در میان دانشمندان بزرگ ایرانی و نوابغ مشهور اسلامی، در دوره ی اسلام کمتر دانشمندی از جهت توسعه ی دایره ی معلومات و تبحر در هر یک از آنها مانند طبری برخاسته است. طبری با اینکه در اغلب علوم متداول عصر خود سرشته داشت در هر یک نیز تبحر و تخصص داشت و با کثرت تألیفات – که سابقه و لاحقه ندارد – هر یک از کتب او در نهایت اتقان و استحکام است. تمام دانشمندان اسلامی اذعان دارند که کمتر کتابی بصحت واستحکام تاریخ بزرگ طبری (در تاریخ عالم) و تفسیر بزرگ او نوشته شده است.
ابومحمد عبدالعزیز پسر طبری که خود از دانشمندان بوده گفته است:
«طبری از حیث فضل و دانش و هوش دارای مقامی بود که هر کس ویرا دیده و شناخته بود منکر آن نمی شد، زیرا وی چندان از علوم اسلامی جمع کرده بود که هیچکس دیگر بپایه ی او درین قسمت نرسیده است و نیز باندازه ای کتب و رسالات نوشته است که از هیچیک از علما و فقهای اسلامی آن اندازه کتب نوشته و منتشر نشده است. طبری در علوم قرآن و قرآت مختلف و علم تاریخ پیغمبران، خلفا و پادشاهان و همچنین از اختلاف فقهاء با ذکر روایت (چنانکه در کتب: بسیط و تهذیب و احکام قرا آت دیده می شود) تبحری بسزا و مهارتی کامل داشت. در روایات کتابهای مذکور بسخنانی که در میان مردم رد و بدل می شد و باجازاتی که از علما بکسانی داده می شد اعتماد نمی کرد بلکه بعین اسناد مشهور استناد می نمود. طبری در علم لغت و نحو هم فضل و اطلاع کامل داشت چنانکه این قسمت را در کتاب تفسیر و کتاب تهذیب که در آن شرح حالش را نوشته تذکر داده است همچنین در علم جدل مهارتی بسزا داشت. نقضهائی که وی بر مخالفانش کرده و در کتبش نوشته است خود بهترین دلیل است که او ازین علم نیز بهره ی کافی و واقفی داشته است.»
ابوجعفر طبری با اینکه عالمی متبحر و فقیهی جامع و محدثی بی بدیل بود، از علوم ادب و شعر و لغت نیز حظی وافر و اطلاعی کامل داشت. تعلب که یکی از علمای معروف ادب است، گوید: «پیش از انکه مردم برای فرا گرفتن علوم ادب و اشعار نزد من آیند، ابوجعفر طبری شعر شعرا را از نزد من می خواند.»
ابوالعباس نحوی که از معاریف علوم ادبیه است روزی از اصحاب خود پرسید چه کسی از علمای نحو در جانب شرقی بغداد باقیمانده است؟ گفتند هیچکس باقی نمانده است، تمام شیوخ و اساتید از میان رفتند آنگاه ابوالعباس بمخاطب خود گفت: حتی جانب شما هم از بزرگان و دانشمندان نحو خالی شده است؟ جواب داد: آری مگر اینکه طبری فقیه را جزء علمای نحو هم حساب کنیم. ابوالعباس پرسید: پسر جریر؟ جواب شنید: آری. آنگاه گفت که وی از علمای متبحر و بصیر در نحو «مکتب کوفیین» می باشد. گفته اند این سخن از ابوالعباس غریب است زیرا وی مردی تند خو و مغرور بود و برای هیچکس شهادت بحذاقت و تبحر در علمی نمی داد، و از اینکه در باره ی طبری از علمی که خود در آن یگانه بود اینگونه شهادت داده است، دلیل روشنی بر احاطه و اطلاع کامل طبری از علم نحو می باشد. داستان ملاقات طبری را با ابوالحسن سراج مصری که از نامداران و مشاهیر علمای شعر و ادب بوده است و مذاکره و مباحثه ی آن دو را در علوم شعر و ادب ازین پیش ذکر کردیم.
