چكیده

هدف نهایی فرستادن پیامبران و كتاب‌های آسمانی، ایجاد جامعه‌‌ای منزّه از آلایش‌های شیطانی، اقامه عدل و زمینه‌سازی برای رسیدن به حیات جاودانی است. داشتن جامعه‌‌ای خوب در گرو داشتن خانواده‌ی سالم در آن است. امروزه افزایش آمار طلاق، تهدید مهمی برای سلامت جامعه به شمار می‌رود. برای جلوگیری از طلاق و فروپاشی بنیاد خانواده باید علت‌های آن مورد بررسی قرار گرفته، در زمینه‌ی زدودن آن‌ها تلاش شود. عوامل یادشده را می‌توان به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم كرد. یكی از عوامل درونی طلاق، به عدم تربیت صحیح زن و شوهر در دوران كودكی برمی‌‌‌‌گردد. امام رضا (علیه السلام) برای تربیت صحیح سخنانی‌‌ ایراد فرموده است. طبق سیره ‌‌ایشان، مهم‌ترین اصول تربیتی كه فرزند باید با آنها تربیت شود تا بتواند در زندگی آینده‌اش، همسری شایسته باشد و دچار آسیب‌های ناشی از طلاق نگردد، عبارت است از: دیانت، صداقت و راستگویی، بردباری و گذشت، پرورش روحیه‌ی بزرگواری و عزت نفس، خوداتكایی، رشد عقلانی و توجه به نقش الگویی پدر و مادر.
بحران اقتصادی، فساد و بی‌بندوباری در سطح جامعه از جمله مهم‌ترین عوامل بیرونی طلاق‌اند. با استفاده از رهنمودهای امام رضا (علیه السلام) می‌توان گفت، قناعت، دوری از تكلف، تجمل‌گرایی و اسراف، سبب كاهش فشارهای اقتصادی می‌گردد. بدیهی است در ‌‌این زمینه، نقش اطرافیان در‌‌ ایجاد تسهیلات لازم برای حلّ‌ دشواری‌های اقتصادی خانواده‌های ضعیف نبایستی نادیده گرفته شود. برای حلّ معضل فساد در جامعه، مهم‌ترین وظیفه برعهده‌ی تمامی افراد جامعه به‌ویژه زنان است كه با حفظ عفاف و حیا، سلامت روانی جامعه را تأمین كنند و در حوزه‌ی خانوده، با فراهم آوردن جاذبه‌های گوناگون، مقدمات دلگرمی و جذب همسر را فراهم آورند.

كلیدواژه‌ها: امام رضا (علیه السلام)، خانواده، طلاق، بحران اقتصادی، بی‌بندوباری.

مقدمه

طلاق مانند هر پدیده‌ی اجتماعی، علت‌های مختلفی دارد كه برای مقابله با آن، باید ریشه‌های آن را در جامعه از میان برد. عواملی را كه سبب طلاق می‌شوند، می‌توان به طور كلی به دو دسته تقسیم كرد:

1. عوامل درون خانواده:

ضعف باورهای مذهبی، بی‌اعتنایی زن و مرد به خواست همدیگر، حاكم شدن روح تجمل‌پرستی و اسراف، نبودن روحیه‌ی صداقت، گذشت و احترام متقابل بین زن و شوهر، عدم گذشت و صبر، توقعات نابجا، فریب یا دروغ، بدبینی و تهمت، حسادت زن یا شوهر، بددهنی زن و شوهر، وسوسه‌های شیطانی و خیانت‌های زناشویی، غرور و خودخواهی، حرص، وسواس و….
2

. عوامل بیرون خانواده:

بحران اقتصادی، آزادی‌های بی حدّ و حصر توأم با فساد و بی‌بندوباری و…
بسیاری از عوامل درون خانواده كه سبب از میان رفتن ازدواج‌ها می‌شوند، ناشی از نقش‌هایی است كه زن و شوهر در زندگی زناشویی خود، ‌‌ایفا می‌كنند كه آن‌ها را در دوران كودكی و در خانواده پیشین خود آموخته‌اند؛ بنابراین، ‌‌اینها به عدم تربیت درست در دوران كودكی زن و شوهر برمی‌گردد. باید بررسی شود كه از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) پرورش كدام اصول اخلاقی و اعتقادی در دوران كودكی، در آینده به حفظ بنیاد خانواده یاری می‌رساند.
در بحث عوامل تأثیرگذار از سوی جامعه بر فروپاشی خانواده‌ها نیز باید سبك زندگی امام (علیه السلام) را بررسی كرد تا مشخص شود، طبق سیره‌ی حضرت، چگونه می‌توان تأثیر‌‌ اینها را بر خانواده‌ها از میان برد.

