چکیده

امامزاده، مکانی با پایگاه معنوی- سنتی از جنبه های تاریخی، فرهنگی، هنری و اجتماعی از دیرباز مورد توجه محققین بوده است. در حقیقت امامزاده ها، بعد از مساجد پایگاه معنوی شیعیان به و از عناصر جدایی ناپذیر کالبد فیزیکی اغلب شهرها و روستاهای ایران است. از سده سوم هجری با مهاجرت امامزادگان و سادات به ایران و شهادت یا مرگ آنان آرامگاه ها و بقاع متبرکه شکل گرفتند. با رسمی شدن تشیع در سده دهم هجری این آرامگاه ها به امامزاده اشتهار یافتند.
امامزاده سید محمد واقع در شهرستان خمینی شهر، مکانی برای اشاعه فرهنگ غنی اسلامی و تعلیم و تربیت و ابراز مودّت و دوستی با خاندان اهل بیت (ع) شناخته می شود و در سه مرحله ی جذب، تثبیت و رشد در مهندسی فرهنگی شهرستان نقش مؤثری ایفا می کند. لذا، این پژوهش با چنین رویکردی به روش توصیفی و تحلیلی و بر پایه تحقیقات میدانی و منابع کتابخانه‌ای به بررسی موضوع می‌پردازد.
کلید واژه ها: شهرستان خمینی شهر، امامزاده سید محمد، مهندسی فرهنگی، بقاع متبرکه.

مقدمه

امامزاده به بقعه و زیارتگاه فرزند یا فرزندزاده ائمه معصومین علیه السلام است که به مرور زمان به دلیل علاقه مردم به ذریه ی رسول اکرم (ص) برای آن بزرگوار بقعه و زیارتگاهی می ساختند. امامزاده ها سمبل شهرهای شیعه نشین در سراسر دنیا هستند. مقبره ده هزار و پانصد امامزاده و 33 پیامبر در کشور، ایران را به قطب امامزادگان و پایگاه تشیع در جهان تبدیل کرده است. این زیارتگاه ها، به دلیل پیوند عاطفی و عمیقی که با مردم در طول تاریخ داشته ؛ همواره در سلوک فردی و اجتماعی آنان تأثیر بسزایی نهاده است. در واقع در بین شیعیان، امامزاده ها و مکان های متبرکه از دیرباز تاکنون به عنوان کانون محبت و موّدت اهل بیت علیه السلام بودند و در مهندسی فرهنگی و سوق دادن جامعه به سوی تحکیم مبانی اعتقادیشان نقش کلیدی داشته است.
امامزاده سید محمد یکی از مهمترین مراکز فرهنگی شهرستان خمینی شهر محسوب می شود و به دلیل نسبت نزدیک ایشان با سید الشهدا امام حسین (ع) بسیار مورد توجه شیعیان است. زائران بسیاری از اقصی نقاط جهان اسلام برای توّسل و درخواست شفاعت به سوی آرامگاه این بزرگوار می شتابند تا در پناه آن بزرگوار در آرامش زندگی کنند. این امامزاده نقش موثری در مهندسی فرهنگی و انتقال معنویت و معارف شیعی در شهرستان نقش مؤثری ایفا می نماید. سؤالاتی که این مقاله حول محور آن تنظیم شده، عبارت است از: مقبره محمد بن زید از چه زمان به زیارتگاه شیعیان تبدیل شد؟ معماری زیارتگاه در طول زمان چگونه بوده است؟ نقش امامزاده سید محمد در مهندسی فرهنگی شهرستان خمینی شهر چگونه است؟
تا مدت های مدیدی مقبره ی حضرت ناشناس بوده است. به نظر می رسد نخستین بقعه و بارگاهی که برای امامزاده ساخته شده؛ بوریایی بوده است.

درآمدی بر شهرستان خمینی شهر

شهرستان خمینی شهر یکی از شهرستان های استان اصفهان است که در منطقه ی ماربین و در 12 کیلومتری استان اصفهان واقع شده است. این شهرستان دارای شهرهای خمینی شهر، درچه، کوشک، اصغرآباد و سه دهستان ماربین سفلی، علیا و وسطی می باشد. وسعت آن برابر 75/175 کیلومتر مربع است و از شمال و شمال شرقی به اصفهان، از جنوب و جنوب غربی به شهرستان فلاورجان و قسمتی از زاینده رود، از شرق به شهرستان برخوار و میمه و از غرب به شهرستان نجف آباد محدود می شود. به طور کلی آب و هوای این شهرستان گرم و خشک است ولی هر چه از سمت شرق و شمال آن به طرف جنوب و جنوب غربی پیش می رویم به علت نزدیکی به زاینده رود دمای هوا متعدل تر می شود. (نگاهی به شهرستان خمینی شهر، 1375: 1؛ صرامی فروشانی، 1382: 7و 33)
این شهرستان در ابتدا سده یا سه دژ نام داشته که سه ده :ورنوسفادران (Va(e)rnusfâderân)، خوزان (Xuzân)، فروشان (Foruŝân) را شامل می شده (مهدوی، 1384: 255) و قدمت بنای آن به 2500 سال پیش می رسد. حتی شایع است که کهن دژ پایتخت ساسانیان در سه ده بوده که هنوز خرابه های آن در محل خوزان فعلی موجود است. نام سده در دوره پهلوی دوم(1320-1357 هـ .ش) به همایون شهر و پس از انقلاب شکوهمند اسلامی به خمینی شهر تغییر کرده است. این شهرستان در سال 1390 ، 312000 نفر جمعیت داشته است.

