چکیده :

بقعه متبرکه میر سید علی همدانی یکی از مکان های مذهبی کشور تاجیکستان است که در میان مسلمانان این کشور از جایگاه ممتازی برخوردار است . اگر چه اغلب مسلمانان این کشور سنی مذهب هستند و ساخت آرامگاه بر روی مزار ذریه رسول الله و زیارت امامزادگان شریف در مذهب آنها جایگاهی ندارد ولیکن وجود این مضجع شریف در این کشور و برکات و حسنات آن شخصیت مذهبی در زمان حیات و در حال حاضر برای مردمان تاجیک موجب گردیده است که امروزه زائرین زیادی از اقصی نقاط تاجیکستان و ایران برای زیارت این مکان متبرک به شهر کولاب سفر نمایند و این موضوع به عاملی مشترک در پیوند اهل سنت و شیعیان این کشور و ایران مبدل شده است. پژوهشگران در این مقاله سعی دارند تا ضمن معرفی این امامزاده واجب التعظیم به نقش این شخصیت مذهبی در ایجاد وحدت اجتماعی میان مسلمانان بپردازند.
کلید واژه ها : میر سید علی همدانی، وحدت، مسلمانان، اهل سنت، تاجیکستان

مقدّمه

زیارتگاه ها از جمله عناصر فرهنگی و اجتماعی یک قوم و یا یک ملت محسوب می شوند. عناصری که علاوه برکارکردهای اجتماعی، جایگاه ویژه ای برای بروز رفتارهای فرهنگی خاص و همچنین تبادلات فرهنگی میان اقوام مختلف دارند. در کشور تاجیکستان مزارات متعددی وجود دارد که از آن جمله می توان به بقاع متبرکه میر سید علی همدانی در کولاب ، محمد بشارا در ناحیه پنج کنت، خواجه اسحاق ختلانی در کولاب، مولانا یعقوب چرخی در روستای حلتکو شهر دوشنبه اشاره نمود. پژوهشگران در این مقاله قصد دارند به کارکردهای مختلف مزار میرسید علی همدانی واقع در کشور تاجیکستان و نقش و جایگاه این بقعه متبرکه درایجاد وحدت میان مسلمانان سنی مذهب تاجیکستان و مسلمانان شیعی مذهب ایران بپردازند.
بدون تردید امروزه موضوع مزارات و زیارتگاه ها نقش مهم و پراهمیتی را در زندگی روزمره مردم مسلمان ایفا کنند و به همین سبب تاکنون تحقیقات و پژوهش های مختلفی در مورد جنبه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی این اماکن مقدس انجام شده است و در بعضی از آثار نیز تنها این مزارات و بقاع شریف معرفی شده اند که از آن میان می توان به آثار نوشته شده درباره مزارات و زیارتگاه های کشور تاجیکستان اشاره کرد. بعضی از این آثار عبارتند از : محمد ریاض در احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی 1995 ) ) ، یاحقی و سیدی در از جیحون تا وخش ( 1378 ) ، شیرین آکینو در اقوام مسلمان اتحاد شوروی ( 1989 ) ، حمزه کمال در مزارهای شمال تاجیکستان و چهارده مزار ( 2001 ) ، میرزا شکورزاده در تاجیکان ، آریایی ها و فلات ایران (2004) نذیرجان تورسون زاده در تاریخ و فرهنگ مردم خجند (2003)، جوآن گروس در خواجه احرار و قوه ادراک و توان مذهبی ( 1982 ) اشاره نمود .

معرفی بقعه ، شهرت محلی و نسب میر سید علی همدانی

مضجع شریف امامزاده جلیل القدر میر سید علی همدانی در شهر کولاب قرار دارد . کولاب از قدیمی‌ترین شهرهای جمهوری تاجیکستان با قدمت بیش از ۲۷۰۰ سال است. کولاب چهارمین شهر بزرگ تاجیکستان در 230 کیلومتری جنوب شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان قرار دارد و هم مرز با افغانستان است. بقعه متبرکه میرسیدعلی همدانی در خیابان اصلی شهر کولاب و در باغ مصفایی قراردارد. در این مجموعه علاوه بر آثارخانه ای بزرگ، دو مجموعه دیگر هم وجود دارد که بیانگر کاوش باستان شناسان و سابقه تاریخی کولاب است. میر سید علی همدانی که در تاجیکستان به عنوان حضرت امیرجان نیز معروف است در روز دوشنبه دوازدهم ماه رجب سال 714 ه . ق (1314 میلادی ) در شهری که بواسطه کثرت عالمان و دانندگان به همدان شهره شده است، پا به عرصه وجود نهاد. پدرش سید شهاب الدین بن محمد از سادات حسینی، علما، متدینین و معتمدین همدانی بود که به امور دیوانی و حکومتی اشتغال داشت. نسب این فرزند که در یکی از خوشنام ترین خانواده های علوی همدان زاده شد، از سوی پدر با شانزده واسطه به حضرت امام زین العابدین(ع) و از سوی مادر با هفده واسطه به پیامبر اکرم(ص)می ر سد (اسدی، 2013: 25 ).