اصول بنیادی تربیت از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)

1- دیانت

سخن پیشوایان دین درباره‌ی سعادت به یك اصل كلی برمی‌گردد كه همان اعتقاد و عمل به اصول دیانت است. پدر و مادر باید از دوران كودكی اصول دیانت را در گوش فرزندان خود، بخوانند و آنان را در اجرای ‌‌این دستورها یاری كنند و به ‌‌این وسیله، معیار صحیح زندگی را به آنان آموخته، ‌‌ایشان را به راه سعادت و رستگاری رهنمون سازند. (3) ‌امام رضا (علیه السلام) فرمود: خداوند به یكی از پیامبران خویش، وحی فرستاد: «اذا اُطِعتُ رضیتُ، و اذا رَضیتُ باركتُ، و لیسَ لِبركتی نِهایهٌ» (4)؛ هرگاه اطاعت شوم، خشنود می‌گردم و آن‌گاه كه از كسی خرسند شوم، به زندگی او بركت خواهم داد و بركتی هم كه از جانب من باشد، پایان نخواهد داشت.
عقیده‌ی مذهبی آن چنان آرامش و اطمینان باطنی برای دلها به ارمغان می‌آورد كه از آثار ظاهری آن، نیكویی بی‌دریغ افراد جامعه نسبت به یكدیگر است. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «جَرَی القلمُ بحقیقةِ الكتابِ منَ الله بالسعادةِ لِمَن آمَنَ واتقی» (5)؛ از سوی خداوند تبارك و تعالی قلم قضا جریان یافته كه سعادت برای اهل ‌‌ایمان و تقواست.
دین‌داری، یكی از اركان زندگی سعادتمندانه است. فردی كه به دین پایبند نباشد، به پایبندی او بر رعایت حقوق همسر و زندگی مشترك، هیچ تضمینی نیست. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «اذا خَطَب الیك رجلٌ رضیتَ دینَه و خُلُقَه فزَوّجْه، و لا یمنَعك فَقرُه وفاقتُه، قال الله تعالی: «إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ» (6)؛ هرگاه خواستگاری آمد كه دین و اخلاقش را می‌پسندی، اجابت كن و از تنگ‌دستی او مهراس، خداوند متعال فرموده: اگر (مردان مجرد ازدواج كنند) و فقیر باشند، خدا از فضل خود، بی‌نیازشان می‌كند.
بنابراین، مرد و زن اگر ‌‌ایمان واقعی داشته باشند، به چنان شخصیت استوار و متعادلی دست می‌یابند كه هیچ گونه مشكل و درگیری جدّی میان آن‌ها پدید نمی‌آید. پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «كسی كه با زنی، تنها به خاطر جمالش ازدواج كند، خوشایند خود را از او نبیند و كسی كه با زنی به خاطر مالش ازدواج كند، خدا او را به همان مال واگذارد (و لطف و رحمت خود را از وی باز می‌گیرد). بر شما باد ازدواج با زنی كه دین داشته باشد!» (7)

2- صداقت و مبارزه با دروغ

بسیاری از افراد بر اثر تربیت‌های نادرست محیط خانواده به صفت خانمان برانداز دروغ دچار می‌شوند. بر پدران و مادران لازم است نخست، خود، راستگو باشند تا بتوانند فرزندانشان را راست‌گو بار آورند، دوم، با فراهم آوردن شرایط مساعد برای جلوگیری از دروغ در خانواده، به رشد روانی اعضای آن كمك كنند. امام رضا (علیه السلام) جایگاه دروغ‌گو را چنین توصیف می‌فرماید: «اذا كذب العبدُ كذِبةَ تَباعدَ الملكُ منه مسیره میل مِن نتنِ ما جاء به»؛ هرگاه كسی مرتكب دروغ گفتن شود، فرشته (رحمت حافظ او) به خاط تعفّن دهانش یك میل از وی فاصله می‌گیرد. (8)
همچنین حضرت روایت می‌كند: شخصی به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و از او خواست شیوه‌‌ای به او بیاموزد كه منشأ همه خیرات باشد و سعادت دنیا و آخرتش را تأمین كند. حضرت در پاسخ فرمود: دروغ مگو.
آن شخص می‌گوید: من توصیه‌ی حضرت را مورد توجه قرار دادم و به آن عمل كردم؛ زیرا از اینكه مبادا گناه و تخلفی در برابر خداوند از من سرزند، ترس داشتم (راست‌گویی مرا از بدكرداری نجات داد) چرا كه می‌اندیشیدم، در صورتی كه كسی از من بپرسد، فلان عمل خلاف را انجام داده‌‌ای؟ اگر راست بگویم، حقیقت عمل را گفته‌ام و پرده از اسرارم كنار می‌رود و در نتیجه، ‌رسوا می‌شوم. اگر هم دروغ بگویم، برخلاف توصیه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عمل كرده‌ام. بنابراین، مجبور شدم خودسازی كنم و از همه گناهان و لغزش‌ها دست بردارم. (9)