امامزاده سید محمد

امامزاده در معنی به کسانی گفته می شود که فرزندان یا فرزندزادگان ائمه ی معصومین علیه السلام باشند و در اصطلاح به مدفن و مزار متبرکه آنان و بزرگان سادات که در سراسر شهرها و روستاهای ایران پراکنده است، اطلاق می گردد. (دایرة المعارف تشیع، 1369: 392؛ محدثی، 1386: 95) بدیهی است امامزاده واجب التعظیم حقیقی کسی است که افزون بر صحت نسبش شخصاً بزرگوار و انتسّاب قبر هم به او از روی موازین تاریخ و انساب محقق باشد. (همایی شیرازی اصفهانی، 1390: 27)
مهاجرت سادات حسنی و حسینی به ایران از همان صدر اسلام به جهت حاکمیت فشار و اختناق اُموی به ویژه در عهد حجاج بن یوسف (95-75 هـ .ق) و تسلط او بر عراق آغاز شد و در دوره ی خلفای عباسی افزایش یافت(فجری، 1391: 21). این بزرگواران در سراسر ایران پراکنده اند و مدفون و مورد توجه و زیارتگاه اهالی محل شده اند و در هر شهر و دیاری به نام و لقبی معروف می باشند. در شهرهای ایران این بقاع متبرکه به یکی از نام های امامزاده، شاهزاده، شاه، سید، پیر، بابا و معصوم(1) اشتهار یافته است(همایی شیرازی اصفهانی،1390: 22-23).در واقع در سراسر ایران از کوچکترین آبادی با چند خانوار جمعیت تا بزرگترین شهرها مکانی را نمی توان یافت که امامزاده ای نداشته باشد و کعبه ی آمال اهالی آن محل نباشد(همایی شیرازی اصفهانی، 1390: 23).
مردم شهرستان خمینی شهر همواره در طول تاریخ ارادت خاصی به سادات و ذریه ی رسول اکرم (ص) داشته اند به طوری که چندین امامزاده به این منطقه پناه آورده و در کنار این مردم زندگی کرده و عاقبت به مرگ طبیعی یا به دست حکام ظالم عباسی به شهادت رسیده اند. نسب اغلب این امامزاده ها اغلب نسبشان به حضرت امام سجاد علیه السلام و یا حضرت موسی بن جعفر علیه السلام می رسد.
امامزاده محمد بن زید بن علی بن حسین با توجه به نسبش در قرن سوم هجری می زیسته است. به نظر می رسد او پس از کشته شدن پدر، هجرت از دیار خویش را بر اساس آیه «ألَم تَکُن أرضُ اللهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فیها؛ مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید؟» (نساء،97) بر می گزیند و در عراق عجم در منطقه ماربین محله خوزان ساکن می شود. بنا به اعتقاد خادمین باسابقه زیارتگاه، شجره نسب این بزرگوار بر روی پوستی چرمی تا چند دهه پیش موجود بوده ولی اکنون مفقود شده است. قرار گرفتن امامزاده در دامنه کوه و خارج از شهر(2) باعث شده که در گذشته بارها مورد سرقت قرار بگیرد.
در رابطه با چگونگی زندگی و شهادت این بزرگوار روایت های بسیاری وجود دارد. بنا به گفته معتمدین سید محمد در سده به هدایت و رفع مشکلات معنوی مشغول بوده و پس از چند سال به دست مأموران حکومتی خلیفه وقت به شهادت می-رسد. تا چندین سال مردم از محل دفن ایشان اطلاعی نداشتند تا این که پناه آوردن آهویی به حریم پاک ایشان باعث کشف مزار این امامزاده می شود. از آن پس مزار محمد بن زید به عنوان یک مکان متبرک مورد توجه مردم قرار گرفت و به مرور زمان برای آن، بقعه و بارگاهی ساختند.
باید گفت در کنار امامزاده سید محمد، بزرگواران دیگری نیز به خاک سپرده شده اند. آیت الله حاج شیخ رمضانعلی املایی(ره) پدر حاج شیخ محمدحسین املایی، از همراهان امام خمینی (ره) در نجف و پاریس بودند، در رواق آیت الله احمدی دفن شده و از زمان انقلاب، به نام مصطفی رجایی فرزند حاج علی اکبر که در روز عید غدیر در تاریخ 28/9/1357 به شهادت رسیده در رواق رسول الله به خاک سپرده شده است. همچنین پس از آغاز جنگ تحمیلی، بیش از 635 شهید از خمینی شهر در گلزار شهدای سید محمد دفن شده اند.