نقش میر سید علی همدانی در ترویج اسلام و ایجاد وحدت و یکپارچگی میان مسلمانان

میرسید علی همدانی از طفولیت تحت تربیت و تعلیم پدر و مادر عالم و متدین خود قرار داشت تا اینکه دایی وی “سیدعلاءالدین” که از اولیاء ا… روزگار بود او را تحت نظر گرفت و در خردسالی به او قرآن را آموخت. سیدعلی هم که از استعداد سرشاری برخوردار بود در همان طفولیت حافظ قرآن گردید. دایی وی پس از آن او را به منظور کسب علم و معرفت و سلوک باطنی به “ابوالبرکات تقی الدین اخی علی دوستی” که از علماء و زهاد آن دوران بود، سپرد. علاوه بر این میر سیدعلی از محضر استادان فرهیخته آن روزگار از جمله ؛ شیخ محمود مزدقانی، شیخ تقی الدین علی دوستی سمنانی، شیخ نجم الدین محمد اسفرائینی، شیخ علاء الدّوله سمنانی، قطب الدین یحیی نیشابوری، شیخ الاسلام شرف الدین درگزینی، نظام الدین یحیی غُوری خراسانی و شیخ رکن الدین سعید حبشی بهره مند شد. سیدعلی در 19 سالگی همه علوم روزگار خود را به خوبی فراگرفت و در تزکیه، تعالی معنوی و سلوک ملکوتی از استادان بزرگوارش تأثیر پذیرفت. به گونه ای که جامی در نفحات الانس می نویسد:«جامع بوده میان علوم ظاهری و علوم باطنی» .همچنین همدانی در دوره نوجوانی علاوه بر کسب فیض از استادان برجسته خود، بیشتر وقتش را به صورت مخفیانه در گنبد علویان همدان به راز و نیاز پرداخت و روح خود را جلا داد. سیدعلی پس از کسب مدارج علمی از 20 سالگی با هدف آشنایی و درس گیری از اولیاء الهی سایر بلاد و همچنین ترویج دین مبین اسلام از همدان هجرت کرد و بیش ازبیست سال را در سفر گذراند و ساکن جای خاصی نگردید. او با قدرت و توانی شگرف در راستای هدفش، از کوه های صعب العبور و دشت های خشک و بی آب و علف نهراسید و آنها را مکرر پشت سر گذاشت و با عنایات الهی بارها از خطر مرگ رهایی یافته و نجات بخش جان دیگران هم می گردد. در طی این دوره چندین بار به عربستان سفر کرد و بیش از ده بار توفیق به جای آوردن حج نصیبش گشت. همچنین بارها زیارت بارگاه هشتمین امام در مشهد مقدس نصیبش شد. سیدعلی در این سفرها به شهرهای مختلف آسیای میانه، قفقاز، آذربایجان، سریلانکا، تبت، شبه قاره هند و برخی از کشورهای عربی رفت و با علما و اولیاء آشنا شده ، به نشر معارف اسلامی مبادرت نمود. ترویج دین مبین اسلام و تبلیغ و انجام وظایف الهی و انسانی هدفی مقدّس بود که سید علی در سفرهایش به بخش عظیمی از بلاد اسلامی تعقیب می نمود و در ضمن آن از تربیت شاگردان و تشکیل جلسات وعظ و خطابه، برپا کردن حوزه هایی برای تهذیب نفوس و رویش فضایل اخلاقی و… هم غفلت نورزید.عمده فعالیت او در شبه قاره هند به ویژه کشمیر بوده است. می دانیم که اسلام در قرن اوّل هجری به شبه قاره هند رسیده است، اما تا سال 776 هجری قمری که میرسیدعلی به کشمیر آمد، اسلام در این بلاد همه گیر نشده بود و با تلاش و فعالیت های وسیع او، اسلام دین اکثریت مردم این منطقه گردید. میرسیدعلی که در اولین سفر به کشمیر توفیقات چشمگیری داشت، برای شکرگذاری این توفیق عزم حج کرد. در سال 781 هجری قمری برای دومین بار در رأس 700 تن از یاران، شاگردان و پیروانش که غالبا از سادات، مشاهیر، عرفا و هنرمندان بودند به کشمیر آمد و دو سال را در این منطقه گذراند و نفوذ زیادی به دست آورد. سیدعلی با بهره گیری از تجربیات سفر اول، با برخورداری از هوش سرشار و همراهان فاضل و وارسته خود به صورت هدف دار و نظام مند به پرورش مبلغین بومی اقدام نمود و آنان را به نواحی گوناگون کشمیر اعزام ساخت تا معارف دینی را نشر داده، مردم را راهنمایی و هدایت نمایند. استاد شهید مرتضی مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، می نویسد:
“یکی از کسانی که در کشمیر به اسلام خدمت کرده است میرسیدعلی همدانی بوده، این مرد بزرگ که از مفاخر اسلامی است هزارها شاگرد در کشمیر تربیت کرد که هر کدام برای خود استاد شدند، مقام سیدعلی همدانی هنوز در کشمیر محترم است و مردم آنجا را زیارت می کنند”.(اسدی،2013: 33)
در دوران حضور در کشمیر علاوه بر فعالیت دینی و مذهبی و نشر معارف الهی به ترویج خط و زبان فارسی هم پرداخته و آنقدر در این زمینه اثرگذار گردید که هنوز فارسی در این منطقه گستره فراوان دارد و نویسندگان و شاعران فارسی گوی بسیاری از این ناحیه برخاسته اند. او علاوه بر هدایت و ارشاد مردم، حکّام و فرمانروایان را راهنمایی کرده، آنان را به عدل وداد توصیه می کرد و بر ضرورت احداث مسجد و مدرسه و تأسیس کتابخانه، تاکید می کرد.
در جلد دوم از کتاب ارزشمند روضات الجنان آمده است که میرسیدعلی در کشمیر و در راستای برنامه های ترویجی و تبلیغی خود مشقّات زیادی را تحمل نمود. در نامه ای به سلطان غیاث الدین، حاکم یکی از نواحی کشمیر نوشته است: “این جانب کوشیدم آنچه معروف است انجام دهم؛ ولی اکنون جمعی از جاهلان فتنه انگیز با بی شرمی به تشنج و نزاع اجتماع کرده اند، بدیهی است که صدور این عمل از آنان و جرئت چنین کاری بدون تقویت آن از سوی شما میسّر نمی باشد. اگر خاطرت می خواهد که اهل آن دیار به این بنده خدا آن کنند که یزید با جدّم حضرت امام حسین علیه السلام کرده بود، این جفاها را تحمل کرده و چنین زجرهایی را سعادت خود می دانم، قبلاً هم ناگواریهایی را تجربه نموده و از این رهگذر رنج-های زیادی کشیده ام، ولی مرا عهدی است واثق که اگر جمله زمین آتش بگیرد و از آسمان شمشیر ببارد، آنچه را حق است نپوشم و جهت مصلحت فانی، دین را به دنیا نفروشم”. در کشمیر مخالفان و حاسدان او را بسیار اذیت نموده و بارها قصد جانش را کردند. قاضی نورالله شوشتری از زبان وی نوشته است: « پس از اینکه از روی حسد مرا زهر دادند، حق تعالی مرا از مرگ حتمی نجات داد، اگر چه اثرش باقی است و سالی یک بار زرداب می رود و سپس خشک می شود» (اسدی،2013 : 82 ).