3- بردباری و گذشت

اخلاق یكی از عناصر مهمّ شخصیت انسان و بیانگر كیفیت ذات او است كه درجه‌ی رسوخ‌ ‌ایمان را در او نشان می‌دهد. امام رضا (علیه السلام) در مورد اهمیت اخلاق فرمود: «اقربُكم منّی مجلساً یوم القیامةِ احسنُكم خُلُقاً و خیرُكم لاهلِه» (10)؛ در قیامت آن كس به من نزدیك‌تر است كه در دنیا خوش اخلاق‌تر و نسبت به خانواده خود نیكوتر باشد. عفو و بخشودگی از صفت‌های پسندیده اخلاقی و از جمله سپاهیان عقل به شمار آمده است. ‌‌این صفت اخلاقی از جهت رشد معنوی، سلامت و آرامش روانی، امنیت خانوادگی، عزت اجتماعی و بهره مند نمودن انسان از مواهب حیات، بسیار ضرورت دارد. از لوازم عفو و گذشت، آن است كه آدمی با آن كس كه از او بریده، پیوند برقرار كند؛ به كسی كه او را محروم كرده، بخشندگی كند و از كسی كه به او ظلم كرده، درگذرد. (11)
امام رضا (علیه السلام) مردم را به بردباری و گذشت، تشویق می‌فرمود تا ‌‌این را عنصر ضروری زندگی اجتماعی دانسته، از مهم‌ترین لوازم اخلاق پاكیزه‌ی انسانی بشناسند. ‌‌ایشان در تفسیر آیه‌ی كریمه «فاصفح الصفح الجمیل» فرمود: «العفوُ من غَیرِ عتابٍ» (12). از گناهان درگذر، به طوری كه توأم با سرزنش نباشد.
مردی كه در گذشته، ظلم بسیار بر امام رضا (علیه السلام) كرده بود، بر مأمون وارد شد. مأمون خواست گردن او را بزند، پس گفت: «‌‌ای ابوالحسن! چه می‌فرمایی؟» امام (علیه السلام) فرمود: «می‌گویم، اگر نكویی كنی و از او درگذری، خداوند بر عزت تو می‌افزاید».
امام رضا (علیه السلام) بردباری را سبب مزید عزّت و افزایش قدر و منزلت انسان می‌داند، زیرا شكیبایی و گذشت در هنگامی كه انسان می‌تواند بدی را با بدی تلافی كند و نمی‌كند، نشانه‌ی نیرومندی او در مهار خشم و قدرت او بر جلوگیری از تحریكات نفس در برابر تعدّی است. (13)
فرزندانی كه با ‌‌این صفت تربیت یابند، در آینده افرادی فعّال، خدمتگزار، گشاده‌رو، خوش اخلاق و در زندگی آینده‌شان موفق و بدون اختلاف‌های خانوادگی خواهند بود.

4- نقش الگویی والدین

مادر، نخستین الگوی اخلاقی برای فرزندان است. امام رضا (علیه السلام) با توجه به‌‌ این مسئولیت عظیم، سفارش اكید داشت كه با زنانی شایسته ازدواج شود: (14) «ما أفادَ عبدٌ فائدهً خیراً من زوجهٍ صالحهٍ إذا رآها سَرَّته و إذا غابَ عنها حَفِظَته فی نفسِها و مالِه» (15)؛ هیچ بهره‌‌ای شخص نبرده است بهتر از فایده‌ی همسر صالح كه چون شوهر، او را می‌بیند، خوش حالش می‌كند و هنگامی كه مرد، دور از خانه است، همسرش با پاكدامنی (‌آبروی) وی را حفظ می‌كند و مراقب دارایی او خواهد بود.
از سوی دیگر، پدر و مادر در روابطشان با یكدیگر باید نقش الگویی‌شان را در نظر بگیرند و بدانند تمامی گفتار و كردارشان توسط فرزند به ثبت می‌رسد و در زندگی آینده‌اش همان‌ها را به كار می‌گیرد؛ بنابراین، پدر و مادر باید فرموده امام رضا (علیه السلام) را عمل كنند: «اگر مؤمنی خشمگین شود، عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی‌برد و اگر شادمانی یابد، ‌‌این خرسندی، وی را دچار باطل نمی‌كند و چون به اقتداری رسد، بیش از آنچه حق دارد، نمی‌گیرد.» (16)
امام رضا (علیه السلام) در سیره‌ی عملی خویش، در راستای تقویت عواطف و تكریم شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشران، ‌‌اینگونه بودند. ابراهیم بن عباس می‌گوید: «هرگز شخصیتی برتر از امام رضا (علیه السلام) ندیدم، هرگز پای خویش را مقابل هم‌نشین خویش، دراز نمی‌كرد و پیش او تكیه نمی‌داد، به خدمتگزاران دشنام نمی‌گفت؛ صدایش به خنده بلند نمی‌شد و همواره با غلامان و زیردستان خود، كنار سفره غذا می‌نشست.» (17)