معماری امامزاده

به نظر می رسد نخستین بنا بر روی مراز امامزاده سایبانی بوریایی بوده که به وسیله ی علاقمندان به خاندان نبوت و اردتمندان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) بوجود آمد و به مرور، دیگر نکوکاران چیزی بر آن افزوده اند تا آنکه دیری نگذشت که صورت زیارتگاهی با آلت و عدت به خود گرفت. (دایرة المعارف تشیع، 1369: 394) پیش از انقلاب شکوهمند اسلامی بنای امامزاده از خشت و سنگ بود و در سال 1361 نخستین بازسازی امامزاده آغاز گشت. امروزه با توجه به بازسازی گسترده ای که بنای زیارتگاه صورت گرفته نمی توان قدمت آن را به درستی مشخص کرد؛ چرا که حتی سنگ قبر سید بزرگوار را هم تغییر داده اند. تنها ایوانی ملقب به ایوان گزی ها در ضلع شرقی امامزاده است که حدود 700 سال قدمت دارد و مربوط به دوره ایلخانی است(3) که به پیشینه ی تاریخی بقعه افزوده است. هر چند حدود 400 سال پس از شهادت امامزاده ساخته شده است. البته باید گفت با توجه به این که دو آبادی امامزاده سید محمد و خوشاب که در نزدیکی امامزاده واقع شده هنوز تقریباً خالی از سکنه است؛ ممکن است این ایوان به عنوان محلی برای استراحت زائران در آن دوره ساخته شده باشد. البته بنا به روایتی شکارچیانی از گز و برخوار برای شکار شغال و آهو به دامنه این کوه می-آمده اند(4) و ممکن است ایوان گزی ها محلی برای استراحت شکارچیان بوده باشد. بدیهی است تا چند سال پیش، زائران در این ایوان تاریخی غذای نذری می پختند که خوشبختانه میراث فرهنگی و سازمان اوقاف مانع از آن شده است. این ایوان دارای پنجره های نورگیر مشبک و طرح طاق چشمه ای است. در دامنه کوه سنگی به رنگ سبز دیده می شود که در بین اهالی شهرستان و زائران، به سنگ عشق علی معروف است و روایت شده که جای دست امام علی (ع) بر روی سنگ نقش بسته است. البته هیچ سند تاریخی وجود ندارد که امام علی (ع) به اصفهان آمده باشد، گفتنی است از آنجا که امام علی (ع) اسطوره ی به نام استقامت و پایداری، الگویی برای افرادی است که به گونه ای زندگی خود را آلوده کرده اند و تصمیم به تغییر شرایط موجود دارند. دیده شده افراد کمپین ترک اعتیاد در این محل جمع می شوند و به پایداری و استقامت امام علی (ع) قسم یاد می کنند که عهد خود را نشکنند.
زیارتگاه فعلی حدود 2000 متر زیر بنا دارد و این محوطه وسیع به همت سازمان اوقاف و مردم هنر دوست، با توجه به زمینه ها و استعدادهای ذاتی، اقلیمی و اجتماعی این اماکن و نیازهای نسبتاً گسترده زیارت کنندگان در نظر گرفته شده که شامل بقعه و صحن آن، سه رواق، وضوخانه یا سقاخانه، زائرسرا، بازارچه، کتابخانه و سالن اجتماعات است. این زیارتگاه محل هنرنمایی هنرمندان در انواع و اقسام رشته های هنری شده است. این هنرمندان با آفرینش نقش های بدیع هندسی و اسلیمی از گل و بوته و گیاهان همچنین با استفاده از شیشه های رنگی در قاب پنجره ها، آینه کاری در درون گچ-بری ها، فیلپوش های مقرنس کاری شده با گچ و کاشی، کتیبه نویسی با خطوط ثلث و نستعلیق بر روی مینا و کاشی های لاجوردی و معرق دنیایی پر نقش و نگار و در عین حال بی نظیر و بی مانند در تزیینات امامزاده به وجود آورده اند که این تزیینات در صحن بقعه به اوج خود رسیده است. این هنرنمایی ها نشان دهنده ی اعتقاد وصف ناپذیری است که بانیان تزیین امامزاده و هنرمندان به کرامت سید محمد (ع) داشته اند.
نمای بیرونی گنبد دارای کاشیکاری زیبا، به سبک کاشیکاری گنبد مسجد امام در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان است و طرح طلا کاری شده «الله» بر فرازش همچون پرچمی برافراشته می درخشد. این گنبد دو پوش از کف 36 متر از کف ارتفاع دارد و گلوگاه آن با خطوط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی تزیین شده است. وسط نمای داخلی سقف گنبد، شمسه ای دایراه ای قرار دارد ، مقرنس های گچی آینه کاری شده با 20 پایه تا سر گلوگاه پله پله پایین می آید که در نوع خود بی نظیر است. کاشی هفت رنگ سنتی با کتیبه های نام های الله بر جرز مابین پنجره ها قرار دارد. فیلپوش ها به صورت ایوان نما طراحی شده اند که دور آن با طره ای فیروزه ای رنگ تزیین شده. هر فیلپوش توسط یک لچکی به فیلپوش بعدی متصل می شود. نیم شمسه ای در کانون آن و سه پایه مقرنس کاری شده و پس از آن 6 لوح بزرگ مستطیلی که با نقوش اسلیمی و گل و بوته ای تزیین شده اند؛ به چشم می خورد. بر اسپرهای کاشی شده تمامی فیلپوشها کتیبه های اسامی خداوند به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی دیده می شود.
دو مناره به ارتفاع 42 متر به شکل مناره های مدینه منوره، در دو طرف گنبد فیروزه ای به چشم می خورد. سر مناره ها با طرح الله طلایی رنگ به شکل پرچمی بر فراز آن می درخشد. نوع معماری گلدسته ها از بالا به پایین دایره ای شکل با 4 پایه مقرنس کاری ساده و نقوش هندسی به رنگ قهوه ای است و سپس گلوگاهی استوانه ای که در بالای آن کتیبه ای با مضمون سلام و درود بر خدا و اهل بیتش به خط ثلث سفید با زمینه ی لاجوردی دیده می شود. پس از آن 8 ضلعی با 4 پایه مقرنس ساده با نقوش هندسی که به استوانه ای با هشت ستون استوانه ای می رسد و سپس 4 ضلعی شده با 4 پایه مقرنس که به 4 ستون مستطیلی می رسد.
بقعه در قسمت مرکزی گنبد قرار دارد و مساحت صحن آن 14×14 متر است. در داخل بقعه، ضریحی فلزی از جنس فولاد، نقره و طلا در ابعاد 3×4 به جای ضریح چوبین قبلی داده اند. بر لبه بالای ضریح کتیبه های مینا با اسماء الله دیده می شود. البته کتیبه هایی هم بر سقف ضریح و در حاشیه های بالای آن کار شده که به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی است و الله و محمد رسول الله بر آن نگاشته شده است.
این امامزاده دارای سه رواق است: رواق حضرت رسول الله (ص)، رواق حضرت زینب (س) و رواق آیت الله احمدی. سقف و ستون های رواق ها آینه کاری شده و با کتیبه های اسماء الله و سلام بر اهل بیت (ع) مزین شده است. ایوان ضلع جنوبی، دارای سه در ورودی به بقعه و دو در، در دو گوشه ی ایوان است که به قسمت مشاوره خواهران و برادران باز می شود. در کانون ایوان، نیم شمسه ای مزین با نقوش اسلیمی، 9 پایه مقرنس و کتیبه ای به خط ثلث از سوره ناس، سلام بر اولیاء الله و سوره فلق بر زمینه ی لاجوردی دیده می شود. همچنین نام معمار حاج حسین مرادی سال اتمام بنا در سال (1378) در گوشه بالایی سمت شرقی ایوان حک شده است. دو طره فیروزه ای چسبیده، از اسپر نیم گلدانی با نقوش اسلیمی دو طرف ایوان به کانون نیم شمسه می رسد. در بین درها ازاره ای با نقش گلدانی درون کشتی دیده می شود که تا حدودی مشابه ازاره ای است که در سر در ورودی مسجد شیخ لطف الله قرار دارد. در ورودی اصلی از جنس فولاد و به رنگ طلایی است که با کتیبه های اسماء الله تزیین شده است. درهای چوبی سمت راست به قسمت خواهران، یعنی رواق حضرت زینب (س) و درهای سمت چپ به قسمت برادران، رواق حضرت رسول(ص) و رواق آیت الله احمدی باز می شود که معرق و مشبک کاری شده است. در ضلع غربی بنا نیز دری با سردری باشکوه برای ورود آقایان به شبستانی به نام رواق آیت الله احمدی بنا شده است. در ضلع شمالی آستان امامزاده، رواقی با ستون هایی رفیع برای ساعتی آسایش و اسکان زائران را فراهم ساخته که این قاعده در سمت جنوب نیز رعایت شده است.
وضوخانه یا سقاخانه دارای گنبدی با ورق های برنجی است که در کانون آن ها طرح «الله» به شکل پرچم بر افراشته و ستون هایی که در قسمت بالایشان 3 پایه مقرنس کاری شده است. در واقع صحن و سرا، گنبد و مناره، ضریح، رواق و سقاخانه این امامزاده یکی از دیدنی ترین آثار و بناهای تاریخی ایران زمین واست که مایه شکوه و جلال این شهر شده است.