میرسیدعلی در سومین سفر از اوائل سال 785 تا اواخر 786 ه.ق نیز در کشمیر ساکن گردید و گستره نفوذش را افزون ساخت. در این سفر جمعی از همراهانش در این سرزمین سکونت دائم گزیدند که امروزه بیشتر سادات آن سامان از بازماندگان و یاران با همّت سید علی همدانی هستند. سید علی همدانی در سه دوره حضور با برکت در کشمیرکه مجموعا پنج سال طول کشید با عالمان هندوها و بوداییها مناظره هایی مداوم و گسترده داشت و بر آنها غلبه یافت و توانست به صورت مستقیم بیش از 37000 نفر را مسلمان کند. او هندوها و بودایی ها را به گونه ای شیفته اسلام ساخت که معابد را خراب می کردند و به جای آن مسجد می ساختند و همراهان سید را فرا می خواندند تا در مسجدهای تازه تأسیس شده اذان بگویند و به افتتاح آن مبادرت ورزند. برنامه های عالی، سازنده و رشد دهنده این مبلّغ بزرگوار موجب گردید تا از یک سو صدها هزار نفر از هندوان که در آتش بت پرستی، انحراف و جاهلیت می سوختند و می گداختند خلعت اسلام بپوشند و به فطرت راستین خویش باز گردند و هزاران مسلمان که فقط دین ظاهری را رعایت می کردند، به حقایق ناب قرآنی نزدیک گردند و اعتقادات خود را عمیق تر نمایند(اسدی:2013: 41 ).
با عنایت به سفرهای مکرری که سیدعلی داشت، امکان ازدواج برایش فراهم نشد و یا اینکه از آن پرهیز کرد تا اینکه در یکی از سفرها به خراسان بزرگ به توصیه اکید استادش”شیخ محمد بن ارکانی” تاهل اختیار کرد ودر چهل یک سالگی ( سال ۱۳۷۴م) اولین فرزندش سید محمد در ولایت ختلان تاجیکستان در شهر کولاب متولد شد و پس از آن صاحب دختری شد که ماه خراسان نام گرفت (اسدی،2013: 49 )
از سید علی همدانی بیش از 110 جلد کتاب، رساله و مجموعه شعری به یادگار مانده است که به خاطر جامعیت و حکمت سید علی چه از نظر محتوا، قالب و سبک و چه عرصه های علمی همچون فلسفه و حکمت، اخلاق، عرفان، تفسیر، ادبیات و.. بسیار ارزشمند، جذاب و خواندنی هستند. هم اکنون در شعبه آثار خطی پژوهشگاه خاورشناسی فرهنگستان علوم تاجیکستان و کتابخانه ملی تاجیکستان اکثر آثار او محفوظ است و برخی از بزرگان، علاوه بر اینکه در آثارشان به نظم و نثر از او و جایگاه عظمیش به نیکی یاد کرده اند، پاره ای از آثارش را هم به زبانهای اُردو، ترکی، پشتو و فرانسوی ترجمه نمود، نشر داده اند. محققین وعالمان تاجیکستان از جمله شادروان ماهر خوجه سلطان زاده، که رساله دکتریش درباره میرسیدعلی همدانی بوده است ، پرفسور شمال اف، دکتر حاتم عصا زاده، دکتر محمد غایب رئیس تلویزیون تاجیکستان، استاد شمس الدین احمد و دیگران کارهای تحقیقی بسیاری کرده اند. استاد شمس الدین احمد در کتاب شاه همدان 146 اثر را منسوب به میرسیدعلی همدانی دانسته و ذخیره الملوک، سیرالظالبین، مناجات، رساله انسانیه، رساله نفسیه، اسرار قلبیه، چهل اسرار، هفت مجلس، فتوتیه، ده فایده، مستورات، اسرار ولی، احکام قرآن ، انسان نامه و فراست نامه را از جمله مشهورترین آنها می داند.
متاسفانه آثار میر سیدعلی همدانی آن گونه که باید نشر عمومی نیافته و آن گونه که شایسته و بایسته است معرفی نشده است. هانری کربن معتقد است: “همدانی آغازگر راه نوینی است که در صورت نشر آثارش، فلاسفه می توانند چشمداشت بسیاری به آثار همدانی داشته باشد؛ همچنین جدای از آثار علمی بسیاری از محققان و مورخین بر این باورند که رواج و گسترش بسیاری از هنرها در کشمیر از جمله ثمرات حضور سید علی همدانی و هنرمندان همراهش بوده است.
همدانی درسفرهای خود در هر کوی و برزن اگرچه کوتاه مدت رحل اقامت افکند اما مریدان و شاگردانی را تربیت نمود تا حلقه اتصال او با مردم آن دیار باشند. شاگردان بسیاری که بسیاری از آنها از دانشوران و نام آوران دوره خود گردیدند. مشهورترین شاگردش نورالدین جعفر بدخشی است که از سید علی بهره های بسیار برده و در مورد فضائل و کمالات استاد خود در کتابش «خلاصة المناقب» مطالب بسیاری آورده است. دیگر شاگرد و مرید سیدعلی “خواجه اسحاق ختلانی” است که علاوه بر افتخار شاگردی افتخار دامادی همدانی نیز نصیبش شد و در بسیاری از سفرهای همدانی همراه آن بزرگوار بود.علاوه بر این دو بزرگوار از میر سید محمد طالقانی، میر سید حسین سمنانی، شیخ زین العابدین نیشابوری، سید جمال الدین عطایی، سید محمد کاظم معروف به سید قاضی، شیخ رکن الدین شیرازی و برهان الدّین بغدادی به عنوان شاگردان خاصه سیدعلی همدانی یاد شده است (اسدی،2013: 71 )
سیدعلی همدانی در هفتاد و دو سالگی به قصد حج از کشمیر عزم سفر کرد که حاکم منطقه پاخلی دست نیاز به سویش دراز کرد و از او خواست که چند روزی به موعظه مردم پاخلی بپردازد و او که گویا باید سفر اصلی و پایانی را سر کند پس از چند روز وعظ و خطابه به بیماری سختی مبتلا شده و در شب چهارشنبه ششم ذی حجه سال 786 ه . ق، سفر به سرای آخرت را برگزید. پس از آن پیکر مطهرش را بنا بر وصیتش به ولایت ختلان تاجیکستان منتقل کردند و در مسجد و مدرسه ای که خود در شهر کولاب بنا کرده بود ، دفن کردند. از آن پس همه ساله در ششم ذیحجه، که مقارن با سال روز وفات سیدعلی همدانی است، به یادبود او و برای تجلیل از وی در کشمیر و دیگر نقاط مسلمان نشین شبه قارة هند، مراسم و اجتماعاتی برپا می شود و طی آن از فضائل، کرامت های انسانی و حالت های عرفانی و تعلیمات سیّد، سخن می گویند. در آرامگاه میرسید علی همدانی ده نفر از افراد خاندانش نیز آرمیده اند. به خاطر تعلق خاطر مردم به وی لقب شاه همدان به او در کشمیر داده شد و تا کنون در کشمیر از او با همین نام یاد می شود. خانقاه مولا یا زیارتگاه شاه همدان در کنار رود جهلم کشمیر همچنان از دیدنی های عمده آن سرزمین است و مخلصان زیاد سید علی همدانی همه روزه در آن مکان حضور می یابند. منزلی که سید علی در کشمیر به عنوان پایگاه عبادی و تبلیغی و وعظ و خطابه برگزیده بود چنان مورد توجه اهالی این سامان قرار گرفت که به مسجدی تبدیل گردید و بنای باشکوه یادبودی در آن ساخته شد. این بنا از اوایل قرن نهم هجری تاکنون یکی از مهم ترین کانونهای فعالیت های مسلمانان شبه قاره هند است و از اماکن مقدّس به شمار می رود و در روز عاشورا وقتی دسته های عزادار حسینی از کنار آن عبور می کنند، پرچمهای خود را به نشانه احترام فرود می آورند؛ زیرا خدمات سیّد در نظر آنان درخور تحسین و تمجید است. تعداد قابل توجهی مسجد و مدرسه در کشمیر، جامو، گلگیت و بلتستان به نام و یاد او احداث و یا نامگذاری گردیده است. کراماتی هم به وی نسبت داده اند. سید علی همدانی در کشمیر کتابخانه ای تأسیس کرد و در این مکان بسیاری از منابع علوم و معارف اسلامی را به زبان های عربی و فارسی فراهم ساخت. این کتابخانه اهمیت شایان توجهی بدست آورد و شخصیتهای علمی و فرمانروایان منطقه از آن بازدید بعمل می آوردند. در سری نگر (مرکز کشمیر)، مدرسه ای به نام وی بنا شده که امروزه پابرجاست و دو بیت ذیل در کتیبة محراب آن نوشته شده که مصراع آخر آن با حساب جمل تاریخ رحلت میرسیدعلی همدانی است:

حضرت شاه همدان کریم
آیت رحمت زکلام قـدیم

گفت دم آخر و تاریخ شد
بسـم الله الرحمن الرحـیم

علامه اقبال لاهوری، شاعر پارسی گوی شبه قاره، در جاویدنامه خود قطعه ای دارد تحت عنوان “زیارت امیر کبیر حضرت سید علی همدانی و ملا طاهر غنی کشمیری” که در آن نام سید علی همدانی را به عنوان کسی که از کشمیر هند، ایرانی صغیر ساخت، جاودانه کرده است:

سید السادات، سالار عجم
دست او معمار تقدیر امم

تا غزالی درس ﷲ هو گرفت
ذکر و فکر از دودمان او گرفت

مرشد آن کشور مینو نظیر
میر و درویش و سلاطین را مشیر

خطه را آن شاه دریا آستین
داد علم و صنعت و تهذیب و دین

آفرید آن مرد، ایران صغیر
با هنر های غریب و دلپذیر

یک نگاه او گشاید صد گره
خیز و تیرش را به دل راهی بده

معروف ترین اثر میر سید علی همدانی در تاجیکستان اشعار زیر است که روی اسکناس های ده سامانی این کشور آمده است:

هر که ما را یاد کرد ایزد مر او را یار باد
هر که ما را خوار کرد از عمر برخوردار باد

هر که اند راه ما خاری فکند از دشمنی
هر گلی از باغ وصلش بشکفد بی خار باد

در دو عالم نیست ما را با کسی گرد و غبار
هر که ما را رنجه دارد، راحتش بسیار باد

کارکردهای مختلف بقعه متبرکه میر سید علی همدانی و نقش آن درایجاد وحدت اجتماعی میان مسلمانان ایران و تاجیکستان
بقعه متبرکه میر سید علی همدانی از دیر باز مورد توجه مردمان تاجیک بوده و پس از فروپاشی شوروی نیز بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. در منطقه ختلان و به ویژه شهر کولاب تاجیکستان چنان اعتقادی به میرسیدعلی وجود دارد که ذکر متداول مردم اهل سنت این منطقه یاعلی بوده و نام علی بیشترین فراوانی را دارد. آرامگاه میرسیدعلی همدانی امروزه زیارتگاه خاص و عام شده است و مخلصان بسیاری از سراسر دنیا، هم به زیارت وی می‌آیند و هم از آثار خانه آن دیدن می‌کنند.
پژوهشگران برای تکمیل پژوهش های خود با انجام تحقیقات میدانی در بین مردم کولاب و زائرین و مجاورین آستان مبارک میرسید علی همدانی، دریافتند که این امامزاده واجب التعظیم از جایگاه بسیار مهمی میان مردم این شهر و ناحیه های اطراف برخوردار است . بطوری که یاد کردن آن شخصیت مذهبی با عنوان « حضرت » و برابر دانستن ایشان با حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی و شمس تبریزی و همچنین آغاز زندگی زناشویی با زیارت حرم آن حضرت، توسل به این شخصیت مذهبی در هنگام کسالت و مریضی، قربانی نمودن دام و نذر کردن زایرین جهت تعمیر و مرمت بقعه و همچنین زیارت مداوم افراد سالخورده و پیرجهت شفاعت اخروی از مصادیق این جایگاه ممتاز به شمار می رود. همچنین وجود این مکان مقدس در کولاب باعث شده است که همه مردم شهر و روستاهای اطراف ، پیرو دین اسلام باشند و تمامی بانوان حجاب کامل داشته، لباس محلی می پوشند در صورتی که در شهرهای دیگر تاجیکستان ضمن وجود ادیان دیگر بانوان از لباسهای اروپایی نیز استفاده می نمایند .