5- پرورش روحیه‌ی بزرگواری و عزت نفس

از جمله مسئولیت‌های مهم خانواده در مورد فرزندان، آن است كه در تربیت اخلاقی و پرورش عزت نفس آنان كمال مراقبت را معمول دارند و در هر شرایطی به تناسب فهمشان راه و روش صحیح زندگی را به آنان نشان دهند. فرزندان در عین ‌‌اینكه برای یك زندگی اخلاقی مستعد هستند، برای پستی و رذالت نیز قابلیت دارند. مربی لایق و عاقل می‌كوشد، از چنین فرصتی استفاده كند و آنان را به مكارم اخلاق و ارزش‌های اصیل انسانی (ادای امانت، انصاف، عدالت و…) بخواند و از ‌‌این طریق، راه رسیدن به هدف‌ها را برای ‌‌ایشان فراهم آورد. هر كه به چنین درجه از تربیت دست یابد، به هر مرتبه‌‌ای از مراتب دنیوی برسد، خود را كامل نپنداشته، به وضعیت خود، قانع و دل خوش نمی‌شود، زیرا دنیا و شئون مادی در نظرش بی ارزش است. آنچه در نظر او اهمیت دارد، شرافت و حیثیت انسانی است؛ بنابراین، او هرگز چیزی را با ‌‌این سرمایه مبادله نمی‌كند و خویشتن را به بهای ارزان نمی‌فروشد. (18) امام رضا (علیه السلام) فرمود: «ما هلَك امرُوٌ عَرَفَ قَدرَه»؛ شخصی كه قدر و منزلت خویش را بشناسد، هلاك نمی‌گردد. (19)
بزنطی گوید: به امام رضا (علیه السلام) گفتم، برای من نامه‌‌ای به اسماعیل بن داود (نویسنده دستگاه مأمون) بنویس، شاید از او چیزی به من رسد، حضرت فرمود: «انا اَضَنُّ بك اَن تَطلبَ مِثلَ هذا و شبهَه و لكن عَوِّل عَلی مالی»؛ من برای شأن تو دریغ دارم كه از او و امثال او، چیزی بخواهی، اما نیاز خود را از مال من برآورده كن.
امام رضا (علیه السلام) حتی در برخورد با غلامان و خادمان هرگز حاضر نبود كرامت انسانی آنان را نادیده بگیرد. ‌‌ایشان در ریزترین نكته‌ها و كارها، ‌‌این كرامت را پاس می‌داشت. یاسر خادم حضرت می‌گوید: امام رضا (علیه السلام) به ما فرمود: «اگر بر بالای سر شما ‌‌ایستادم و در حال غذا خوردن بودید، بلند نشوید تا غذا خوردن را تمام كنید.» (20)
اساس عشق و محبت در هسته مركزی عزت نفس قرار دارد. كودكانی كه وابستگی عاطفی شدیدی به پدر و مادر خود دارند، كمتر دچار خشونت طلبی و افراط در موادمخدّر، الكل، دخانیات و… می‌شوند؛ یعنی هرچه ارتباط عاطفی شدیدتر باشد، كودكان بخت بیشتری در اجتناب از دشواری‌ها و ساختن بنیادی مستحكم برای زندگی‌شان دارند. (21)
بهترین راه پرورش اعتماد به نفس، ‌‌این است كه اطفال را با مشكلاتی مناسب با وضع فكری و جسمی آن‌ها، مواجه ساخت. سپس آن‌ها را به طور مستقیم یا غیرمستقیم مورد حمایت قرار داد. چنین كاری سبب می‌شود كه آن‌ها به استعدادهای نهفته‌ی خویش پی برند و در راه كشف ‌‌این منبع خداداد بكوشند. (22)

6-خوداتكایی

توجه به استقلال و خوداتكایی، از نكته‌های مهم تربیتی است. همگام با رشد جسمانی و افزایش سن، توقّعات و انتظارات مردم از كودك افزایش می‌یابد و او باید خود را برای ‌‌ایفای نقش در جامعه آماده سازد. پدر و مادر باید ضمن نظارت صحیح و حساب شده، به تدریج زمینه‌ی استقلال و خوداتكایی را در فرزندانشان به وجود آورند و با واگذاری مسئولیت به‌‌ ایشان، قدرت اداره‌ی زندگی را در آن‌ها تقویت كنند. از جمله سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) توجه به ‌‌این امر مهم است. آن حضرت به خوبی برای فرزندش جواد (علیه السلام) آینده‌نگری فرمود و چون می‌دانست فرزندش در نوجوانی مسئولیت بزرگ رهبری جامعه اسلامی را به عهده می‌گیرد، با واگذاری مسئولیت‌ها به وی، قدرت مدیریت و رهبری را در او تقویت كرد. امام رضا (علیه السلام)، هنگامی كه در مدینه بود، اداره‌ی امور خویش را در عمل، به فرزندش وانهاد و حضرت جواد (علیه السلام)، با ‌‌اینكه نوجوان بود، به خوبی از عهده‌ی این امر برآمد. (23) حنان بن سدیر می‌گوید: پیوسته حضرت جواد (علیه السلام) با‌‌ اینكه نوجوان بود، اداره‌ی امور حضرت رضا (علیه السلام) را در مدینه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهی می‌كرد و هیچ یك از خدمتگزاران با وی مخالفت نمی‌ورزید. (24) این سخن بدان معناست كه حضرت جواد (علیه السلام) به خوبی مدیریت می‌نمود و از ‌‌این رو آن‌ها با او مخالفت نمی‌كردند.