موقوفات

سنت حسنه وقف، افزون بر این که بیانگر روح خیراندیش انسان های والا و عاشق مکتب الهی و اهل بیت است، ارتباط تنگاتنگی با اماکن متبرکه چون امامزاده ها دارد. «مسلمانان به ویژه شیعیان عاشق ذریه رسول اکرم (ص) بخشی از دارایی و املاک خویش را تنها به هدف قرب الهی، وقف زیارتگاه نموده تا از محل عواید این موقوفات، نیازهای امامزاده در تمامی زمینه ها از جمله حفظ، حراست، مرمت و تأمین حقوق خادم مرتفع گردد». (حسینی بلاغی، 1386: 302) آستان مقدس امام زاده محمد بن زید همانند بسیاری از اماکن مذهبی کشور، دارای موقوفاتی است. باغات خوشاب، مغازه ها و غرفه های بازارچه که در محوطه امامزاده قرار دارد؛ وقف امامزاده است.

نقش امامزاده سید محمد در مهندسی فرهنگی شهرستان خمینی شهر

فرهنگ مجموعه ی پیچیده ای از تمام عادات، رفتار و ضوابطی است که انسان به عنوان عضو یک جامعه آن را از جامعه خود فرا می گیرد و در مقابل آن جامعه تعهداتی بر عهده دارد (روح الامینی، 1372: 147). در واقع فرهنگ، فرایندی پویا، قابل پیشرفت و تکاملی است که حیات فردی و اجتماعی انسان را تحت تأثیر قرار می دهد؛اما فرهنگ به دو نوع تقسیم می شود: فرهنگ مطلوب که همان فرهنگ آرمانی است و دارای الگوهای رفتاری پذیرفته شده ای می باشد و بیشتر در اذهان مردم جای دارد و فرهنگ واقعی که به آن چیزی اطلاق می شود که مردم عملاً انجام می دهند(کوئن، 1383: 39). مهندسی فرهنگی به دنبال ارائه طرحی است که فاصله ی فرهنگ آرمانی را با فرهنگ واقعی به حداقل برساند و فرهنگ موجود را به سمت فرهنگ آرمانی سوق دهد، بنابر این مهندسی فرهنگی به معنی تدبیر کردن و سامان بخشیدن، جهت دادن و اندازه کردن امور و شئون فرهنگی با معیارهای فرهنگی و تلاش در جهت تقویت اجزای اصلی فرهنگ اسلامی و ملی کشور و پاسداشت آن در برابر نفوذ و تأثیر فرهنگ مخرب غربی در پرتو چینش مناسب و تعیین جایگاه و در تمامی ابعاد فرهنگی جامعه اسلامی است. (خلاصه مقالات نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی، 1385: 41).
در جامعه اسلامی، امامزاده ها در تمام جنبه های زندگی فردی و اجتماعی شیعیان حضور فعال دارند و به عنوان یک پایگاه ارتباطی بسیار مهم نقش مؤثری در افزایش توسعه ی تمدن اسلامی ایفا می کنند. امامزاده سید محمد یکی از مهمترین مراکز فرهنگی مورد اعتماد مردم شهرستان خمینی شهر محسوب می شود و در زندگی مردم و حیات اجتماعی آن تأثیر بسزایی دارد. این امامزاده در سه مرحله جذب، تثبیت و رشد در مهندسی فرهنگی شهرستان خمینی شهر نقش مؤثری ایفا می کند.
مرحله جذب توسط خود امامزاده و اعتقاد مسلمانان به کرامت آن صورت می گیرد و به تنهایی زائران بسیاری را از اقصی نقاط جهان اسلام(5) به خود جذب می کند و باعث می شود که مشتاقانی هر روز با تحمل مشکلات سفر به زیارت بشتابند. مرحله تثبیت، مجموعه فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی است که در بقعه صورت می گیرد و زائر را در امامزاده بیشتر نگه می دارد. مرحله ی رشد زمانی است که زائر ارتباط خود را با امامزاده قطع نکند و به طور پیوسته با امامزاده در ارتباط باشد و ارتباط قلبی پیدا کرده باشد.

