سیّد رضی از دانشمندان بزرگ علوم بلاغت است و اشارات و کنایات بلاغی کتاب خدا و سخنان پیامبر بزرگوار و امیرالمؤمنین را به خوبی دریافته و زیبایی های سخن هر سه را در سه کتاب گزینش کرده است که در زیر آن سه کتاب معرفی می شود:

1. تلخیص البیان فی (یا عن) مجازات القرآن

این کتاب از رازهای نهفته در دل جهان غیب بود تا اینکه استاد سیّد محمد مشکاة (1) به نسخه ی خطی کتابی دست یافت که آیات قرآن کریم را به عنوان استعاره، بررسی کرده بود، و عنوان کتاب از بین رفته امکان شناختن آن وجود نداشت، چنانکه چند صفحه از کتاب نیز دستخوش پوسیدگی شده بود، استاد مشکاة در نظر نخستین گمان کرده بود که کتاب نوشته ی مؤلف شیعی قدیمی است. سپس در ضمن خواندن کتاب ملاحظه کرد که نویسنده به تألیف دیگر خود حقائق التأویل ارجاع می دهد، از این روی گمان او به یقین تبدیل شد و دریافت که این کتاب همان اثر سیّد رضی است که در منابع بسیاری به عنوان یکی از میراث گرانبهای اندیشه ی اسلامی از آن نام برده اند، لیکن حدود ده قرن گم شده بود. علاوه بر نام بردن از حقائق التأویل از مجازات الآثار النبویة نیز در این کتاب نام می برد، و با این دو دلیل استوار جای هیچ شکی باقی نماند که این کتاب همان تلخیص البیان، و از نوشته های سیّد رضی است.
شادروان مشکاة متن کتاب را به صورت عکسی، با فهرست های مفصّل و با ارزشی در سال 1369 ه‍.ق (1329 ش) منتشر کرده بود، لیکن محمد عبدالغنی حسن با ویراستاری علمی و پژوهشی مفصّل، و مقدمه ای بسیار سودمند که خود کتاب مستقلی است به عنوان الشریف الرضی بین مجازات القرآن و الحدیث برای نخستین بار در سال 1374 ه‍.ق (مارس 1955 م.) در قاهره منتشر کرد، و چاپ دوم آن به وسیله ی دارالأضواء بیروت، در سال 1406 ه‍.ق (1986 م.) منتشر گردیده است.
سیّد رضی در مقدمه ی کتاب مجازات الآثار النبویة درباره ی هر دو اثرش می گوید: «این دو کتاب،‌ باذن الله، دو گوهر درخشان هستند که همه جا بدان دو روشن می شوند، و نخستین نوبری است که پیش از من کسی بدان دست نیازیده است». (2)
محمد عبدالغنی حسن می گوید آنچه از ابوعبیده و جاحظ و شاگردش ابن قتیبه به عنوان مجازات القرآن نوشته اند، غالباً نکاتی تفسیری است و در لابه لای کتاب های دیگر آنان پراکنده است، و تلخیص البیان نخستین کتاب کاملی است که برای یک هدف به طور مستقل تألیف شده و آن پژوهشی پیگیر برای بررسی مجازها و استعاره هایی است که در کلام الله مجید، سوره به سوره و آیه به آیه، انجام پذیرفته است. بدین جهت این کتاب را در میان کتب «بیان»، می توان مانند تفسیر جامع طبری در میان تفسیرها دانست.

2. مجازات الآثار النبویة

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) افصح العرب است، و گفتار آن بزرگوار، پس از کلام خدا، بلیغ ترین و شیواترین سخن است. از روزگار پیامبر گرامی اسلام به بعد، عده ای، با شیفتگی و اشتیاق، به نوشتن و ضبط و نقل و شرح و تفسیر سخنانش دست زدند. مجموعه های بسیاری، بیش از یک کتابخانه ی بزرگ از سخنان او، نوشته و گردآوری شده است. لیکن سخن شناس و ادیب و شاعر بزرگ، همان گونه که توفیق بزرگ تألیف نهج البلاغه را بهره ی خود ساخت، مجموعه ی دیگری از سخنان نبی اکرم را نیز گردآوری کرده است که با مجامع حدیثی دیگر تفاوت بسیار دارد. از آنجا که در چند جای این کتاب از نهج البلاغه نام برده نشان می دهد که تألیف آن پس از نهج البلاغه است.
سیّد رضی 361 حدیث از آن بزرگوار، که مجازی یا استعاره ای و نکته ای بلاغی در آنهاست، در کتابی جمع کرده و مجازات الآثار النبویة نامیده است. و در ذیل هر حدیث، مجاز یا استعاره ی آن را گفته و به شرح مختصر آن پرداخته است. این کتاب بارها در مصر و عراق و ایران به چاپ رسیده است. لیکن چاپ ویراسته ای از آن را محمد محمود الحلبی در سال 1391 ه‍.ق (1971 م) در مصر به ویراستاری طه عبدالرئوف سعد منتشر کرده است. (3)