7-رشد بُعد عقلانی

رشد بعد عقلانی و شكوفا ساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند، یكی از مهم‌ترین ابعاد تربیت است. منطقی بارآوردن فرزند، سبب می‌شود، درست بیندیشد، خردمندانه تصمیم بگیرد؛ عاقلانه رفتار نماید و در صورت لزوم، بی هیچ هراسی از دیدگاه‌ها و رفتارهای خود، دفاع كند. سیره‌ی تربیتی امام رضا (علیه السلام) از‌‌این منظر نیز الگویی كامل برای همه‌ی رهروان آن حضرت است. بنان بن نافع نقل می‌كند كه روزی مأمون از جایی كه حضرت جواد (علیه السلام) با كودكان بازی می‌كرد، می‌گذشت. كودكان از ترس، میدان بازی را ترك كردند و تنها جواد (علیه السلام) در آنجا ‌‌ایستاد. مأمون از او پرسید: چرا همراه بچه‌ها فرار نكردی؟ فرمود: گناهی مرتكب نشدم تا از ترس بگریزم و جاده هم تنگ نیست تا آن را برایت باز كنم، از هرجا می‌خواهی عبور كن. مأمون از ‌‌این پاسخ تعجب كرد و پرسید: تو كیستی؟ حضرت در جواب فرمود: من محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) هستم. (25)
درباره عوامل تأثیرگذار از سوی جامعه بر فروپاشی خانواده نیز باید سبك زندگی امام (علیه السلام) را بررسی كرد تا مشخص شود، طبق سیره حضرت، چگونه می‌توان تأثیر ‌‌این‌ها را بر خانواده‌ها از میان برد.

عامل اقتصادی

امام رضا (علیه السلام) فرمود: «مَن اَصبَحَ مُعافیً فی بدنِه، آمناً فی سَربه، عنده قوتُ یومه، فكانّما حیزَت له الدنیا» (26)؛ هر كس صبح را شب كند، در حالی كه تندرست و دارای امنیت و آرامش خاطر و قوت روزانه خود باشد، گویا همه‌ی دنیا برایش فراهم است.
اگر زن به واقع، قصد سازش با شوهرش را داشته باشد، همواره در مقام دل‌جویی از او برآمده، كاری نخواهد كرد كه همسرش آزرده گردد، بلكه مراقب است كه توقعات خود را محدود ساخته، هرگز شوهر خود را به انجام كارهایی كه در توان او نیست، مجبور نمی‌كند. (27)
با رعایت كردن اصول زیر می‌توان فشار اقتصادی را كاهش داده یا از میان برد:

قناعت:

در انتخاب همسر، مسئله برخورداری شوهر از امكانات مناسب مالی، درخور توجه است. اگرچه كمبود یا فراوانی آن به تنهایی نمی‌تواند دلیل طلاق یا خوش بختی باشد، به اعتقاد استاد مطهری، اقتصاد، زیربنا نیست و البته كم بنایی هم نیست! اما آنچه مهم می‌نماید، ‌‌این است كه زن و مرد می‌توانند با قناعت‌ورزی و چشم پوشی از جاذبه‌های دنیایی و با توكل بر خدا، ضعف اقتصادی خویش را جبران كنند و مانع تأثیرگذاری ناگوار كمبود منابع مادی بر روابط زناشویی خویش شوند.
تنظیم برنامه‌ی اقتصاد زندگی براساس اندازه‌گیری درآمد و مخارج، آن قدر مهم است كه نیمی از كسب ثروت محسوب می‌شود. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «مَن رَضِیَ عن اللهِ تعالی بالقلیل من الرزقِ رَضِیَ اللهُ عَنه بالقلیلِ مِن العَملِ» (28)؛ كسی كه به روزی اندك از خداوند خشنود باشد، خداوند از او به عمل كم خشنود خواهد شد.
«القناعةُ تجمع الی صیانةِ النفس و عِزِّ القدرةِ و طرحِ مؤونةِ الاستكثارِ و التعبّدِ لاهلِ الدنیا» (29)؛ قناعت، نفس آدمی را از خطا و لغزش نگه می‌دارد و موجب می‌شود كه انسان به جمع ثروت نپردازد و خود را در نزد اهل دنیا خاضع و حقیر نكند.
مرد خانواده می‌تواند با اتخاذ شیوه صرفه‌جویی، از توقعات و انتظارات بیجا و بیش از حدّ اعضای خانواده بكاهد. معمولاً فرزندانی كه در وفور نعمت پرورش می‌یابند، فعالیت مغزی آن‌ها برای رفع موانع، ضعیف است و در طوفان حوادث زندگی مانند پركاهی از ‌‌این سو به آن سو پرتاب می‌شوند. (30)

دوری از تكلف:

برخی افراد در روابط خانوادگی و اجتماعی برای اقناع تمایل خودنمایی، زیر بار تكلف می‌روند. اولیای دین، در تمام برنامه‌های زندگی، از تكلف مبرّا بوده و آن را عملی ناپسند دانسته‌اند. امام رضا (علیه السلام) می‌فرماید: «مردی حضرت علی (علیه السلام) را به منزل خود، دعوت كرد. حضرت علی (علیه السلام) به او فرمود: دعوتت را به سه شرط می‌پذیرم: از بیرون خانه، هیچ چیز برایم تهیه نكنی. از آنچه در منزل داری، هیچ دریغ نداری و بر اهل خانه و افراد تحت سرپرستی‌ات تنگ نگیری. عرض كرد: پذیرفتم. حضرت علی (علیه السلام) دعوت او را پذیرفت.» (31)

