد تحلیلی متون در بستری جامعه شناختی , چیزی است که در جوامع ما هنوز به مقدار لازم جا نیافتاده است و گاه مسبب مشکلاتی در سطوح مختلف اندیشه و رفتار می شود .
ساختار کتاب , بر اساس شهرها و بومهای مختلف اسلامی در دو قرن دوم و سوم قمری و بررسی رجال و مکاتب مختلف مذهبی و کلامی اسلامی در بستر سیر تاریخی است و بدین وسیله استاد فان اس , اهمیت بوم / مکاتب شهری را در تحول اندیشه کلامی و مذهبی در آغاز اسلام معاینه نشان می دهد . گستره کتاب همه مذاهب و مکاتب اسلامی را پوشش می دهد و در مورد رجال برجسته مکاتب کلامی , همه چیز را درباره شرح حال و آثار و عقاید آنان مورد تحلیل قرار می دهد , کسانی مانند هشام بن الحکم که هنوز حتی یک تحقیق خوب درباره وی به زبان فارسی و حتی عربی وجود ندارد و پیشوایان اعتزال و اباضیه و مرجئه و دیگران .
یکی از مهمترین کارهای استاد فان اس در این کتاب ترجمه بخشهای زیادی از منابع مرتبط و پاره هایی از منابع کلامی به زبان آلمانی در دو جلد پایانی این کتاب است . این کار به ویژه برای آشنایی محققان غربی با منابع و اصطلاحات کلامی بسیار سودمند است و زمینه را برای معادل یابی و مفهوم سازی اصطلاحات کلامی در زبانهای غربی توسعه می دهد .
اخیرا استاد فان اس به مولف این یادداشت متذکر شد که در حال تدوین آخرین مجلد این کتاب درباره تحلیل کتابشناختی منابع کلامی و کتابهای ملل و نحل و مقالات نویسی است و در این مجلد می کوشد ادبیات فرق نویسی و زمینه های آن را مورد مطالعه همه جانبه قرار دهد .
موفقیت استاد را از خداوند خواستارم.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/