مرحله جذب

امامزاده محمد بن زید یکی از امامزاده هایی است که به دلیل نسبت نزدیکش با سید الشهدا امام حسین (ع) بسیار مورد توجه شیعیان است. زائران بسیاری از اقصی نقاط جهان اسلام برای توسل و درخواست شفاعت به سوی این بزرگوار می شتابند تا در پناه آن بزرگوار در آرامش زندگی کنند.(6) باصفاترین دل ها و شیفته ترین قلب ها در این امامزاده گرد هم می آیند و پاک ترین زمزمه ها و عمیق ترین ناله ها و پرسوز ترین مناجات را در جوار حضرت سر می دهند و دل را به پرستش حق و انس با اولیای او جلا می دهند. در واقع زائران در این باغ بهشت(7) به راز و نیاز با خدا و نجوا با او می پردازند و جوهر جان خویش را در پرتو یاد خدا آرام نگه می دارند(رعد، 28) و تسبیح گوی، امید به رحمت او دارند(احزاب، 41-42؛ نور، 36)
رسیدن به والاترین هدف خلقت انسان که همان تقرّب جستن به خداوند تعالی است و در واقع مهمترین هدف مهندسی فرهنگی در جوامع اسلامی است؛ می تواند در سایه کرامت و شفاعت امامزاده ها تحقق یابد. چنانچه خداوند در قرآن کریم می فرماید: «ای اهل ایمان از خدا بترسید و [بوسیله ایمان و پیروی اولیاء حق] به خدا توسل جوئید و در راه او جهاد کنید؛ باشد که رستگار شوید». (سوره ، 35). بنابر این امامزاده ها واسطه عنایت و رحمت خداوند به فرد می شوند. در دعای توسل آمده: «ای سید و موالی و امامان من، من از روی خلوص رو به شما آورده ام که پیشوایان و ذخیرهء من برای روز فقر و حاجتم به سوی خدا خواهید بود و به شما متوسّل شده ام به درگاه خدا و شفیع آورده ام شما را برای خود نزد خدا پس شفاعت کنید مرا نزد حضرت حق و نجاتم دهید از عقاب و کیفر گناهانم که شما بزرگواران وسیلهء نجات من نزد خدا هستید و به دوستی شما و تقرّب به شما امید نجات دارم از خدا، پس مایهء امیدواری من نزد خدا بشوید ای پیشوایان من )ای اولیاء خدا( درود خدا بر همهء شما باد و لعنت خدا بر دشمنان خدا که ستمکاران در حق شما هستند» (قمی،1385: 139-138).
شیعیان با زیارت امامزاده ها دوستی خود با اهل بیت (ع) را اعلام می دارند و از شفاعت آنها بهره مند می شوند. در حقیقت تقرب به اولیای الهی به آن دلیل است که اینان راهنما و مشعل هدایت اند و دعا و درخواست زائران از ساحت آنان موجب فراهم آمدن زمینه های قرب و نزدیکی به خدا و کسب فیض و نزول رحمت الهی می شود و در روح و جانشان، ملکه تقوا و پرهیز از گناه تجلی می یابد(فجری، 1391: 26). قرآن کریم می فرماید: «بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم (اهل بیتم)» (شوری، 23) روایت است که هر کس بر محبت آل محمد بمیرد شهید، آمرزیده، با توبه و ایمان کامل از دنیا رفته و با شکوه به بهشت می رود (اربلی،1381: 1/ 107). بنابر این یکی از ره آوردهای طبیعی زیارت امامزاده سید محمد، تقرب به خدا، ابراز محبت و دوستی اهل بیت (ع)، بهره مندی از شفاعت و آمرزش گناهان، زدودن زنگارهای دل، تجدید عهد ولایت و … است.