نهی از اسراف:

از یاسر خادم روایت شده كه روزی غلامان میوه می‌خوردند، ولی میوه را ناتمام خوردند و به دور انداختند. حضرت فرمود: «سبحان الله! اگر شما نیاز ندارید، افراد نیازمندی هستند؛ به محتاجان بدهید تا بخورند». (32)

ایجاد تسهیلات لازم برای حلّ دشواری‌های اقتصادی خانواده‌های ضعیف:

‌‌این قسمت مربوط به نقش اطرافیان است كه با كمك‌های مالی خود، می‌توانند خانواده‌هایی را كه در معرض فشار اقتصادی هستند، یاری رسانده، مانع فروپاشی آن‌ها گردند. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «مَن فَرَّجَ عَن مؤمنٍ كُربةً مِن كُرَبِ الدنیا، فرج اللهُ عنه كربةً من كربِ الاخرةِ» (33)؛ هر كه از مؤمن، گرفتاریی از گرفتاری‌های دنیا را برطرف كند، ‌خدا گرفتاریی از گرفتاری‌های آخرت را از وی برطرف می‌نماید.
علی بن شعیب می‌گوید: به محضر امام رضا (علیه السلام) شرفیاب شدم. حضرت فرمود: «چه كسی از تمام مردم، معاش بهتر و زندگی نیكوتری دارد؟ عرض كردم: شما داناترید. فرمود: كسی كه دیگران در معاش او به خوبی معیشت كنند و در پرتو زندگی او، مرفّه بزیند.» (34)
حضرت درباره‌ی پرداخت قرض الحسنه و مهلت دادن در گرفتن آن فرمود: «ارفُق بمن لك علیه حقُّ تاخذه منه فی عَفافٍ و كَفافٍ فان كانَ غریمُك مُعسراً و كان انفقَ ما اخذ منك فی طاعةِ اللهِ فَانظِرهُ الی میسَرةٍ و هو ان یبلُغَ خَبرُه الامامَ فَیَقضی عنه اویَجِد الرجلُ طولاً فیقضی دینَه و ان كان انفق ما اخذه منك فی معصیةِ اللهِ فلیس هو مِن اهلِ هذه الآیةِ: «وَ إِنْ کَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَیْسَرَةٍ» (35) (36)؛ با آن كس كه حقی بر عهده او داری، مدارا و مهربانی كن و آن را با رعایت عفاف و كفایت حال او از وی بگیر و اگر بدهكار تو تنگ‌دست باشد و مالی كه از تو گرفته، در طاعت خدا خرج كرده، مهلتش بده تا گشایشی برای او پیدا شود و آن گشایش‌‌ این است كه خبر تنگ دستی وی به زمامدار و حاكم برسد و حاكم، قرض او را ادا كند و یا مدیون، مالی به دست آورد و وام خود را بدهد و اگر آنچه از تو گرفته، در معصیت خدا صرف كرده، مشمول ‌‌این آیه نیست: اگر مدیون تنگ دست باشد، پس باید مهلتش داد تا وقتی كه گشایش برایش حاصل شود.