1. کارکرد مذهبی

زیارتگاه ها از جمله اماکن مذهبی هستند که پس از ورود اسلام به ایران و ماوراء النهر در این سرزمین ها به وجود آمده اند. این جایگاه ها یکی از مظاهر ویژه دین اسلام محسوب می شوند . مظهری که در طول حیات خود نه تنها کارکرد مذهبی متعددی را برای دین اسلام ارائه کرده است، بلکه وظایف مظاهر دیگر اسلامی نظیر مسجدها و حسینیه ها را نیز به نحو مطلوب به انجام رسانیده است. زیرا آنچنان که پیداست بسیاری از بقاع متبرکه امامزادگان شریف در ایران، امروزه به عنوان جانشین مسجد ایفای نقش می کنند و در انجام اعمال مذهبی، مانند نماز و عبادات مستحبی دیگر در حکم عبادتگاه و نمازخانه و همچنین مرکزی برای تصمیم گیری های اجتماعی ـ سیاسی ، مورد استفاده قرار می گیرند .( هیلن براند،1988: 25 ) امروزه برپایی برخی از مراسم های مذهبی در جوار بقعه شریف میر سید علی همدانی ، دلیل روشنی بر کارکرد مذهبی این زیارتگاه است و به جرأت می توان آنها را جزئی از فرهنگ و آداب و رسوم اقوام تاجیک به حساب آورد که شباهت زیادی به مراسم و برنامه های فرهنگی برگزار شده در جوار بقاع متبرکه ایران اسلامی دارد و می توان آن را یکی از نقاط مشترک در پیوند های فرهنگی و اجتماعی میان مسلمانان تاجیکی و ایرانی قلمداد نمود هر چند که مذهب رایج و غالب در این دو کشور با یکدیگر تفاوت دارد .

کارکرد تاریخی

از جمله عوامل مهم در شناسایی تاریخ و سابقه یک قوم ، توجه به آثار و بناهای باقی مانده از گذشته است . یکی از مهم ترین این آثار، زیارتگاه ها هستند که با تاریخ و سوابق قومی که حیات و ثبات خود را مدیون آن هستند ، عجین شده اند . این پیوستگی سبب شده است تا این اماکن از عناصر مهم تاریخی به شمار روند .
چگونگی ساخت یک امامزاده و تاریخ ساخته شدن آن و انگیزه هایی که باعث به وجود آمدن آن شده است ، روایت ها و حکایت هایی که در مورد آن نقل می شود، همگی به باز شدن گره هایی کور و نکات مبهم تاریخ کمک می کنند. کارکردهای تاریخی زیارتگاه میر سید علی همدانی به دلیل ارتباط و تلفیقی که بین مذهب و فرهنگ قومی مردمان تاجیک ایجاد کرده نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است .

کارکرد هنری

هنر پدیده ای است که از دیرباز فکر و اندیشه انسان را به خود مشغول کرده است . هنر در جنبه های مختلف زندگی انسان شکل گرفته است اما مانند هر پدیده دیگری که در ارتباط با زندگی انسانی قرار می گیرد، برای ثبات و دوام خود به تکامل احتیاج دارد . « تکامل یک هنر براساس محرک های دنیوی و دینی صورت می گیرد ( گرابار،1373: 46 (
اسلام با آیین ها ، اصول و قوانین خود یکی از قوی ترین محرک های دینی در ایران و آسیای مرکزی محسوب می شود . پس از فتح ایران به دست اعراب مسلمان، هنر ایرانی در خدمت دین اسلام قرار گرفت و البته به این معنی که هنر ایرانی تحت تأثیر قوانین اسلامی معنی و مفهوم جدیدی پیدا کرد، مفهومی که با کنار گذاشتن اختلاف و تضادهای هنر ایرانی با دستورهای اسلامی و پیوند دادن پدیده های مشترک به وجود آمد. این مفهوم در بناهای مذهبی اسلامی به خوبی قابل مشاهده است. از جمله بناهای مذهبی ای که پس از اسلام در ایران و ماوراء النهر ساخته شده است زیارتگاه امامزاده ها و آرامگاه های عارفان و قدیسین هستند . به طوری که آنها مجموعه ای از آثار هنری ایرانی و اسلامی به حساب می آیند. مجموعه ای که با بهره گیری از خاصیت منحصر به فرد دین اسلام یعنی پذیرش عناصر قومی و محلی و آمیزش با آنها، به وجود آمده است. بناهای مذهبی همچون مساجد و مزارات از مراکز مهم خلق آثار هنری شمرده شدند. مراکزی که نه تنها مکان مناسبی برای حفظ آثار هنری بودند ، بلکه هنر اسلامی را نیز معرفی می کردند. ( جنسن،1990: 191)
زیارتگاه ها با کارکردهای هنری خود، مفاهیم اسلامی را با زبان هنر، تصویر و رنگ به دیگران منتقل می کنند. کاشیکاری ها، آجر چینی ها، گچ بری ها، آیینه کاری ها، نقاشی، حکاکی، کنده کاری همگی زبان گویای هنر ایرانی و اسلامی هستند.
وجود موزه ها در مجموعه آرامگاهی از جمله نقاط قوت این اماکن به شمار می آید که تعداد قابل توجهی از زایرین و توریست های داخلی و خارجی را به سمت خود معطوف می سازد . این امر به خوبی می تواند در راه بسط و گسترش فرهنگ غنی اسلامی و معرفی شخصیت های عرفانی و مذهبی و شناساندن مناطق مورد نظر گام های اساسی و مهمی را بر دارد و با توجه به خلق آثار هنری همچون نقاشی، مینیاتور، خطاطی و تهذیب که معمولاً برای تزیین موزه ها و شکل دادن به ویترین ها و قاب های موجود ، از آن استفاده می کنند، ضمن معرفی استعدادها و شاهکارهای هنرمندان بومی و محلی ، همراهی این آثار با فرهنگ و تمدن اسلامی از نکات جالب توجه می باشد. موزه ایجاد شده در مجاورت مزار میر سید علی همدانی در کولاب از اقدامات مثبت متولیان امر در این خصوص به حساب می آید که شباهت زیادی به وجود موزه هایی در کنار برخی از بقاع متبرکه ایران همچون موزه ایجاد شده در کنار بقعه متبرکه امامزادگان 72 تن ساروق از توابع شهرستان اراک در ایران دارد و از جمله پیوند های مشترک این مزار با مزارات ایران به شمار می رود .

