چکیده

این مقاله با موضوع «اتحاد ملی و انسجام اسلامی از دیدگاه قرآن کریم»، سعی بر آن دارد که آیاتی از قرآن کریم را در مورد ضرورت اتحاد میان مسلمانان و دوری از اختلاف و تفرقه، مورد بررسی قرار دهد و برای این منظور از منابع معتبری همچون «صحیفه امام خمینی (ره)»، «یادداشت های استاد مطهری»، «کتاب وحدت»، برخی از تفاسیر شیعه و اهل سنت و … استفاده شده است.
از بارزترین آیاتی که در مورد وحدت مورد بررسی قرار گرفته، شعار وحدت آفرین «… وَ أعتَصِمُوا بِحَبلِ اللهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا…» (1) می باشد که حامل پیام های مهم و سرنوشت سازی برای مسلمانان جوامع مختلف است. در ادامه مقاله، چند نمونه از عوامل زمینه ساز اختلاف و تفرقه در بین مسلمانان ذکر شده، پس از آن برخی از زمینه ای ایجاد وحدت عنوان گشته و قسمت آخر مقاله نیز با بیاناتی ارزنده از امام خمینی (ره) در مورد لوازم ایجاد وحدت میان مسلمانان، مزّین شده است.
کلید واژه: وحدت، اتحاد ملی، انسجام اسلامی، تفرقه و اختلاف، حبل الله.

امر حق را حجت و دعوی یکی است
خیمه های ما جدا، دلها یکی است

از حجاز و چین و ایرانیم، ما
شبنم یک صبح خندانیم، ما

«اقبال لاهوری»
ایده وحدت اسلامی که منادی آن در دهه های اخیر، حضرت امام خمینی (ره) بود، یک ایده استوار، معقول، شدنی و حیاتی برای حفظ هویت اسلامی است.
آرمان وحدت از آرمانهای فراجناحی، فرامذهبی و آرزوهای بین المللی جامعه بشری است.

تعریف مختصری ازاتحاد ملی و انسجام اسلامی:

«اتحاد ملی» یا »وحدت ملی» : به معنای یکی شدن ملت، یگانگی ملت و اجتماع ملت در اهداف مشخص و برادری امت در دفاع از نظام مقدس اسلامی و حفظ کیان، هویت و فرهنگ اسلامی تحت لوای مقام عظمای ولایت و یکپارچه شدن در مقابل تهدیدات منافقین داخلی و دشمنان خارجی. (2)
«انسجام اسلامی» یا «وحدت اسلامی» عبارت است از: همکاری و تعاون پیروان مذاهب اسلامی براساس اصول مسلم و مشترک اسلامی و اتخاذ موضع واحد برای تحقق اهداف و مصالح عالیه امت اسلامی و موضع گیری واحد در برابر دشمنان اسلام. (3)

رویکرد قرآن به مسأله اتحاد ملی و انسجام اسلامی

مسأله اتحاد و عدم تفرقه، اختصاص به امت اسلامی ندارد؛ در قرآن کریم، خداوند متعال همه پیامبران خود را توصیه و سفارش نموده است که مواظب باشند در بین پیروان ادیان الهی تفرقه به وجود نیاید: (4) «… شَرَعَ لَکُم مِنَ الدِّینِ ما وَصِّی بِه نُوحَاً وَ الَّذی أوحَینا إِلَیکَ وَ ما وَصِّینابِهِ إِبراهیمَ وَ موسی وَ عیسی أَن أَقیمُوا الدّینَ وَ لا تَفَرَّقُوا…؛ خداوند، شرع و آئینی که برای شما مسلمانان قرار داد، حقایق و احکامی است که نوح را هم به آن سفارش کرد و بر تو نیز همان را وحی کردیم و به ابراهیم و موسی و عیسی، هم آن را سفارش کردیم که دین خدا را بر پا دارید و هرگز اختلاف و تفرقه در دین نکنید» (5)
از مشهورترین آیات دیگر در زمینه وحدت، آیه وحدت آفرین «… وَ اٌعتَصِمُوا بِحَبلِ اللهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اٌذکُرُوا نِعمَعه اللهِ عَلَیکُم إذا کُنتُم اَعداءَ فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکُم فَأصبَحتُم بِنِعمَتِهِ إخواناً وَ کُنتُم عَلَی شَفا حُفرهٍ مِنَ النَّارِ فَأنقَذَکُم مِنهَآ کذلِکَ یُبَیِّنُ اللهُ لَکُم آیاتِهِ لَعَلَّکُم تَهتَدوُن؛ و جملگی رشته دین خدا چنگ زده، به راههای متفرق نروید و بیاد آرید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید، خدا در دلهای شما الفت و مهربانی انداخت و همه به لطف خدا برادر دینی یکدیگر شدید، در صورتی که در پرتگاه آتش بودید، خدا شما را نجات داد، باری بدین مرتبه وضوح و بدین پایه کمال، خداوند آیاتش را برای راهنمایی شما بیان می کند، باشد که به مقام سعادت هدایت شوید.» (6) در این آیه خداوند، مسلمانان را به جوهی عقیده ی اسلام که یگانگی در راه خداست، فرامی خواند و اعتصام به حبل الله را هم وسیله این یگانگی دانسته است. در کلمه «اعتصام» که ریشه آن «عصمت» است، نکته ای پس لطیف وجود دارد، یعنی می خواهد بگوید، اساس این اعتصام، به وسیله ی «حبل الله» که همان شریعت الهی و همان کتاب آسمانی قرآن است، فراهم می گردد. (7)
در تفسیر المنار که ازدیگر تفاسیر اهل سنت است، آمده است: «وَ اٌعتًصِمُوا بِحَبلِ الله» استعاره تمثیلیه است، زیرا حالت و موقعیت مسلمان در تمسک آنان به کتاب الله یا در متحد بودنشان و هم پشت و همیار بودنشان نسبت به یکدیگر، تشبیه شده به حالت چنگ زدن کسی از مکان بلند به ریسمان محکم که در آن امنیت هست و از سقوط او جلوگیری می کند. (8)
«وَ أَطیعُوا اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفشَلُوا و تَذهَبَ ریحُکُم … وخدا و رسولش را اطاعت کنید و با یکدیگر نزاع نکنید، (که در صورت نزاع و درگیری)، شکست خواهید خورد و عزت شما از بین خواهد رفت» (9)
مرحوم علامه طباطبایی «فَتَفشَلُوا» را منصوب به «أن مقدره» دانسته و «ریح» را به معنای عزت و دولت دانسته است که به طور استعاره برای غلبه آمده؛ به دلیل آنکه باد به هر چه بوزد آن را به حرکت در می آورد و از جای می کند و غلبه دشمن هم، همین طور است. (10)
سید قطب نیز حول این آیه نوشته است: «وَاطیعُوا» به صیغه ی فعل امری، همه را به اطاعت و فرمانبرداری خدا و رسول دعوت می کند و در وقایع قرآن گفته است اگر اطاعت خدا و رسول باشد، نزاع و اختلاف از میان می رود و از میان رفتن شکوه و عظمت بر باد رفتن، برای مسلمانها نخواهد بود. (11)

