نگاهي به درونمايه ها و محورهاي سوره ي آل عمران
از چه رو اين سوره به « آل عمران » ناميده شده است؟ آيا بدان سبب است که آل عمران جامعه ي ايماني راستيني را برپا داشته بودند، بدين اعتبار که سوره در پيرامون امّت اسلامي به مثابه جامعه اي مکتبي، که گرد محور ايمان و حق مي گردد، سخن مي گويد، پس سوره به « آل عمران » ناميده شد که آنان نمونه ي واقعي اين جامعه هستند؟ يا اينکه چون جامعه ي ايماني بر محوريّت اشخاصي است که آنان فرستادگان پروردگار بر زمين اند و برگزيدگان مردم، که ايزد چون اخلاص و راست کرداريشان ديد، به حکمت جامع خود، آنان را برگزيد و آل عمران، نمونه ي برجسته ي اين برگزيدگانند، پس از اين رو سوره به نام آنان ناميده شده است؟
در نامگذاري سوره، سبب هرچه که باشد، پروردگار اين خاندان نيک سيرت و خوبزاد را با اين نامگذاري، جاودانه ساخت تا سرمشق انسان و خانواده ي مسلمان و سپس جامعه ي ايماني شوند.
اين موضوع با چارچوب عمومي سوره در پيوند است، چه، دوگونه ارزش ميان مردم حکمفرماست: يکي ارزش رسالتهاي آسماني و ديگري ارزش زميني و زر و زيور بيهوده زندگي دنيوي. ارزشهاي آسماني در ايمان به خدا و گردن نهادن به او و پيروي از حقّي که آن را وحي کرده و فرمانبرداري از پيامبران بدون فرق نهادن ميان آنها و پس از اين در ارزش مسؤوليّت کامل آدمي در برابر کردار و رفتار خود جلوه گر مي شود.
ارزشهاي زميني نيز در تقديس بشر از خود و اعتقاد به تبعيض نژادي و از آنجا قائل شدن به تفاوت هاي قوميّتي، اقليمي و طبقاتي و خودداري از برخي مسؤوليّتها با تکيه بر نژادپرستي نمايان مي شود.
سوره ي آل عمران از رويارويي ارزشهاي آسماني و زميني در دايره ي جامعه سخن مي گويد تا براي ما آشکار شود امّت اسلامي، جامعه اي است مکتبي، که همسازي و همنوايي خود را از نيروي رسالت مي گيرد و محور اين امّت، ارزشهاي ايمان به پروردگار و گردن نهادن به او (که همان اسلام است)، کرنش در برابر حق، مسؤوليت پذيري و آنگاه جهاد است که اوج مسؤوليت و جانفشاني به شمار مي آيد.
ضرورت گردآمدن در پيرامون رهبريِ مشروع به رغم وجود رهبران گوناگون و پرشمار و سرپيچي و کناره گيري از رهبران بي دين، از درونمايه هاي اصلي اين سوره است.
سوره از وحدتي مبنايي سخن رانده که رسالتهاي آسماني را به يکديگر پيوند مي دهد، همانگونه که بخشها و اجزاء امّت را نيز در خود مرتبط مي سازد. اين وحدت مبنايي، ميان امّت اسلامي و امّتهاي نژادپرست جدايي مي افکند. بر اين بنيان اصولِ عقايد و ايدئولوژيها، سنجه و ارزش به شمار مي آيند و اين همان است که از يک سو ميان برادر و برادر جدايي مي افکند و از ديگر سوي عرب را به عجم پيوند مي دهد.
از اين جا آيات سوره ي آل عمران به انديشه ي نژادپرستي پرداخته است؛ اين انديشه در پرستش آدميان و به خدايي گرفتن آنان با صرف نظر از پروردگار (مانند عيسي نزد مسيحيان) نمايان مي شود، بدين اعتبار که اين انديشه ريشه تفکّر نژادپرستانه است؛ هماني که پست ترين ثمره ي تقديس ذات آدمي را به نمايش مي گذارد و از اين روست که قرآن، سخن را درباره ي آن به گستردگي برگزار کرده است.
سوره در آغاز از پروردگار سخن مي گويد که قرآن را براي راهنمايي و هدايت انسانها، به حق فرو فرستاد و از آن رو که بر پروردگار چيزي پنهان نمي ماند پس همو براي هدايت به سوي حق و راستي سزاوارتر است. (آيات 1- 6).