3. نهج البلاغه

مهمترین تألیف سیّد رضی کتاب بی مانند نهج البلاغه، مجموعه ی گزیده ای از خطبه ها، کلمات، نامه ها، وصیتنامه ها، بخشنامه ها، یک پیمان نامه، چند دعا، و کلمات کوتاه حکمت آمیز امیرالمؤمنین امام علی (علیه السّلام) است. پیش از هر سخن دیگر درباره ی نهج البلاغه، به نقل گفته ی سیّد رضی در مقدمه ی نهج البلاغه می پردازیم، می گوید:
در روزگار جوانی و سال های خرمی شاخسار زندگانی به تألیف کتابی در خصائص ائمه (علیهم السّلام) آغاز نهادم که مشتمل بر تاریخ زندگی زیبا و نیکشان و سخنان گوهرزای آنان بود. انگیزه ای مرا بدین کار برانگیخت که در آغاز کتاب یاد کرده ام و پیشاپیش هر سخنی آورده ام. از نوشت خصائصی که ویژه ی امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام) بود فراغت یافتم، و به سرآوردن دنباله ی کتاب را موانع روزگار، و گرفتاری های بی شمار جلو گرفت. و آنچه نوشته بودم به صورت چند فصل و چند باب درآوردم و در آخر آنها فصلی بود که کلمات کوتاه آن حضرت در زمینه ی مواعظ و حکم و امثال و آداب نقل شده از او را – نه خطبه های بلند و نامه های مفصل – در آن فصل آورده بودم.
گروهی از دوستان این فصل را پسندیده از نکات بی نظیر آن در شگفت افتادند، و از قطعات درخشنده اش چشمشان خیره مانده از من خواستند شروع به تألیف کتابی محتوی برگزیده ی سخنان امیرالمؤمنین (علیه السّلام) کنم که همه ی رشته ها و شاخه های گفتارش از خطبه های آن حضرت گرفته تا نامه ها و مواعظ و ادبش را در برداشته باشد؛ چه می دانستند که آن سخنان دربردارنده ی شگفتی های بلاغت، و نکات بی نظیر فصاحت، و گوهر ادبیات عربی، و مطالب دلنشین دینی و دنیوی است و همه ی این امتیازات یکجا و به طور همه جانبه در هیچ سخن و کتابی دیده نمی شود… لذا با آغاز کردن بدان کار بزرگ، به درخواستشان پاسخ دادم، چه به خوبی می دانستم چه سود بزرگ، و نام نیک گسترده، و پاداش اندوخته شده ای در این اقدام نهفته است!
و بدین وسیله خواستم، گذشته از نیکی ها و زیبایی های بسیار، و برتری های بی شمار نهفته در وجود امیرالمؤمنین، عظمت قدر آن بزرگوار را در این فضیلت سخنوری نیز آشکار گردانم، چه، امیرالمؤمنین (علیه السّلام)، از میان همه ی گذشتگانِ نخستین، تنها کسی است که به اوج کمال سخنوری دست یافته است، و از آنان جز اندکی جسته گریخته و پراکنده ای نابیخته اثری نمانده است… دیدم گفتار او بر گِرد سه محور می گردد: نخست خطبه ها و فرمان ها؛ دوم نامه ها و پیغام ها؛ و سوم کلمات حکمت آمیز و موعظه ها. پس به توفیق خدای سبحان، ابتدا خطبه های زیبا، و سپس نامه های شگفت و سرانجام، حکمت ها و کلمات گوهرزا را انتخاب کردم، و هر یک را در بابی مستقل قرار دادم و برگ هایی جداگانه برایش نهادم تا اگر بر اثر عجله و شتاب در حال حاضر مطلبی از دستم بیرون رفته، آن برگ های سفید جایی برای استدراک مطلب دیر به دست آمده گردد.
و چون از سخنانش مطلبی در ضمن سؤال و جواب، یا منظور دیگری بیرون از تقسیم بندی ما به دست آمد، آن را در مناسب ترین باب و هماهنگ ترین قسمت گذاشتم. چه بسا قسمت هایی نامتناسب در این برگزیده ی سخنان آمده باشد، و سخنان را بدون نظم و ترتیب در کنار هم جای داده باشم، زیرا من در این کتاب نکته های شگفت و قطعات درخشان آورده ام و قصدم هماهنگی و نظم تاریخی و پیوستگی میان سخنان نبوده است…
بسا پیش آمده در ضمن این کلمات برگزیده لفظی چند بار بیاید و موضوعی تکرار شود، عذرم در این مورد آن است که روایات درباره ی سخنانش سخت با هم اختلاف دارند. چه بسا اتفاق افتاده است که سخن برگزیده ای برحسب روایتی به دست آمده به همان شکل نقل گردیده، سپس در روایت دیگری به شکلی متفاوت با شکل نخستین، یا با لفظی بیشتر از سخن برگزیده، یا با عبارتی زیباتر از آن یافت شده، استواری و درستی بیشتر این گزینش، و غیرت ورزیدن برای حفظ و نگهداری گوهرهای با ارزش کلام، اقتضا کرده بار دیگر آن شکل از روایت را هم بیاورم. گاهی فاصله ی زیاد زمانی نیز موجب آن شده است که کلامی انتخاب شده بار دیگر انتخاب شود، و این تکرار از روی سهو و فراموشی است نه از روی قصد و توجّه…