عامل فساد و بی بندوباری در جامعه

انواع فساد و بی بندوباری در جامعه، سبب سست شدن نظام خانواده‌ها می‌گردد. فسادهایی همچون بدحجابی، بدپوششی، روابط آزاد میان زنان و مردان در سطح اجتماع، بی عفتّی‌ها و بی حیایی‌هایی كه هر روزه در سطح جامعه در حال گسترش است، همگی ‌‌این‌ها تأثیر مخرّب و ویرانگری بر بنیاد خانواده‌ها گذاشته، چرا كه ممكن است مرد همسرش را با دیگر زنان سنجیده، وقتی آن زیبایی‌ها و دلربایی‌ها را در وی نبیند، ناخواسته زمینه برای فروپاشی خانواده فراهم می‌آید.
بنابراین، زنان باید برای حفظ بنیاد خانواده، دو اصل مهم را رعایت كنند:
1- در حوزه خانوادگی، مرد را از هر جهت تأمین كرده، در مقابل تمایلات طبیعی او تسلیم شوند تا در حصار عفت خانوادگی، محیط اجتماعی از نظر اخلاق و عفت عمومی محفوظ بماند و مرد به چشم‌چرانی و هوس بازی آلوده نشود. همچنین باید پیوسته با ‌‌ایجاد جاذبه‌های گوناگون (تهیه غذاهای مطبوع و متنوع، تر و تازه نگه داشتن روابط همسری و…) مقدمات دلگرمی خانوادگی و جذب شوهر را فراهم آورند؛ بنابراین، امام رضا (علیه السلام) زنان را به آراسته بودن نزد همسرانشان سفارش می‌كند: «انّ اللهَ یُبغِضُ منَ الرجالِ القاذورةَ» (37)؛ همانا خداوند از افراد كثیف كه به نظافت و آراستگی خود، اهمیت نمی‌دهند، بیزار است.
2-همیشه با واژه‌هایی محبت‌آمیز، عشق و محبت خود را به شوهر نشان دهند. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «واعلم اَنَّ النساءَ شَتّی: و مُنهُنَّ الغنیمةُ و الغرامةُ و هی المتحبِّبةُ لزوجها و العاشقةُ له» (38)؛ بدان زنان چند دسته‌اند، بعضی زن‌ها برای شوهرانشان بهترین غنیمت هستند، زنانی كه به شوهرانشان اظهار عشق و محبت می‌كنند.
حضرت به مردان نیز سفارش می‌كند كه از توجه و نظرآلوده به زنان بیگانه خودداری ورزند: علی بن سوید می‌گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض كردم: من با زنان زیباروی زیادی سروكار دارم و وقتی به آن‌ها می‌نگرم، از زیبایی آن‌ها لذت می‌برم و خوشم می‌آید. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «یا علیُّ! لا باسَ اذا عرف اللهُ من نِیَّتِكَ الصدقَ و ‌‌ایاك و الزنا، فأنَّه یَمحَقُ بالبركةِ و یُهلِكُ الدینَ»؛ اگر نیت صادقانه داشته باشی و قصد شهوانی در كار نباشد، مانعی ندارد؛ مواظب باش كه به زنا آلوده نشوی؛ از موجبات آن بپرهیز؛‌ زیرا زنا، بركت و ‌‌ایمان را نابود می‌كند. (39)
از سوی دیگر، باید حیا و عفت در سطح جامعه افزایش یابد تا محیط اجتماع فقط مكانی برای كار و فعالیت‌های اجتماعی باشد. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «حیا از ‌‌ایمان است؛ كسی كه حیا و شرم ندارد، در حقیقت ‌‌ایمان ندارد.» (40)
چنین افرادی علاوه بر آنكه شخصیت روانی خود را ساقط می‌كنند، جامعه را به عوارض شوم و خطرناك روانی و اجتماعی همچون اختلال و ناامنی دچار خواهند كرد.
باید به زنان و دختران جامعه، مفهوم خود احترامی را آموخت كه بخشی از آن به معنای استفاده از پوشش و لباس مناسب در جامعه است، به طوری كه برای ارائه یك تصویر مثبت از خود، لزومی ندارد كه از طریق آرایش‌های نامناسب و نامتناسب با فرهنگ عمومی جامعه، خود را به صورت كالایی نمایشی در معرض دید چشمان ناپاك قرار دهند.

نتیجه‌گیری

هر مسلمان كه بخواهد به اصول و مبادی اسلام متعهّد باشد، لازم است سخنان امامان (علیهم السلام) را در زندگی خود، ‌به كار بندد، زیرا‌‌ این‌ها همان اصول و آموزه‌هایی است كه توانست جامعه‌ی عقب افتاد‌ه‌ی عرب را، به جامعه‌ی متمدنی كه فضیلت، محبت، برابری و دادگری زیربنای آن بود، مبدّل سازد؛ بنابراین، انسان‌ها باید رفتار فردی و اجتماعی خود را براساس معیارها و ارزش‌های درست و استوار قرار داده، خود را با محتوای اخلاقی و انسانی‌‌ این سخنان هماهنگ گردانند تا جامعه‌‌ای انسانی و با فضیلت به وجود آید كه بتواند مصداق «خیر امّة اخرجت للنّاس…» قرار گیرد.
امروزه با افزایش آمار طلاق، احساس امنیت و آرامش در روابط میان زن و شوهر به سستی گراییده و خانواده به گونه‌ی فزاینده‌‌ای با نیروهای مخرّب مواجه شده است كه تهدید مهمی برای سلامت جامعه به شمار می‌آید. مهم‌ترین علت‌های طلاق را می‌توان به دو دسته عوامل درون خانواده و بیرون خانواده تقسیم كرد كه عوامل درونی به عدم تربیت صحیح زن و مرد در دوران كودكی بازمی گردد.
امام رضا (علیه السلام) سخنانی را برای تربیت صحیح ارائه فرموده كه طبق سیره‌ی‌ ایشان، مهم‌ترین اصول تربیتی كه باید فرزند با آن‌ها تربیت شود تا بتواند در زندگی آینده‌اش همسری شایسته باشد و دچار آسیب‌های ناشی از طلاق نگردد، عبارت‌اند از: دیانت، صداقت و راستگویی، بردباری و گذشت، پرورش روحیه‌ی بزرگواری و عزت نفس، خوداتكایی، رشد عقلانی و توجه به نقش الگویی پدر و مادر.
بحران اقتصادی، فساد و بی بندوباری در سطح جامعه، از جمله مهم‌ترین عوامل بیرونی طلاق‌اند. با استفاده از رهنمودهای امام رضا (علیه السلام) می‌توان گفت، قناعت، دوری از تكلف، تجمل‌گرایی و اسراف، سبب كاهش فشارهای اقتصادی می‌گردد. بدیهی است در ‌‌این زمینه، نقش اطرافیان در ‌‌ایجاد تسهیلات لازم برای حلّ دشواری‌های اقتصادی خانواده‌های ضعیف نبایستی نادیده گرفته شود. برای حلّ معضل فساد در جامعه، مهم‌ترین وظیفه برعهده تمامی افراد جامعه به ویژه زنان است كه با حفظ عفاف و حیا، سلامت روانی جامعه را تأمین كنند و در حوزه‌ی خانواده، با فراهم آوردن جاذبه‌های گوناگون، مقدمات دلگرمی خانوادگی و جذب همسر را فراهم آورند.