مرحله تثبیت

در امامزاده سید محمد، فعالیت های فرهنگی و اجتماعی متنوعی صورت می گیرد که در راستای هدف تبدیل امامزاده ها به قطب فرهنگی(8) است؛ زیرا قطب تمامی سلیقه ها را به خود جلب می کند و چون نقش مهمی در حفظ، احیا و ماندگاری میراث سترگ تشیع ایفا می نماید؛ می تواند در تحقق مهندسی فرهنگی جامعه مؤثر واقع شود.
امامزاده سید محمد، یک پایگاه ارتباطی دینی است و فعالیت های فرهنگی در آن چنان برنامه ریزی شده که برای تمای اعضای خانواده نه تنها خسته کننده و ملال آور نبوده، بلکه محیطی بسیار پر جذبه ایجاد می کند. از جمله فعالیت هایی که در طول هفته در این امامزاده صورت می گیرد می توان از محفل انس با قرآن کریم، محفل قرآنی که جمعه ها بعد از ختم قرآن با حضور قاریان ممتاز استانی بر پا و به تصحیح روخوانی و بررسی نکات تفسیری پرداخته می شود، برگزاری مسابقات نقاشی در جهت ترویج فرهنگ دینی، برگزاری مسابقات مقطعی مثل سفرهای آسمانی، برپایی خیمه های معرفت و نمایشگاه های فرهنگی، پاسخگویی به شبهات اعتقادی و مسائل شرعی ویژه خواهران و برادران با حضور اساتید حوزه و دانشگاه یاد کرد.
دامنه فعالیت های فرهنگی امامزاده در اعیاد مذهبی، ماه مبارک رمضان، ایام محرم و ایام فاطمیه گسترش می یابد. می توان به برنامه های فرهنگی قرآنی و ضیافت الهی ویژه ماه مبارک رمضان، ترتیل خوانی و جزء خوانی قرآن کریم ویژه لیالی قدر، برگزاری طرح جوانه های حرم برای کودکان 10-6 سال، بصیرت عاشورایی ویژه دهه محرم، مراسم سوگواری یاس نبوی ویژه ایام فاطمیه و … اشاره کرد.
طرح جوانه های حرم در ماه مبارک رمضان برای کودکان 10-6 سال، با تدابیری در جهت سرگرم کردن آن ها با نقاشی، قصه گفتن و … دینی در محیطی و دینی کودکان، این امکان را فراهم کرده تا والدین با خیال آسوده به راز و نیاز با خدا و زیارت بپردازند. حاصل این گونه فعالیت ها آن است که، بذر محبت اسلام و دوستی خاندان نبوت در دل های نوگلان، جوانه می زند.
امامزاده سید محمد، مراسمات دیگری را نیز در محیط زیارتگاه برگزار می کند برنامه های متنوعی در نظر گرفته تا آنها را با فرهنگ اسلامی بیشتر آشنا کند. برگزاری مراسم نوروز و آرامش بهاری به مناسبت عید نوروز برای گردشگران و مسافرین نوروزی، طرح نشاط معنوی برای اوقات فراغت در تابستان (ویژه دانش آموزان) همه واقف باشیم ویژه هفته وقف، برگزاری جلسات ویژه انتخابات با حضور سرداران برای ترویج فرهنگ حماسه سیاسی و …
از دیگر فعالیت های امامزاده می توان به برگزاری طرح خانواده مهدوی اشاره کرد. نخستین هدف این طرح، ایجاد معرفت در مورد امام زمان است و هدف غایی آن، تربیت فرزندان به صورتی که منتظران واقعی حضرت مهدی (عج) و آماده خدمت در جهت اهداف مقدس امام زمان(ع)باشند.
بخش فرهنگی امامزاده سعی کرده از تمامی ظرفیت های موجود زیارتگاه بهره ببرد. در این راستا، امکانی فراهم آمده که ازدواج، سنت پسندیده اسلام به سادگی و زیبایی در اتاق عقد با چشم انداز حرم مطهر امامزاده سید محمد برگزار شود. همچنین برای ترغیب کودکان به آشنایی با قرآن کریم و احادیث پیامبر و ائمه معصومین با استفاده از بن تخفیف شهربازی که کمی بالاتر از امامزاده قرار دارد؛ مسابقات ساده ای برگزار می شود. این امامزاده دارای کتابخانه ای با بیش از 2500 جلد کتاب و بانک سی دی و سالن اجتماعاتی با ظرفیت 150 نفر، با امکانات صوتی و تصویری حرفه ای برای برپایی سمینارها و جلسات در کنار کتابخانه و حرم امامزاده سید محمد می باشد. بسیاری از زائرانی که برای چند روز در زیارتگاه اقامت دارند از فضای کتابخانه استفاده می کنند. همچنین مراسم جشن تکلیف دختران و یا برای برگزاری مسابقات تواشیح از سالن اجتماعات امامزاده استفاده می شود. در راستای هدفمند کردن نذورات، زائران تشویق می شوند نذر و نیازهای خود دارند را به صورت ختم قرآن و ختم 14000 صلوات ادا کنند. بدین صورت افزون بر این که در وقت و هزینه های زائر صرفه جویی شده، محیط زیارتگاه نیز آسیب نمی بیند.
البته باید گفت با وجود این که این زیارتگاه، قطب فرهنگی شهرستان محسوب می شود و بیشتر برنامه های معنوی هفتگی معنوی شهر را پوشش می دهد؛ به دلیل بعد مسافت، زیارت بیشتر در روزهای پنجشنبه و جمعه است. برای کاستن مسافت، از روستای دهنو که در برابر امامزاده قرار دارد تونلی به طرف امامزاده کشیده شده است؛ تا مردم شهرستان مجبور نباشند مسافت طولانی تری را برای رسیدن به امامزاده طی کنند. با این وجود به نظر می رسد می بایست راهکارهای دیگری برای تعمیم زیارت در دیگر روزهای هفته نیز اندیشیده شود.
امامزاده سید محمد در راستای ایجاد برتری در ارزشهای الهی، به تقویت وحدت و همبستگی مسلمانان بر محور فرمان های الهی می پردازد. این امامزاده محل حضور قشرهای گوناگون جامعه است؛ از این روی، جایگاه مناسبی برای تعاون و مشارکت در رفع نارسایی های اجتماعی است. روحانیون و اساتید حوزه در امامزاده، در سخنرانی ها و موعظه ها، مسلمانان را به رعایت مسائل ظریف اخلاقی و اجتماعی سفارش می نمایند. در واقع امامزاده پیوسته کانونی برای رشد اخلاق فردی و اجتماعی و آشنا کردن مردم با رذائل و فضایل اخلاقی بوده است.
فعالیت های اجتماعی در امامزاده سید محمد در جهت تربیت و رشد مذهبی جوانان، مقابله با تهاجم فرهنگی، مأمن و مأوای زائران، کاهش معضلات اجتماعی و … جهت گرفته است. در این راستا طرح خادم افتخاری تا حدی در کاهش معضلات اجتماعی و آشنایی افراد به فرهنگ اسلامی موفق عمل کرده است. طرح خادم افتخاری این موقعیت را ایجاد می کند که فرد در کمترین زمان بتواند به امامزاده خدمت کند.(9) البته پیش از آن کلاس هایی برای خادم افتخاری می گذارند تا بتواند به خوبی به امامزاده خدمت کند. باید گفت افرادی که به تازگی از اعتیاد رهایی یافته اند نیز از طرح خادم افتخاری استقبال کردند که پس از جلسات مشاوره و گذراندن کلاس به آن ها اجازه خدمت به امامزاده داده می شود. البته به صورت نامحسوس از آن ها مراقبت می شود که خطایی از آن ها سر نزند. این طرح افزون بر این که این افراد در فعالیت اجتماعی سهیم می کند باعث می شود در بین مردم نیز برای آن ها ارزش بیشتری قائل باشند و این امر در پرورش شخصیت اخلاقی- اجتماعی آن ها مؤثر است. چه بسا هستند افرادی که برای یک ماه درخواست خادم افتخاری داده اند و بیش از یک سال است که به امامزاده خدمت می کنند.
استقبال بی نظیر شیفتگان خاندان عصمت و طهارت از راه های دور و نزدیک و حتی خارج از کشور از امامزاده سید محمد به ویژه در ایام تعطیل و مناسبت های مختلف موجب شد، فضاهایی با کاربری های مختلف و مناسب برای آن ها فراهم شود. از جمله می توان به 15 زایرسرا و 5 سوییت، بازارچه ای با 47 غرفه که جایگاه عرضه محصولات و هنرهای دستی و سوغات اصفهان است؛ اشاره کرد.