و در پایان نهج البلاغه می نویسد:
و اکنون هنگام به پایان رسانیدن گزیده ی سخن امیرالمؤمنین (علیه السّلام) است… و پایان این تألیف در رجب سال 400 هجری است، و صلوات خدا بر سرور ما محمد پایان بخش فرستادگان، و راهنما به سوی بهترین راه های نموده به انسان، و بر خاندان او باد که از همگان پاکترین هستند، و بر یارانش که ستارگان درخشان رساننده به یقین می باشند. (4)
همان گونه که از نام و عنوان نهج البلاغه برمی آید، و برابر با گفتار روشنش در دیباچه ی نهج البلاغه؛ برگزیده ای از زیباترین سخنان امام را گرد آورده است تا سخنوران و گویندگان را بلاغت افزاید، و دانش پژوهان را به کار آید؛ و نه آنکه می خواسته مجموعه ای از احادیث، یا کتابی در مسائل فقه یا تاریخ بنگارد که ملزم به آوردن سند و مأخذ و منبع باشد، و شاید هرگز گمان هم نمی برده است که برخی از افراد در درستی انتساب این سخنان به امیرالمؤمنین شک روا دارند، و آنها را از دیگران یا از خود گردآورنده بپندارند.
نهج البلاغه از هنگام تألیف در سال 400 ه‍ تاکنون مورد توجّه ادیبان و نویسندگان و دانشمندان و شاعران و سخنوران و سخن شناسان و دیگران بوده، بر آن شرح نوشتند، به نسخه برداری از روی آن دست زدند، به اقتباس و تقلید از آن پرداختند، و کسانی به حفظ و نقل آن همت گماشتند، درباره ی آن به بررسی و پژوهش برخاستند، به نقد آن و درستی و نادرستی انتساب آن به امیرالمؤمنین امام علی (علیه السّلام) جرأت یافتند، و سرانجام به ترجمه ی آن به زبان های دیگر دست یازیدند که برای پرهیز از به درازا کشیدن سخن، اطلاعاتی به اشاره، از این کتاب بزرگ در اینجا می آوریم:
تاکنون بیش از 40 شرح و ده ها ترجمه به زبان های مختلف از نهج البلاغه انجام گرفته است. بهترین و جامعترین شرح را ابن ابی الحدید در سال 649 ه‍ و زیباترین و روان ترین ترجمه را استاد دکتر شهیدی (چاپ نخست 1368 ه‍.ش) به دوستداران تقدیم کرده اند. (5)
نهج البلاغه گزیده ی سخنان امیرالمؤمنین (علیه السّلام) است، و سیّد رضی آن را در موضوعی خاص مرتب نکرده که بتوان موضوعات آن را مشخص کرد، لیکن می توان گفت سخنان آن بزرگوار رهنمودهایی فراگیر برای به رشد و کمال رسانیدن انسان هاست و می توان بیش از 350 موضوع از مجموعه ی سخنان به دست آورد که از همه ی آنها مهمتر: توحید و معرفت، موعظه و حکمت، ارشاد و هدایت، و پند و نصیحت درباره ی دین و دنیا و فرود و اجتماع است، و هر کس هرگونه رهنمودی بخواهد در آن می یابد.
نهج البلاغه در سه بخش مرتب شده است: بخش نخست، خطبه ها و کلمات امیرالمؤمنین شامل 125 خطبه و 111 کلام و 4 قول است که 12 گزیده از آنها دعاست.
بخش دوم نامه ها دارای 63 نامه، 12 وصیت و سفارش و بخشنامه، 2 فرمان، 1 دعا و 1 پیمان نامه.
بخش سوم حکمت ها یا کلمات قصار. چون این حکمت ها در برخی از نسخه ها کم و زیاد شده است، در مجموع می توان گفت در این بخش 451 جمله ی کوتاه حکمت آمیز است، و در میان حکمت ها، نُه جمله ی کوتاه از کلمات غریب امام را سیّد آورده تحت عنوان «و فی حدیثه (علیه السّلام)» به شرح و توضیح آنها پرداخته است. این حکمت ها همه با «و قال (علیه السّلام)» آغاز می شود جز حکمت 147 که آموزش حکمتی بلند در حدود 2 صفحه به کمیل بن زیاد النخعی است، با «و من کلام له (علیه السّلام)» آغاز گردیده است.
اگرچه می توان همه ی نهج البلاغه را تفسیر و ترجمان قرآن دانست، لیکن در نگرش سطحی 140 آیه ی قرآن، در این گزیده ها، مورد استشهاد قرار گرفته است. در 11 مورد آیات تفسیر شده، و کتاب خدا در 96 جای نهج البلاغه وصف گردیده است.
38 حدیث نبوی نیز به طور صریح نقل شده است، و به 15 بیت و 4 مصراع از اشعار شاعران تمثل جسته است.