برخي در کتابي که آيين حق را عرضه مي کند و در آن شک و شبهه اي نيست، اختلاف مي ورزند، چه، در پي فتنه انگيزي هستند و براي رويگرداني از مسؤوليّت، بر تحريف آن تکيه مي کنند، آنان روز واپسين را باور ندارند و مي پندارند ثروتشان از رنج آخرت نگاهشان مي دارد. (آيات 6-13)
خواهشهاي نفساني در پسِ رويگرداني مردمان از حق و راستي، پنهان است و رهايي از آن، تنها به ياري ايمان به روز واپسين امکانپذير است و يا با در نظر گرفتن پاداش بزرگ و آماده شده ي پروردگار، براي کساني که در برابر خواهشهاي نفس، شکيب مي ورزند. (آيات 14-18)
پيام پروردگار براي آدميان يکي است، چه، از اصل رستنگاه نور، تابيدن گرفته است. اختلافات مردم امّا، برخاسته از جانهاي بيمار آنان است، که ستم و سرکشي را خواهان است. براي اينکه بشريّت از اختلاف برهد ناگزير بايد امان خود به پروردگار را کامل کند و از نژادپرستي دوري گزيند و آگاه باشد که ايزد نگاهبان تکاپوهاي اوست و به روز جزا ايمان آوَرَد و پيام آوران را پيروي کند. (آيات 19-32)
پروردگار، فرستادگان خويش را برگزيد، چه، آنان او را پيروي کرده، پاک پرستيدند. در اين گزينش، نژاد و برتري بيجا، هيچ نقشي نداشته است. عيسايِ پيامبر نيز بنده اي بيش نبوده که خداوند او را آزمود و آنگاه به پيامبري برگزيد و اگر عيسي (عليه السلام) جز بنده اي نبوده که پروردگار او را به کردار نيکويش پاداش داده، پس آيا آدمي مي تواند بدون کار نيک پيش رود، تنها بدان سبب که از جوهري مقدّس است؟!
نژادپرستي زشت ترين پديده اي است که بشريّت را در رنج و سختي افکنده است؛ اين پديده با رسالت الهي، پاک در ناسازگاري است.
سوره ي آل عمران، انديشه ي نژادپرستي را از ريشه هاي دوردست آن برمي کَنَد و از راه بازگويي گسترده ي داستان عيسايِ پيامبر، به درازا در پيرامون آن سخن مي گويد. همچنين هنگام سخن درباره ابراهيم (عليه السلام)، که يهوديان او را مقدّس انگاشتند، به اين پديده پرداخته شده است، يهود خود را نزديکان خدا مي پنداشتند تنها از آن رو که فرزندان ابراهيم (عليه السلام) بودند. (آيات 33-97)
سوره ي آل عمران از يکپارچگي در جامعه ي ايماني سخن رانده، ويژگيهاي بايسته ي اين يکپارچگي را برشمرده است، که از آن جمله مي توان به موضع توانمند در برابر کافران و تکيه بر حقيقت و نه منافع شخصي، اشاره کرد.
سخن پاياني اينکه، سوره ي آل عمران، مستقيماً در پيرامون مسؤوليّت سخن مي گويد، بدين اعتبار که ارزنده ترين نتيجه ي جامعه ي ايماني است و در گزاره هاي پاياني سوره، انديشه مسؤوليّت پذيري آشکار مي شود و آيات، نمونه هايي را در پيش مي دارد که برجسته ترين آنها جهاد در راه خداست. (آيات 110-184)
به مناسبت گفتگو در پيرامون مسؤوليت، سوره از پاداش نيز سخن مي گويد و روشن مي سازد هر آن کس که کار نيکي انجام مي دهد، بدان پاداش دريافت مي کند و تقسيم مردم بر پايه ي گرايشهاي نژادي با قرابتهاي ديني، لغزش است.
قرآن از رهگذر اين سوره، ضرورت مجهز شدن به نگرش تاريخي روشن را يادآور مي شود تا در پي آن قوانين اجتماعي و سنتهاي هستي، که پروردگار براي زندگاني برپا داشته پرده برداري شود؛ پيروزي قطعي حق در شمار اين قوانين و سنتهاست و رسالتهاي الهي نيز تنها توضيح آن است.
آيات سوره آل عمران بدين انديشه پايان مي پذيرد، که از آن ضرورت تکيه بر کردار در راه خدا، برداشت مي شود (آيات 196-200)
منبع مقاله :
مدرسي، سيد محمدتقي؛ (1386)، سوره هاي قرآن: درونمايه ها و محورها، ترجمه: محمد تقدمي صابري، مشهد: مؤسسه چاپ آستان قدس رضوي، چاپ اول.