مرحله رشد

امامزاده سید محمد به عنوان یکی از کانون های هدایت شیعیان در بستر جامعه اسلامی از جاذبه های معنوی بالایی برخوردار است و اثر خود را بر روی مخاطب می گذارد و نیز حضور خالصانه ی زائران در امامزاده در ماندگاری فرهنگ اسلامی تأثیر بسزایی دارد. در مرحله ی رشد، فعالان فرهنگی و اجتماعی امامزاده در صدد ایجاد راهکارهایی هستند که ارتباط زائر با زیارتگاه را تداوم ببخشند. در این راستا چنان که گفته شد فعالیت هایی صورت گرفته که درخور توجه است ولی کافی نیست.
امروزه تحقیقات نشان داده که نهادهای مذهبی برای موفقیت بیشتر در ترویج فرهنگ دینی، لازم است افزون بر فعالیت های معنوی، خدمات اجتماعی هم به مردم ارائه دهند. پیرو این تحقیق، 92% والدین خواهان تشکیل کلاس های علمی، هنری و تفریحی برای فرزندانشان در نهادهای مذهبی چون مساجد و بقاع متبرکه بودند و اکثریت آنان دلیل خود را سالم بودن محیط و علاقه به ارتباط فرزندانشان با فضای معنوی اماکن مذهبی ذکر کرده اند. بنابر این نهادهای مذهبی برای موفقیت هر چه بیشتر و دستیابی به اهدافشان، باید به عنوان کانون های مذهبی – فرهنگی فعالیت های چند جانبه داشته باشند (شایگان، 1389: 194-195).
بنابر این به نظر می رسد امامزاده سید محمد در برنامه های آینده خود باید به تشکیل کلاس های علمی، هنری و تفریحی برای جذب مخاطبین کودک، نوجوان و جوان اقدام کند. بعد مسافت یکی از مشکلاتی است که در موفقیت برگزاری این کلاس ها وجود دارد که می توان با گذاشتن سرویس های رفت و برگشت در قسمت مرکزی شهر این مشکل را رفع کرد. همچنین مدرسان مجرب و بنام در ترغیب مخاطبین کلاس ها بی تأثیر نیست. البته زمانی این تدابیر مؤثر است که در سطح شهر فراخوان گسترده ای صورت بگیرد. لذا بهبود وضعیت آموزشی امامزاده ها تأثیری مستقیم و به سزا در بالا رفتن سطح علمی و شکوفایی فرهنگی مردم شهرستان دارد و گامی بلند به سوی فرهنگ آرمانی در مهندسی فرهنگی است.

نتیجه

امامزاده سید محمد، یکی از مهمترین مراکز فرهنگی مورد اعتماد مردم شهرستان خمینی شهر محسوب می شود و در زندگی مردم و حیات اجتماعی آن تأثیر بسزایی دارد. این زیارتگاه، نه تنها مأمنی برای تقرب جستن به خدای تعالی است بلکه محیطی سرشار از شور و نشاط زندگی با آرمان های معنوی است. حضور منظم و پیوسته زائر در حرم امامزاده بهترین فرصت برای نهادینه کردن فرایض و احکام دینی در ضمیر آنان را فراهم می آورد. لذا محفل نشر حقایق و زنده نگه داشتن خط اهل بیت (ع) و سجده گاه بندگان خالص خداوند است.
این زیارتگاه در سه مرحله جذب، تثبیت و رشد در مهندسی فرهنگی شهرستان نقش مهمی ایفا می نماید. رسیدن به والاترین هدف خلقت انسان که همان تقرّب جستن به خداوند تعالی است و در واقع مهمترین هدف مهندسی فرهنگی در جوامع اسلامی است؛ می تواند در سایه ی کرامت و شفاعت امامزاده سید محمد تحقق یابد. این زیارتگاه، قطب فرهنگی شهرستان محسوب می شود و بیشتر برنامه های معنوی هفتگی شهر را پوشش دهد و در راستای ایجاد برتری در ارزش های الهی به تقویت وحدت و همبستگی مسلمانان بر محور فرمان های الهی می پردازد و نقش مهمی در انتقال معنویت و معارف شیعی در شهرستان دارد. برای تداوم و رشد ارتباط زائران به ویژه زائران شهرستان، فعالیت هایی فرهنگی و اجتماعی در خور توجهی صورت گرفته که امید است در آینده برنامه های متنوع تری برای مخاطبین صورت بگیرد.