پی‌نوشت‌ها:

1. استادیار و عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء (علیها السلام).
2. دانشجوی كارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه الزهراء (علیها السلام).
3. كتابچی، محسن، آیین زندگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، ص 132.
4. كلینی، محمد بن یعقوب، اصول كافی، ج2، ص 257.
5. عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الرضا (علیه السلام)، ج1، ‌ص 257.
6. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ج103، ص 372.
7. حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج14، ص31.
8. كتابچی، محسن، آیین زندگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، ص 136.
9. مجلسی، همان، ج69، ص 262.
10. عطاردی، همان، ج1، ص 297.
11. كتابچی، همان، ص 96.
12. تفسیر نورالثقلین، ج3، ص 27.
13. فضل الله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا (علیه السلام)، ص 63.
14. قاسمی نژاد، زهرا، لك زایی، صغری، «سازوكارهای تربیت دینی نسل منتظر از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)»، راه تربیت، ش19.
15. عطاردی، همان، ص 256.
16. فضل الله، همان، ص 236.
17. عطاری كرمانی، عباس، خورشید مشرق، ص 105.
18. كتابچی، همان، ص 68.
19. مؤسسه در راه حق، پیشوای هشتم، ص 49.
20. عطاری كرمانی، همان، ص 91.
21. صفایی مسعود، ریشه‌های طلاق و درس‌های خوشبختی، ص155.
22. بهشتی، احمد، تربیت كودكان در جهان امروز، ص 209.
23. همت بناری، علی، «امام رضا (علیه السلام) و تربیت فرزند»، نشریه فرهنگ كوثر، شماره 17.
24. عطاردی، همان، ص 211.
25. مجلسی، همان، ج50، ص 56.
26. همان، ج67، ص 313.
27. كتابچی، همان، ص107.
28. مجلسی، همان، ج52، ‌ص122.
29. عطاردی، همان، ج1، ‌ص 272.
30. كتابچی، همان، ‌ص 92.
31. ابن بابویه، همان، ج2، ص 42.
32. اسحاقی، سیدحسین، پیشوای مهر، ص108.
33. مجلسی، همان، ج71، ص 233.
34. شریف قرشی، باقر، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، ص122.
35. بقره (2): 280.
36. نوری، حسین، مستدرك الوسائل، ج2، ص 493.
37. مجلسی، همان، ج79، ص 303.
38. مجلسی، همان، ج103، ص 234.
39. كتابچی، همان، ص 83.
40. عطاردی، همان، ص 459.

منابع تحقیق:
-ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ترجمه علی اكبر غفاری و حمیدرضا مستفید، صدوق، قم، 1372.
-اسحاقی، سیدحسین، پیشوای مهر، خادم الرضا (علیه السلام)، قم، 1383.
-بهشتی، احمد، تربیت كودك در جهان امروز، بوستان كتاب، قم، چاپ ششم، 1390.
-صفایی، مسعود، ریشه‌های طلاق و درس‌های خوش بختی، مسعود، تهران، 1370.
-شریف قرشی، باقر، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، ترجمه سید محمد صالحی، دارالكتب الاسلامیه، قم، 1382.
-عطاری كرمانی، عباس، ‌خورشید مشرق، آسیم، تهران، چاپ دوم، 1389.
-عطاردی، عزیزالله، مسند امام رضا (علیه السلام)، آستان قدس مشهد، بی تا.
-__، اخبار و آثار حضرت امام رضا (علیه السلام)، كتابخانه صدر، تهران، ‌بی تا.
-فضل الله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا (علیه السلام)، محمدصادق عارف، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1385.
-قاسمی نژاد، زهرا، لك‌زایی، صغری، «سازوكارهای تربیت دینی نسل منتظر از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)»، راه تربیت، ش19.
-كتابچی، محسن، آیین زندگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، الف، مشهد، چاپ چهارم، 1387.
-كلینی، محمد بن یعقوب، اصول كافی، محمدباقر كمره‌‌ای، اسوه، قم، 1375.
-مؤسسه‌ی در راه حق، پیشوای هشتم حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، در راه حق، قم، 1375.
-مجلسی، ‌محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، ترجمه ابوالحسن موسوی همدانی، ولی عصر، تهران، 1363.
-همت بناری، علی، «امام رضا (علیه السلام) و تربیت فرزند»، فرهنگ كوثر، ‌ش17.
منبع مقاله :
همایش ملی سبک زندگی رضوی (مقالات برگزیده)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول (1393).