کارکرد روان شناسی

انسان از بدو آفرینش در برابر حوادث طبیعی نیاز به نیروی مافوق و برتر را در خود احساس می کرد. نیرویی که بتواند او را از حوادث و بلایا و مشکلات و سختی ها حفظ کند. آنچه که توانست این نیاز انسان را برآورده سازد، دین و مذهب بود . اما برای اطمینان بیشتر به مکانی مادی و ملموس نیاز داشت تا در کنار آن به آرامش روحی و قلبی دست یابد و در همان جا با معبود خود راز و نیاز کند. به همین دلیل پرستشگاه و اماکن مذهبی را برای این کار ساخت زیارتگاه ها را ساخت، تا مکانی برای آرامش روحی و قلبی و فروکش کردن هیجانات و اضطراب های درونی انسان ها باشد. در این جایگاه های مقدس زایرین اطمینان قلبی دارند که هرگز تنها نیستند و قدرتی مافوق آنها وجود دارد که همواره حی و حاضر است و توان برآوردن همه نیازهای بشری را دارد. لذا « با توسل و استغاثه به درگاه او و ریختن اشک شوق از داشتن چنین تکیه گاهی مطمئن، یا اشک نیاز به حل مشکلاتشان، یا اشک داشتن امید به گشوده شدن گره مسایل شان، تخلیه روانی شده و آرامش روحی به دست می آورند »(شریف،1375: 241).
انسان مجبور است برای زندگی و حیات خود با مشکلات و سختی هایی که بر سر راهش قرار می گیرند به مبارزه خیزد ؛ اما قهرمان این نبرد همیشه انسان نیست. هنگامی که انسان نتواند بر مشکلات زندگی فایق آید، به واسطه عواطف و احساسات خود دچار نوعی پریشانی روانی می شود. این پریشانی می تواند روح و روان او را تحت تأثیر خود قرار دهد و انسان را آزرده کند.« طبق تحقیقات روان شناسی راه هایی برای از بین بردن این آزردگی روح و روان وجود دارد که یکی از این راه ها تخلیه روانی است. دین و مذهب از جمله پدیده هایی هستند که توانایی آرامش روحی انسان ها را در خود نهفته دارند » خرمشاهی،1372: 291 )
زیارتگاه ها به واسطه اعتباری که از نظر مذهبی در بین مردم دارند، از مکان های مناسبی برای تخلیه روحی و روانی به حساب می آیند فضای مزارات، فضای روحانی است، فضایی که می تواند عواطف انسانی را تحریک کند و او را وادار سازد در برابر مشکلات صبر و تحمل پیشه کند و در برابر آنها طاقت بیاورد. امروزه ثابت شده است که به وسیله راز و نیاز و گریه و زاری، انسان تخلیه روانی می شود و با امید به این که قدرتی برتر برای حفظ و نگهداری آنها وجود دارد ، به زندگی خود ادامه می دهند. پژوهندگان بر این باورند که اگر چه مسلمانان تاجیک سنی مذهب هستند و همچون شیعیان اعتقادی بر توسل به مقام امامان معصوم و امامزادگان شریف و واسطه قرار دادن آنها میان خود و خداوند و خواستن حاجاتشان از آنها ندارند ولی در هنگام مشکلات و گرفتاری های خود به این امامزاده واجب التعظیم متوسل می شوند و برآورده شدن حاجات خود و رفع غم و گرفتاری هایشان را با واسطه قرار دادن این شخصیت دینی، از خداوند متعال درخواست می نمایند .
متأسفانه گاهی این گونه تلقی می شود که درخواست شفاعت زایرین در جوار مزار شخصیت های دینی و معنوی، تقاضا از صاحب آرامگاه است و زایر برآورده شدن حاجتش را از او طلب می کند در حالی که این گونه نبوده و زایر به دلیل قرب و منزلتی که صاحب مزار نزد خداوند دارد، او را واسطه حاجت خود می کند ، تا اینکه پروردگار عالم به دلیل اعتبار صاحب مزار گشایشی در مشکلات فرد زایر بنماید. در تاجیکستان نیز هر از چند گاهی سلفیان زیارت مزار میر سید علی همدانی را حرام دانسته و مسلمانان تاجیک را از زیارت این مضجع شریف منع نموده اند که خوشبختانه بدلیل جایگاه ویژه ای که این شخصیت مذهبی در گذشته و حال در بین تاجیکان داشته، همچنین کراماتی که از این ذریه رسول الله دیده اند، توجهی به ادعاهای آنها ننموده و این بقعه متبرک همچنان جایگاهی ممتاز و بی بدیلی در میان مسلمانان این کشور دارد .