دیگر آثار سیّد رضی

1. حقایق التأویل فی متشابه التنزیل

احمد بن علی داودی در کتاب عمدة الطالب (ص 170) از ابوالحسن عمری نقل می کند که گفته است: تفسیر قرآنی منسوب به رضی را دیده است که نیکوست و در بزرگی مانند تفسیر ابوجعفر طبری [یا به قولی: ابوجعفر طوسی] بلکه بزرگتر بوده است. (6)
علامه امینی در الغدیر (198/4) می نویسد: حقائق التأویل تفسیر سیّد رضی است که در کتاب مجازات آثار النبویة یک جا به نام حقائق التأویل یاد می کند، و در جای دیگر به کتاب بزرگ در متشابهات قرآن نام می برد. نجاشی از آن به حقائق التأویل تعبیر کرده، صاحب عمدة الطالب آن را المتشابه فی القرآن می نامد. ابن جنّی، استاد سیّد رضی، به عنوان تقریظ بر این کتاب می نویسد: رضی کتابی در معانی القرآن تصنیف کرده است که مانند آن نمی توان یافت. (7)

2. خصائص الائمة (علیهم السّلام)

سیّد رضی در مقدمه ی نهج البلاغه می گوید: «در روزگار جوانی به تألیف کتابی در خصائص ائمه (علیهم السّلام) آغاز نهادم که مشتمل بر تاریخ زندگی زیبا و نیکشان و سخنان گوهرزای آنان بود… از نوشتن خصائصی که ویژه ی امیرالمؤمنین علی (علیه السّلام) بود فراغت یافتم، و به سرآوردن دنباله ی کتاب را موانع روزگار، و گرفتاری های بی شمار جلو گرفت.»
جلد اول این سلسله که سیّد رضی بدان اشاره می کند، همان کتاب خصائص أمیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السّلام) است که بارها در ایران و عراق به صورتی غلط و تحریف شده به چاپ رسیده است. دکتر شیخ محمد هادی امینی می گوید: «پژوهش و بررسی و ویراستاری و حاشیه نویسی بر نسخه ی کهن با ارزشی از آن کتاب را برعهده گرفته ام که بر السیّد الامام الفقیه ابن راوندی (ف. 570 ه‍) قراءت شده، نقل آن را به شاگردش فخر العلماء ابوعلی عبیدالله بن الحسین، در سال 555 ه‍ اجازه داده است. و این کتاب را مجمع البحوث الاسلامیة در مشهد، سال 1406 ه‍.ق، به چاپ رسانیده است.» (8)

3. دیوان شعر

نبوغ شعر سیّد رضی در ده سالگی شکوفا شد، و همین که نخستین قصیده ی خود را در آن سن سرود، ادیبان و سخن شناسان به شگفتی دچار شدند. عده ای به گردآوری اشعار او همّت گماشته اند. آخرین کسی که آن را گردآوری کرد ابوحکیم المعلم عبدالله الخبری (ف. 476 ه‍) است. و این دیوان که اکنون مشتمل بر بیش از 16300 بیت در انواع شعر است پیوسته در میان مردم دست به دست