ریشه های اختلاف و تفرقه از دیدگاه قرآن:

عقل سلیم حکم می کند، هر جا دردی هست باید آن را شناسایی کرد و در پی درمان آن بر آمد. در این روزگار باید این حقیقت تلخ را بپذیریم که در جامعه مسلمین، تفرقه، جدایی، بیداد می کند و آنها را تهدید و نابود می نماید؛ بنابراین باید هر چه زودتر، علل این تفرقه و جدایی ها را ریشه یابی کرد و آنها را کنار زد.

برخی از ریشه های اختلاف عبارتند از:

– فرقه سازی و جناح بازی؛ خدای بزرگ برای آنکه مسلمانان را از خطر تفرّق و تحَزّب، بر حذر دارد و درسوره روم آیه 31 و 32 می فرماید: «… وَ لاتَکُونُوا مِنالمُشرِکین* مَنَ الذینِ فرَّقُوا دینَهم و کانُوا شِیَعاً…؛ و از مشرکین نباشید، از کسانی که در دین خود تفرقه انداختند و گروه گروه شدند.

تنازع و خود برتربینی هر یک از گروه های مسلمان؛

این عامل سبب می شود که هر یک از احزاب و گروهها، نظرات و عقاید خود را برتر از عقاید دیگران بدانند و یا اینکه خود را از نظر نژادی، قومی و مذهبی و … برتر بدانند و در نتیجه دیگران را مورد اهانت قرار دهند، همچنانکه قرآن می فرماید: «… کُلَّ حِزبٍ بِمَا لَدَیهِم فَرِحُونَ: هر فرقه و گروهی به آنچه نزدشان است، دلشادند» (12)
طبق فرموده ی خداوند در سوره ی حجرات آیه ی 13، هیچ یک از عوامل ظاهری از قبیل رنگ، زبان، نژاد و … نباید سبب برتری جویی و اختلاف شود و ملاک برتری انسان ها، فقط میزان تقوای آنهاست.
از دیگر عوامل تفرقه انگیز می توان به جهالت و بی خبری مسلمانان، دور افتادن از اسلامی اصیل و عقاید محکم آن، نفوذ استعمار خارجی و منافقان داخلی و … اشاره کرد.