کارکرد سیاسی

اماکن مقدس همواره موجب برتری سیاسی یک منطقه نسبت به مناطق دیگر بوده است. در تحقیقات انجام شده دقیقاً این نکته نمایان بود که مناطقی که زیارتگاهی در آن قرار دارد، شهرها و روستاهای همجوار خود را به لحاظ مختلف تحت الشعاع قرار داده و از قرب و منزلت بالاتری در بین مردم برخوردار بوده است . به عنوان نمونه می توان به روستای حلتکو در نزدیکی شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، اشاره نمود. این روستا به واسطه وجود مزار مولانا یعقوب چرخی، از شهرت و منزلت بیشتری نسبت به روستاهای همجوار بهره مند است و یا روستای خواجه اسحاق کولاب با وجود مزار خواجه اسحاق ختلانی با روستاها و مناطق همجوار متفاوت بوده و از جایگاه ویژه ای برخوردارند. شهر کولاب نیز که مزار سید جلیل القدر میر سید علی همدانی را همانند نگین انگشتری در خود جای داده نسبت به سایر شهرهای تاجیکستان از فضیلت و برتری نسبی برخوردار است .

کارکرد اقتصادی

افرادی که به اماکن مذهبی مراجعه می کنند، هدایای نقدی و غیرنقدی خود را به زیارتگاه پیشکش می کنند. علاوه بر این، این گونه اماکن معمولاً دارای بناها و زمین های وقفی فراوانی هستند که وجود این نوع وقف ها به اعتبار اقتصادی زیارتگاه کمک می کنند. وجود یک زیارتگاه به دلیل مراجعه افرادی که برای زیارت امامزاده می آیند و مخارجی را که برای این کار متقبل می شوند و همچنین هدایایی که به این مکان مقدس پیشکش می کنند، همگی در رشد و توسعه اقتصادی منطقه نقش مهمی دارند. بخش عمده ای از درآمد زیارتگاه صرف فعالیت های اقتصادی می شود که این مسأله به رشد و توسعه اقتصادی منطقه کمک می کند.
همچنین اختصاص نذورات بعضی از زیارتگاه ها به خادمین و افراد مستحق و برپایی بازارها در مجاورت بقاع متبرکه در بعضی از روزهای سال ، ازدیگر کارکردهای مهم اقتصادی زیارتگاه ها به شمار می رود. بقعه متبرکه میر سید علی همدانی نیز عاملی مهم در جذب توریست و گردشگرمذهبی بویژه گردشگران خارجی که برای تحصیل، تجارت و یا تفریح به این کشور سفر کرده اند، به شمار می رود و بالطبع حضور زایرین و گردشگران در شهر کولاب موجب رونق اقتصادی در میان مردم آن شهر و دیار شده است .

کارکرد اجتماعی

زیارتگاه ها در ساخت، بافت، روابط و قوانین اجتماعی، نقش مهمی را داشته و دارند.« یکی از کارکردهای اجتماعی زیارتگاه نقشی است که آنها به عنوان پناهگاهی برای مظلومان و ستمدیدگان و یا توبه کنندگان ایفاء کرده اند. این نقش از بست نشستن روحانیون برای احیای قوانین اسلامی، تا پناهنده شدن اشرار برای گرفتن تأمین جانی، قابل بررسی است » ( مدنی،1370: 38 و39 ).
همچنین زیارتگاه ها به دلیل قدرت و اعتبار اجتماعی که دارند، همواره به عنوان مرکزیت یک منطقه، بافت مسکونی و تجاری منطقه را در اطراف خود متمرکز می کنند و یا با « تحت الشعاع قرار دادن فعالیت های اجتماعی و اقتصادی، منطقه را به یک شهر زیارتی تبدیل می کنند » ( سلطان زاده،1373: 45 ) بطوری که در سال های اخیر به دلیل افزایش قابل توجه تعداد زایرین و گردشگران داخلی و خارجی مزار میر سید علی همدانی، توجه ویژه به توسعه شهری و زیباسازی بنای تاریخی و محله ها و خیابانهای اطراف آن بقعه به خوبی مشهود است .

کارکرد فرهنگی

فرهنگ از جمله پدیده هایی است که به شدت تحت تأثیر مذاهب و آیین ها و مناسک آنها قرار می گیرد. فرهنگ ایرانیان پس از فتح ایران توسط مسلمانان در ارتباطی که با ویژگی های فرهنگی جدید پیدا کرد، تغییرات فراوانی را پذیرفت. به وجود آمدن اماکن مذهبی در بخش های مختلف ایران و ماوراء النهر، تغییرات فرهنگی و همچنین رفتارهای فرهنگی خاصی به وجود آورد. افرادی که به مزارها مراجعه می کنند، رفتارهای خاصی را بروز می دهند که ریشه در آداب و رسوم ، اعتقادات، اندیشه ها، تفکرات و به طور کلی فرهنگ آنها دارد .
مردمی که به زیارتگاه ها مراجعه می کنند، نوعی ارتباط با یکدیگر برقرار می کنند که نتیجه این ارتباط می تواند به تبادلات فرهنگی منجر شود. این افراد هر کدام ویژگی های فرهنگی خود را در معرض دید دیگران قرار می دهند و از این طریق فرهنگ خود را منتقل می کنند. از طرف دیگر، با مشاهده رفتارها و ویژگی های فرهنگی دیگران ، از آنها تأثیر می پذیرند . ورود اصطلاحات و لغات جدید در زبان فارسی و تاجیکی مانند بقعه ، حرم ، صحن ، مزار ، مرقد ، زایر و زیارت نیز از جمله کارکردهای فرهنگی این زیارتگاه به شمار می رود .
حضور زائرانی از پاکستان، هندوستان، ایران و روسیه در مزار میر سید علی همدانی در کولاب حلقه ای از اتصال و تلفیق افراد با ملیت ها و فرهنگ های متفاوت را به تصویر می کشاند که آنها ساعت ها، حتی روزها در کنار هم آداب زیارت را به جا آورده و به زبان اسلام با یکدیگر به گفتگو و مباحثه می پردازند و این خود به عاملی مهم در وحدت اجتماعی میان مسلمانان ایران و تاجیکستان و دیگر کشورهای مسلمان مبدل شده است.