چنانکه اشاره شد طبری در اغلب علوم متداول عصر خود از: حدیث، فقه، تفسیر، تاریخ، قرائت قرآن، نحو، لغت، عروض، شعر، حساب، هندسه، جبر و مقابله، منطق، جدل، طب مهارت و تبحر داشت و از استادان محسوب می شد، نکته ی قابل توجه آن است که طبری در بیشتر علوم مذکوره تألیفات نفیس دارد و هر یک از مؤلفات او در قسمت خود از جهت استحکام وصحت مطالب کم نظیر می باشد. طبری با اینکه یک تن فقیه و محدث و آشنا بعلوم قرآن و قرا آت مختلف آن بود، در عین حال از علم طب نیز بهره ی وافی و اطلاع کافی داشت و اینگونه وسعت اطلاعات و تخصص و تبحر در علوم گوناگون برای کمتر کسی از دانشمندان اسلامی بلکه از مردم جهان اتفاق افتاده است.
در باره ی تبحر و تخصص طبری در یکی یکی از علوم مختلفی که فرا گرفته بود چنین نوشته اند:
«طبری مانند یک تن عالم بعلوم قرآن بود و چنان می نمود که از هیچ علمی بهره ای ندارد مگر از قرآن و چون یک تن محدث بود که جز حدیث علم دیگری نمی دادند. و همچون فقیهی بود که به غیر از علوم دیگر آگاهی ندارد و مثل عالم نحوی بود که بجز نحو چیز دیگری نمی شناسد، و چون حسابدانی بود که فقط علم ریاضی وحساب می دادند»
بنابرین طبری همچون ذوفنونی بود که در هر یک از علوم و فنون مانند یک تن ذی فن تبحر و تخصص داشت چنانکه هر ذی فنی که با وی در مباحثه و مناظره روبرو می شد چنان گمان می کرد که طبری فقط در همان علم و فن تخصص دارد.(1)
در نتیجه ی این وسعت اطلاعات و تبحر در علوم گوناگون بود که این خزیمه یکی از دانشمندان همعصر طبری در باره ی او گفت: «بر روی سطح پهناور زمین مردی داناتر از پسر جریر نمی شناسم.» هر گاه یکی یکی از آثار علمی طبری را با یکی یکی از کتب و مؤلفات علمای دیگر جمع کنند و آنها را با یکدیگر مقایسه و موازنه نمایند، آنگاه فضل و رجحان کتب وی بر کتب سایر علما – چه از نظر کیفیت و چه از نظر کمیت – معلوم خواهد شد. سمعانی در باره ی طبری چنین نوشته است(2)
«…یکی از بزرگان و پیشوایان علمی در مسائل بعقیده ی طبری فتوی و حکم می داد، و در مواقع اختلاف بآراء و عقاید او رجوع می کرد زیرا او را عالم تر و متبحرتر می دانست. طبری آن اندازه از علوم جمع کرده بود که هیچیک از دانشمندان عصرش بپایه ی او نمی رسیدند. طبری حافظ قرآن و آشنا بقرا آت مختلف و بصیر بمعانی و احکام آن بود… هم چنین در فقه و حدیث مهارت تمام داشت و باقوال صحابه و تابعان و کسانی که بعد از آنان بودند محیط بود. در علم تاریخ و آشنائی باخبار مردمان گذشته نیز اطلاع کامل داشت…»
ابن خلکان در تاریخ خود نوشته است: (3)
«…. و طبری را مصنفات گرانبهائی است که در فنون عدیده نوشته شده و دلالت دارد بر وسعت علم و بسیاری فضل او. طبری از ائمه مجتهدین بود که ا زهیچکس تقلید نکرد. ابوالفرج نهروانی معروف بابن طرار در مذهب پیرو او بود…»

پی نوشت :

1- طبری از جهت ذوفنونی و ذوفنی مصداق شعر نظامی بوده است:
چو هر ذو فنونی بفرهنگ وهوش*** بسا یک فنان را که مالیده گوش
2- الانساب خطی – کتابخانه ی مجلس شورای ملی.
3- وفیات الاعیان – ج2، چاپ ایران.

منبع مقاله :
شهابی، علی اکبر، (1383)، احوال و آثار محمد بن جریر طبری، تهران: دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ، چاپ سوم