می گردیده آن را می خواندند و به شگفتی دچار می شدند و اشعارش را حفظ می کردند. در روزگار سیّد هم بزرگان ادب و سخنوری توجه بسیاری به اشعار او نشان می دادند. ادیب و سخن شناسان و نویسنده ی بزرگ، صاحب بن عبّاد قطعه ای از شعر سیّد به دستش می افتد و چنان شیفته می شود که کسی را به بغداد می فرستد تا از روی دیوان سیّد رضی نسخه ای بردارد و برایش ببرد. و این جریان در سال 385 ه‍ که سیّد 26 سال بیشتر نداشت اتفاق افتاده است. چون سیّد رضی از این کار آگاه شد، قصیده ای به همین مناسبت سرود و به همراه نسخه ای از دیوان برایش فرستاد.
به جز آثار یاد شده در بالا، حدود دوازده اثر دیگر نیز از سیّد رضی در کتاب های تاریخ و شرح حال گزارش شده که متأسفانه چیزی از آنها به دست نیامده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. سیّد محمد مشکاة استاد دانشکده ی حقوق دانشگاه تهران بود و کتاب های خطی با ارزشی داشت. وی همه ی آن نسخه های خطی را که بالغ بر سه هزار و یکصد جلد بود، به کتابخانه ی دانشکده ی حقوق اهدا کرد. پس از تأسیس کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران و به پایان رسیدن ساختمان آن در سال 1349، کتاب های خطی استاد مشکاة به ساختمان کتابخانه ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه منتقل شد و پایه ی بخش خطی آن کتابخانه گردید.
2. مجازات الآثار النبویة، صفحات 21 و 22.
3. این کتاب به عنوان: آفرینش ادبی در گفتار نبوی بوسیله ی نگارنده ترجمه شده است.
4. مقدمه ی سیّد رضی بر نهج البلاغه، ترجمه از مقدمه ی پرتوی از نهج البلاغه، صفحات 75، 77، 79.
5. ترجمه ی نهج البلاغه از نگارنده ی این کتاب در سال 1387 به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی شناخته شد.
6. آنچه از این تفسیر بزرگ هم اکنون در دست است و به چاپ رسیده، جلد پنجم آن، در تفسیر آیات متشابه سوره ی آل عمران تا آیه ی 48 سوره ی نساء است.
7. توضیحات ذیل این کتاب از مقاله ی «سیّد رضی مؤلف نهج البلاغه» از حجت الاسلام علی دوانی در کتاب نهج البلاغه و گردآورنده ی آن از بنیاد نهج البلاغه، صفحات 112-113 خلاصه شد.
8. الشریف الرضی، ص 129.

منبع مقاله:
جعفری، سیّد محمّد مهدی؛ (1388)، مجموعه ی اندیشه مندان ایران و اسلام احیاگر بلاغت علوی (مروری بر زندگی و آثار سیّد رضی)، تهران: نشر همشهری، چاپ اول