کتابی به دستم رسید که نویسنده اش مدعی شده آنچه در این کتاب آورده، سیره ی واقعی امیرمؤمنان علی علیه السلام است!
عنوان این کتاب چنین است:
المرتضی: سیرة امیرالمؤمنین سیّدنا أبی الحسن علی بن أبی طالب رضی الله عنه و کرم الله وجهه
نام نویسنده ی آن «ابوالحسن علی الحسنی الندوی»
و ناشر آن «دارالقلم للطباعة و النشر و التوزیع» در دمشق است.
اکنون سلسله مقالات پیش روی شما به بررسی و نقد این کتاب پرداخته است.
هدف ما در این بررسی و نقد روشن ساختن حقایقی است که نویسنده آنها را انکار کرده و یا از آن ها غفلت ورزیده است.
ما در این سلسله مقالات بر آن بودیم شیوه های پیچیده ای را که نویسنده به پیروی از پیشوایان گذشته خود و استحکام بخشیدن به بنیان نهاده شده از سوی پیشینیان خود – به شیوه ی مخلوط کردن سم در عسل- دنبال کرده، روشن سازیم که هدایت در گفتار و کردار از آنِ خدای سبحان است.
***
نگارنده در صفحه 28 کتاب المرتضی می نویسد:
حاکم نیشابوری در شرح حال حکیم بن حزام می گوید: در اخبار متواتر آمده است که فاطمه بنت اسد امیر مؤمنان علی علیه السلام را درون کعبه به دنیا آورده است. حکیم بن حزام نیز در کعبه متولد شده است.
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه در این باره می نویسد: درباره مکان ولادت علی علیه السلام اختلاف نظر وجود دارد؛ بسیاری از شیعیان بر این باورند که او در کعبه متولد شده است. اما محدّثان چنین اعتقادی ندارند، بلکه معتقدند آن کسی که در کعبه متولد شده حکیم بن حزام بن خویلد بن اسد بن عبدالعزی بن قصی بوده است.

نقد دیدگاه نادرست

ما این دیدگاه را با چند نکته بررسی و نقد می کنیم:
نخست آن که سخن حاکم نیشابوری در شرح حال حکیم بن حزام چنین است:
«در اخبار متواتر آمده است که فاطمه بنت اسد امیرمؤمنان علی علیه السلام را در درون کعبه به دنیا آورده است».
در کتاب حاکم عبارت «حکیم بن حزام نیز در کعبه متولد شده است» در ادامه آن وجود ندارد. این مسأله به راحتی و با مراجعه به المستدرک علی الصحیحین روشن می شود.(1)
شاید به همین دلیل نویسنده منبعی را که این سخن از آن نقل شده، ذکر نکرده است.
البته حاکم نیشابوری، در شرح حال حکیم به سندی از «علی بن غنّام عامری» ولادت حکیم بن حزام در کعبه را نقل کرده است.
اما آن چه که خود بدان معتقد است همان چیزی است که به تواتر روایات آن تصریح نموده است.
اما درباره ی «علی بن غنّام عامری» که قائل به ولادت حکیم بن حزام در کعبه است باید بگوییم: در کتاب های رجالی، از او نام برده نشده، بلکه گفته شده است: کلمه «غنّام» تغییر یافته و تصحیف شده کلمه «عثام» است. این فرد همان «ابوالحسن کلابی» متوفای سال 228 هجری است. اگر مسأله چنین باشد، این راوی از مجهول بودن، خارج می شود، اما خبر او ارزشی ندارد. زیرا وی از رجال قرن سوم است و مشخص نیست که این خبر را از چه کسی نقل کرده است؟
دوم آن که نویسنده این خبر را از ابن ابی الحدید معتزلی و کتاب او شرح نهج البلاغه نقل کرده و این نشان می دهد که او و اثرش در نزد این نویسنده معتبر است. زیرا او مدّعی التزام به استفاده از کتاب های معتبر است.
سوم آن که هدف از ذکر گفتار ابن ابی الحدید پس از سخن حاکم نیشابوری و سکوت نویسنده در قبال آن، تنها تشکیک در صحّت چیزی است که حاکم به آن تصریح نموده است.
اما مناسب بود سخن حاکم نیشابوری با کلام یکی از پیشوایان علم حدیث مقایسه و رد شود، نه با سخن ادیب و مورخّی که در کتاب خود درست و نادرست را به هم آمیخته است.