حال به برخی از زمینه های ایجاد وحدت از دیدگاه قرآن می پردازیم:

1- نعمت اسلام: اِنَّما المُؤمِنُونَ اِخوَهٌ فَأصلِحُوا بَینَ اَخَوَیکُم… (13)
به گفت قرآن مؤمنان به برکت اسلام با یکدیگر برادر می شوند، مؤمنان در زندگی هدف نهایی مشترک و ارزشهای یکسان دارند، ایمان، به آنها جهان بینی همانند می بخشد و راه و رسم زندگی آنها را هماهنگ می کند. (14)
2- اصول مشترک: برخی از اصول مشترک عبارتند از: خدای واحد، پیامبر واحد، قبله واحد، کتاب واحد، نماز واحد، روزه واحد، زبان مذهبی واحد (زبان قرآن) و … لذا خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و اله) دستور می دهد که حتی با اهل کتاب (با وجود مشترکات کمی که دارند)، کنار بیابد و صلح و آشتی برقرار نماید: «قُل یا اَهلَ الکِتابِ تَعالَوا اِلی کَلِمَهٍ سَواءٍ بَینَنَا وَ بَینَکُم اَلاّ نَعبُدَ اِلاّ اللهِ وَ لانُشرِکَ بِهِ شَیئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعضنا بعضا اربا باً مّن دُونِ اللهِ» (15)
3- وحدت بینش نسبت به آینده: عقاید و آرمان مشترک، زمینه ساز خط مشی ها واعمال مشترکند عقیده به اینکه آینده جهان از آن صالحان و مستضعفان است، اعتقادی است اسلامی که همه فرق مسلمان، حقیقت آن را قبول دارند: «وَ نُریدُ اَن نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اٌستٌضعِفُوا فِی الاَرض وَ نَجعَلَهُم اَئمَه وَنَجعَلَهمُ الوارِثین» (16)
4- تقوای الهی، شرط حفظ وحدت: یا اَیُّهاَ الَّذینَ امَنُوا اتَّقُوا اللهَ حقَّ تُقاتِهِ و لا تَمُوتُنَّ الاَّ وَ انتم مسلِمونَ» (17)
با توجه به اینکه این آیه، قبل از آیه ی «وَ اعتَصِمُوا بِحَبلِ الله…» آمده است و اینکه در قرآن قبل از دعوت به «وحدت» دعوت به «تقوی» ، مطرح شده، می توان فهمید که ریشه ی اصلی تفرقه و اختلاف در جامعه ی اسلامی و علت اصلی بی تفاوتی مردم نسبت به کارهای خوب و بد در جامعه، بی تقوایی افراد است. (18)
از دیگر زمینه های ایجاد وحدت، «مراجعه به قرآن و سنت برای رفع اختلاف ها»، «همیاری اجتماعی و مسئولیت همگانی» ، «اطاعت از رهبری» و … را می توان نام برد.

برخی از لوازم وحدت از دیدگاه امام خمینی (ره)

1- باور داشت و تعمیم سعه صدر و پذیرش و تحمیل اختلاف سلیقه ها و دفاع از آزادی اندیشه وحمایت از تشکل های سیاسی و فرهنگی ای که در اصول و مبانی مورد اعتقاد امت و جامعه اسلامی، اتفاق نظر دارند. (19)
2- هوشیاری و توجه طرفین وحدت، نسبت به نقش خنّاسان و وسوسه انگیزان داخلی و استعمارگران خارجی. (20)
3- آگاهی بخشیدن به آحاد امت اسلامی برای دریافت تصویری روشن از ابعاد تمدن گذشته جهان اسلام و علل سقوط و انحطاط آن (21)
4- تلاش همه جانبه برای یافتن نقاط مشترک بیشتر وکاستن از اختلافات آراء در مبانی و اصول (22)
5- ترویج و تبلیغ فرهنگ جهاد و شهادت طلبی برای تضمین موفقیت پیشگامان مبارزه با دشمنان وحدت. (23)

پی نوشت ها :

1- آل عمران/ 103
2- «اتحاد مل و انسجام اسلامی رمز پیروزی«، رضا کریمی، ص 19، چاپ اول
3- «درباره وحدت و تقریب مذاهب اسلامی»، محمد علی تسخیری، ص 148، چاپ دوم
4- «فصلنامه مربیان»، حسن کامرانی، شماره 25، ص 7
5- شوری/ 13
6- آل عمران/ 103
7- «فی ظلال القرآن» محمد سید قطب، ج2، ص25، چاپ پنجم
8- «تفسیر المنار» شیخ محمد عبده، ج4، ص 20
9- انفال/ 46
10- «المیزان فی تفسیر القرآن»، محمد حسین طباطبایی، ترجمه موسوی همدانی، ج9 ، ص 95
11- «فی ضلال القرآن»، سید قطب، ج4، ص 26
12- مومنون/ 52
13- حجرات/10
14- «درسهایی از قرآن»، غلامعلی حداد عادل، ص 20، چاپ سوم
15- آل عمران/ 64
16- قصص/5
17- آل عمران/ 102
18- «درس هایی از قران» غلام علی حداد عادل، ص 238، چاپ سوم
19- «صحیفه نور» امام خمینی (ره) ج 29، ص 86
20- همان، ج 18، ص 42
21- صحیفه نور، امام خمینی (ره)، ج1، ص 87
22- همان، ج 2، ص 250
23- همان، ج 16، ص 195

منبع :شمیم وحدت (مجموعه سخنرانی ها و مقالات سلسله همایش های تبیین روحانیت در اتحاد ملی و انسجام اسلامی)، (1387)، کرمانشاه: انتشارات طاق بستان(وابسته به حوزه مشاوره امور روحانیت استانداری و اداره کل اوقاف و امور خیریه استان کرمانشاه)، چاپ اول.