پی‌نوشت‌ها:

* کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی- دانشگاه اصفهان. sbakhtiari88@yahoo.com
1- مانند امامزاده احمد (ع) در شهرستان مرند، شاهزاده قاسم (ع) در تبریز، شاه عبدالعظیم(ع) در شهرستان خلخال، سید محمد در شهرستان خمینی شهر، پیر سلمان (ع) در شهرستان خلخال، بابا صفا (ع) در شهرستان خلخال، معصوم ورجوی (ع) در شهرستان مراغه.
2- بر اساس آمار ارائه شده از استانداری اصفهان در سال 1385، وضعیت استقرار و جمعیت این آبادی خالی از سکنه بوده است. (شناسنامه آبادی، دهستان و بخش های استان اصفهان، 1388: 14و15).
3- بر اساس شناسنامه ای که در میراث فرهنگی در قسمت ورودی ایوان نصب کرده است؛ ایوان گزی ها متعلق به اوایل دوره صفوی که وجه تطابق آن با بناهای تاریخی منارجنبان و ایوان پیربکران یکی می باشد و در سال 1349 ه.ش در میراث فرهنگی به شماره 869 به ثبت رسیده است.
4- وجود حیوان هایی چون شغال، آهو و … در این آبادی ها بر اساس آمار سال 1385 تأیید شده است (شناسنامه آبادی، دهستان و بخش های استان اصفهان، 1388: 17).
5- اکثر زائران از کشورهای عربی به زیارت این بزرگوار می شتابند،که می توان از کشور عربستان سعودی (بشتر از شهر احساء و قطیف) لبنان، عراق، قطر،کویت، افغانستان، پاکستان و …نام برد.
6- «ما می خواهیم که در پناه بقاع متبرکه مردم در آرامش زندگی کنند» امام خمینی(ره)
7- پیامبر اکرم (ص) مجالس ذکر و یاد خدا را از باغ های بهشت توصیف کرده اند (حرعاملی، بی تا: ج4/ 1239).
8- «بقاع متبرکه باید به قطب فرهنگی تبدیل شوند» (مقام معظم رهبری)
9- پیامبر(ص) می فرمایند: «یسروا لا تعسروا و لا تنفروا؛ آسان بگیرید، سخت گیر مباشید، بشارت دهید و مردم را گریزان مسازید». (کتانی1384: ج2/ 391و 395).

منابع
-قرآن کریم.
-اربلی، علی‌بن‌عیسی.(1381).کشف‌الغمه فی معرفه‌الائمه با ترجمه فارسی آن بنام ترجمه‌المناقب، ترجمه -علی‌بن‌حسین زوارئی، تصحیح ابراهیم میانجی، ج1/ تهران: کتابفروشی اسلامی.
-تشکری، علی .(1348). ستارگان فروزان در شرح حال عده ای از امامزادگان، کاشان: چاپخانه ربّانی.
-حر عاملی، محمد بن حسن .(بی تا). وسائل الشیعه،ج 4/ قم: دار احیاء التراث العربی.
-حسینی بلاغی، عبدالحجه.(1386). گزیدهء تاریخ ایران، تهران: مازیار.
-خلاصه مقالات نخستین همایش ملی مهندسی فرهنگی .(1385).تهیه و تدوین دبیرخانه همایش، تهران، شورای عالی انقلاب فرهنگی.
-دایرة المعارف تشیع .(1369).زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی کامران فانی، ج2/ تهران: بنیاد اسلامی طاهر.
-روح الامینی، محمود .(1372). مبانی انسان شناسی، تهران:عطار، چاپ پنجم.
-شایگان، فریبا .(1389). تبیین جامعه شناختی مشارکت مردم در مساجد، تهران: جامعه شناسان.
-شناسنامه آبادی، دهستان و بخش های استان اصفهان سال 1385؛ خمینی شهر .(1388).استانداری اصفهان، اصفهان، معاونت برنامه ریزی و هماهنگی.
-صرامی فروشانی، رسول .(1382). سده در گذر زمان، اصفهان: پویش اندیشه.
-طبری، عماد‌الدین‌ محمد‌بن‌ ابوالقاسم.(1387). بشارتهای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلم به شیعیان علی‌مرتضی علیه‌السلام، ترجمه و پاورقی محمد فربودی، قم: نهاوندی.‏
-فجری، محمدمهدی .(1391).زیارت چراغی در مسیر هدایت، قم: بهار دل‌ها‏‫.‬
-فرهنگ خواه، محمدرسول.(1359).دایرة المعارف اسلامی، تصحیح و حواشی احمد خوشنویس، تهران:مؤسسه مطبوعاتی عطائی.
-قمی، عباس .(1385). منتخب مفاتیح الجنان، تهران: پیام آزادی، چاپ پنجم.
-کتانی، عبدالحی .(1384). نظام حکومت نبوی (ص)، ترجمه علیرضا ذکاوت قراگزلو، ج2/ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
-کوئن، بروس. (1383). درآمدی بر جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: توتیا.
-محدّثی، جواد. (1386). فرهنگ غدیر، قم:معروف، چاپ پنجم.
-محسنی، منوچهر .(1368).جامعه شناسی عمومی، تهران:انتشارات طهوری.
-موسوی نژاد سوق، سید علی .(1383).آشنایی با سلاله پاکان، ج1، یاسوج: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-مهدوی، مصلح الدین .(1384). مزارات اصفهان، تصحیح و اضافات اصغر منتظرالقائم، اصفهان: دانشگاه اصفهان، چاپ دوم.
-مهریار، محمد .(1382).فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان: فرهنگ مردم.
-نگاهی به شهرستان خمینی شهر .(1375). سازمان برنامه و بودجه استان اصفهان، اصفهان، معاونت برنامه ریزی و هماهنگی.
-همایی شیرازی اصفهانی، جلال الدین .(1390). تاریخ اصفهان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.