زادگاه علی علیه السلام و کتاب های شیعه

چهارم آن که ادّعای ابن ابی الحدید درباره اعتقاد بیشتر شیعیان در مورد ولادت حضرت علی علیه السلام در کعبه، نادرست است. زیرا همه ی شیعیان- نه بسیاری از آن ها- اعتقاد دارند که حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام در کعبه، متولد شده است.
افزون بر این، بسیاری از دانشمندان سرشناس متقدّم و متأخر شیعه تصریح کرده اند که این فضیلت، یکی از ویژگی های منحصر به فرد امیرمؤمنان علی علیه السلام است. برای نمونه می توان به منابع زیر اشاره نمود:
– الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد: ج 1 ص 5 تألیف شیخ محمد بن محمد بن نعمان بغدادی، معروف به شیخ مفید، متوفای سال 413.
– خصائص الائمه: ص 4، نگارش شریف رضی موسوی بغدادی، متوفای سال 406.
– شرح قصیده السید الحمیری: ص 51، اثر شریف مرتضی موسوی بغدادی، متوفای سال 436.
– إعلام الوری بأعلام الهدی: ص 153؛ تألیف شیخ ابوعلی طبرسی صاحب مجمع البیان فی تفسیر القرآن، متوفای سال 548.
– الخرائج و الجرائح: ج2، ص 888، نوشته ی شیخ قطب الدین راوندی، متوفای سال 573.
– مناقب آل ابی طالب: ج2، ص 175، تألیف شیخ ابن شهر آشوب سروی، متوفای سال 588.
– عمدة عیون صحاح الاخبار: ص 24، تألیف شیخ حافظ ابن بطریق حلی، متوفای سال 600.
– کشف الغمة فی معرفة الائمة: ج 1، ص 59، تألیف شیخ وزیر، بهاء الدین اربلی، متوفای سال 693.
– نهج الحق و کشف الصدق: ص 233، تألیف علامه حلّی، متوفای سال 726.