نتیجه گیری

گرایش های مردم به واسطه انگیزه های درونی و احترام غیر قابل توصیف آنها به زیارتگاه ها و مزارها، حضور پررنگ و چشمگیر مریدان و علاقه مندان به این اماکن اسلامی را سبب شده است و میزان تأثیرپذیری آنها از شخصیت های دینی را دو چندان کرده است. بطور کلی می توان گفت زیارتگاه میر سید علی همدانی در بین زائرانی که جهت رفع حوایج مادی و معنوی و تقویت روحی و آمرزش الهی به آن مکان مقدس مشرّف می شوند جایگاهی بس عظیم دارد و نمودار تأثیر فرهنگ مذهبی مسلمانان ایران بر روی مسلمانان تاجیک است. به نظر پژوهندگان این مقاله آن چیزی که سبب گردیده امروزه مسلمانان تاجیکستان و سایر بلاد اسلامی این گونه به میر سید علی همدانی عشق بورزند و حتی از دورترین نقاط برای زیارت و پابوسی حرم مطهرش مراجعه کنند و در مصائب و مشکلات خویش دست توسل به سوی او دراز کنند. از دیگر یافته های این پژوهش می توان به کارکردهای متنوع این بقعه متبرکه و جاذبه های مختلف اقتصادی ، فرهنگی و رفاهی که به سبب وجود مزار میر سید علی در این کشور بوجود آمده است، اشاره نمود که سبب گردیده سالانه تعداد بی شماری از زائرین و گردشگران داخلی و خارجی به این مکان مقدس مراجعه نمایند. همچنین از تحقیقات به عمل آمده این نتیجه حاصل گردید که زیارتگاه میر سید علی همدانی همچون دیگر زیارتگاه ها با وجود کارکردهای بسیار متنوع و متعددی که دارد ، موجب بوجود آمدن آرامش روحی و روانی مسلمانان تاجیکستان و سایر زایرین این مکان مقدس گردیده است، ضمن آن که پیوند ناگسستنی مردم با این زیارتگاه ، روحیه دین مداری و امیدواری، انسجام و یک پارچگی گروه های قومی و مذهبی منطقه به ویژه مسلمانان ایرانی و تاجیک در سایه این بقعه متبرک بیش از پیش نمایان است . در خاتمه سخن ذکر این نکته نیز خالی از فایده نخواهد بود که با وجود تبلیغات گروههای سلفی در تاجیکستان مبنی بر حرام اعلام کردن زیارت آن بقعه شریف ، امروزه نه تنها از اعتقادات و باورهای مردمی نسبت به شخصیت مذهبی ممتاز میر سید علی همدانی و مزار شریف ایشان در بین مسلمانان و علی الخصوص تاجیکان کاسته نشده بلکه این امر به نقطه اشتراکی میان شیعیان ایران و مسلمانان اهل سنت تاجیکستان در تمسک به خاندان رسول الله (ص) و تکریم و تعظیم ذریه پیامبر بزرگ اسلام و امامان معصوم (ع) مبدل گردیده است .

پی‌نوشت‌ها:

1- دانشجوی سال سوم مقطع دکتری آکادمی علوم تاجیکستان
2- دانشجوی سال سوم مقطع دکتری آکادمی علوم تاجیکستان
3- دانشجوی سال اول دکترای فلسفه آکادمی علوم تاجیکستان

منابع و مآخذ
1. اسدی ، مجید.(2013). مبانی فلسفی فرهنگ مردم ایران و تاجیکستان ، دوشنبه : نشر پیوند.
2 . انواری ، سید محمود.(1356).« میر سید علی همدانی و تحلیل آثار او»، ادبیات و زبانها ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره 123.
3 . الگ گرابار.(1373).«مسجد نمونه هنر دینی در اسلام» ؛ ترجمه محمد سعید رضایی کاشانی ، فصلنامه هنر، شماره 26.
4 . جنسن ه ، و .(1990).تاریخ هنر ، ترجمه پرویز مرزبان ،تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
5 . خرمشاهی ، بهاء الدین.(1372). دین پژوهی ، تهران:پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی .
6 . ریاض ، محمد .( 1995). احوال ، آثار و اشعار میر سید علی همدانی ، دوشنبه:نشر عرفان .
7 . ریاض ، محمد .( 2008).عرفان میر سید علی همدانی ، دوشنبه :نشر دوشینج.
8 . سلطان زاده ، حسین. (1373). « تأثیر اسلام در ساخت شهر» ، معماری و شهرسازی ، دوره پنجم ، شماره 25.
9 . سلطان اف ، میرزا.( 1975). حقیقت درباره مزار حضرت امیر جان ، دوشنبه: نشر عرفان .
10 . شریف.( 1375 )گذری بر فرهنگ زیارت ؛ پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی .
11 . فربد ، محمد صادق .( 1380). مبانی انسان شناسی ، تهران :دانشگاه تهران ، چاپ سوم .
12 . قادر اف ، کریم جان .( 1999). صوفیه تعلیمی میر سید علی همدانی ، دوشنبه: نشر معارف.
13 . قادر اف ، کریم جان.( 2006). عرفان میر سید علی همدانی ، دوشنبه :نشر مطبوعات .
14 . قادر اف ، کریم جان .( 2008).فضیلت اوراد فتحیه – میر سید علی همدانی ، نشر معارف.
15. گلی زواره ، غلامرضا . (۱۳۸۵) .«سید علی همدانی، مبلغ اسلام در کشمیر» ‎(فارسی)‎، سایت حوزه به نقل از مجله مبلّغان، شماره 82.
16 . مدنی ، ملا عبدالرسول . (1370). تاریخ کاشان ، کاشان :چاپ اول .
17 . میشل پانوف و پرن شیل .( 1990).فرهنگ مردم شناسی ، ترجمه اصغر عسگری خانقاه،تهران: نشر ویس.
18 . همدانی ، میر سید علی.(1995). رساله فتوت( به زبان فارسی – تاجیکی ) ، نشر فردوس.
19.هیلن براند،رابرت(1988). مقابر، ترجمه کرامت الله افسر، تهران :ارشاد اسلامی.