زادگاه علی علیه السلام و محدّثان اهل سنّت

ابن ابی الحدید معتزلی ادّعا کرد که «محدّثان چنین اعتقادی ندارند.» اما نادرستی این سخن با کلام حاکم روشن می شود؛ چرا که او در میان اهل سنّت به امام المحدثین شهرت دارد.
از سوی دیگر، بسیاری از محدّثان و مورّخان اهل سنّت نیز به ولادت امیر مؤمنان علی علیه السلام در کعبه و تواتر روایت مربوط به آن، اذعان کرده اند، از جمله آن ها شاه ولی الدین دهلوی، نگارنده کتاب ازالة الخفا است که این کتاب از منابع نویسنده المرتضی است.(2)
گروه دیگری از علمای اهل سنّت نیز تصریح کرده اند که این فضیلت به امیر مؤمنان علی علیه السلام اختصاص دارد. اینک نمونه هایی از این علما را می آوریم.
– حافظ ابوعبدالله گنجی شافعی (کشته شده به سال 658) در این باره می نویسد:
«زمانی که در بغداد، نزد حافظ ابوعبدالله محمد بن محمود نجار، به فراگیری احادیث مشغول بودم، وی برای من چنین روایت کرد: در نیشابور در محضر صفّار شاگردی می کردم که این روایت را برای تأیید به او عرضه داشتم:
عمه ام عائشه، از ابن شیرازی، ازحاکم ابوعبدالله محمد بن عبدالله حافظ نیشابوری این گونه روایت کرد:
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیهما السلام در شب جمعه سیزدهم رجب سال سی عام الفیل، در مکه و در بیت الله الحرام، متولد شد. هیچ کس قبل یا بعد از او در کعبه به دنیا نیامده است. این ویژگی گرامی داشت وی و بیان گر شکوه مقام و جایگاه اوست.(3)
گفتنی است که حاکم نیشابوری، فرد شناخته شده ای است و حافظ ابن نجار بغدادی (متوفای 643) نیز از حافظان بزرگ و محدّثان نام دار اهل سنّت است. جایگاه او در میان عالمان اهل سنّت با مراجعه به شرح حال وی، روشن خواهد شد.(4)
– شیخ الاسلام ابراهیم بن محمد جوینی حموینی (متوفای سال 730) درباره ولادت حضرت علی علیه السلام می نویسد.
گفته اند که به جز علی بن ابی طالب علیهما السلام، هیچ فرد دیگری در کعبه زاده نشده است.(5)
– حافظ نور الدین بن صبّاغ مالکی (متوفای سال 855) نیز از تولّد حضرت علی علیه السلام سخن به میان آورده و می گوید:
پیش از علی بن ابی طالب علیهما السلام، هیچ کس در بیت الحرام به دنیا نیامده. این فضیلتی است که خدای متعال ویژه او گردانده است تا شکوه جایگاه، بلندی مرتبه و بزرگی مقام او را اظهار نماید.(6)
– برخی از دانشمندان مورد وثوق اهل سنّت نیز این عبارات را از قول ابن صبّاغ از کتاب الفصول المهمة نقل کرده اند که از جمله آنان می توان حافظ نورالدین سمهودی (متوفای سال 911) درکتاب جواهر العقدین، برهان الدین حلبی (متوفای سال 1044) در انسان العیون و فقیه محدّث ادیب شیخ محمد علی غروی اوردبادی در کتاب علی علیه السلام ولید الکعبة را نام برد.
– صفی الدین احمد بن فضل بن محمد باکثیر حضرمی از دانشمندان به نام قرن یازدهم در این باره می نویسد:
«علی علیه السلام در روز جمعه سیزدهم رجب سال 30 عام الفیل و بیست و سه سال- یا به روایت دیگر بیست و پنج سال- پیش از هجرت متولد شد. ولادت آن حضرت در کعبه مشرفه بود. او نخستین کسی است که در آن مکان به دنیا آمده، بلکه معلوم نیست کسی جز او در آن مکان متولد شده باشد.»(7)
– حافظ محمد بن معتمد خان بدخشانی حارثی از علمای سرشناس قرن دوازدهم در این زمینه می گوید:
«هیچ کس پیش از حضرت علی علیه السلام یا پس از او در کعبه متولد نشده و این فضیلتی است که خداوند آن را ویژه او گردانده است.»(8)
– محمد حبیب الله شنقیطی (متوفای سال 1363) نیز در این باره چنین می نویسد:
«و از مناقب حضرت علی علیه السلام آن است که درون کعبه ولادت یافته و این منقبت برای کسی جز او معلوم نشده است.»(9)

پی‌نوشت‌ها:

1- المستدرک علی الصحیحین: 483/3.
2- ازالة الخفا عن سیره الخلفا: 406/4.
3- کفایة الطالب فی مناقب علی ابن ابی طالب: 407.
4- برای نمونه ذهبی در سیر اعلام النبلاء او را این گونه توصیف می کند: امام عالم حافظ باری (کسی که کسب فضایل را تمام نموده و بر دیگران برتری دارد)، محدّث عراق و مورخ دوران… که در کنار دانش سرشار، دین، پرهیزگاری و طاعت پیشگی را گرد آورده است (سیر اعلام النبلاء: 131/23 برای آگاهی بیشتر درباره منابعی که به شرح حال او پرداخته اند به پاورقی سیر اعلام النبلاء مراجعه شود).
5- فرائد السمطین: 426/1.
6- الفصول المهمه فی معرفه الائمه: 30.
7- وسیلة المآل فی عد مناقب الآل:282 نسخه خطی.
8- مفتاح النجا فی مناقب آل العبا: 34 نسخه خطی.
9- کفایة الطالب: 37.

منبع مقاله: فصلنامه ی تخصصی تاریخ معاصر ایران، سال سیزدهم، شماره ی پنجاهم، تابستان 1388