فضیلت زیارت عاشورا

{J یک . فضیلت قرائت زیارت عاشورا J} اگرچه روایات متعددى درباره فضیلت قرائت زیارت عاشورا نقل شده است ، تفاوت در پاداش این زیارت در برخى نقل ها دیده مى شود که موجب شده است تا برخى در صحت پاداش تردید نمایند .
بایستى بحث مفصلى درباره پاداش این زیارت به عمل آید ، ولیکن بررسى سند این زیارت در کتاب هاى مختلف نشان مى دهد چه افرادى در سند این فضیلت ها قرار دارند و کدام روایات معتبرترند و یا در تحلیلى درست آن اختلاف ها را اشتباه سهوى نسخه نویسان برشمرد .
از آنجا که در بحث هاى حدیثى اندیشه وران رجالى و حدیثى اشاره کرده اند غلو در پاداش یک عمل ، نشان از عدم صحت آن فضیلت است و نیز اندک تأملى در بحث جریان شناسى غلو در میان راویان شیعه و سنى به درستى نشان مى دهد که بسیارى جهت تشویق به کارهاى خوب و یا مستحب و یا ترویج و تبلیغ یک حسنه در جامعه تلاش کرده اند تا فضیلت هاى بیشمارى را ذکر نمایند در حالى که جریان عاشورا ، یک جنبش خردمندانه عاشقانه است که در عین حرکتى عاشقانه ، تمامى لحظات آن گویاى عقلانیت و خردورزى است و ارائه یک جریان عاطفى محض ، ستم به بُعد عقلانیت این قیام است و تحلیل عقلانى – عاطفى مى تواند ابعاد بیشترى از این حادثه را براى انسان هاى آزاده و اندیشمند بگشاید .
{J 1 – . 1 تأملى در جایگاه زیارت و فضیلت آن J}
از نکات برجسته زیارت عاشورا و زیارت امام حسین ( علیه السلام ) ، پاداش و فضیلتى است که بر انجام این عمل در روایات آمده است .
{J الف . زیارت J}
حضور عارفانه انسانى عاشق در محضر معشوق و اعلام پاى بندى به اندیشه ها و گرایش ها و نگرش هاى اوست . این که انسانى آگاهانه و عاشقانه به دیار محبوب بار مى یابد . درد را مى گوید و درمان را مى جوید ، راز مى گوید و رازدار مى شود بسیار ارزشمند است . در بسیارى از روایات ما ، به زیارت عارفانه پاداشى گران وعده داده شده است که چند نمونه چنین است :
امام صادق ( علیه السلام ) فرمود : « کسى که به زیارت قبر امام حسین ( علیه السلام ) رود در حالى که به حق آن جناب عارف باشد خداوند متعال گناهان گذشته و آینده او را مى آمرزد » 1 .
امام کاظم ( علیه السلام ) فرمود : « کمترین ثوابى که به زائر امام حسین ( علیه السلام ) در شط فرات مى دهند به شرطى که عارف به حق و حرمت و ولایت آن جناب باشد این است که گناهان گذشته و آینده اش را حق تعالى مى آمرزد » 2 .
امام رضا ( علیه السلام ) فرمود :
« کسى که حضرت امام حسین ( علیه السلام ) را زیارت کند در حالى که به حق آن حضرت عارف و آگاه باشد از هم صحبت هاى حق تعالى بالاى عرش مى باشد ( از دوستان خدا ) سپس این آیه را قرائت فرمودند : « همانا اهل تقوا در باغ ها و کنار نهرها منزل گزینند در منزلگاه صدق و حقیقت نزد خداوند ، عزت و سلطنت جاودانى متنعم مى باشند » 3 .
امام باقر ( علیه السلام ) فرمود :
« اگر مردم مى دانستند که در زیارت قبر امام حسین ( علیه السلام ) چه فضل و ثوابى است حتماً از شوق و ذوق قالب تهى مى کردند و به خاطر حسرت ها نفس هایشان به شماره افتاده و قطع خواهد شد . راوى گوید : عرض کردم در زیارت آن حضرت چه اجر و ثوابى مى باشد ؟ حضرت فرمودند : کسى که از روى شوق و ذوق به زیارت آن حضرت رود خداوند متعال هزار حج و هزار عمره قبول شده برایش مى نویسد و اجر و ثواب هزار شهید از شهداى بدر و اجر هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه قبول شده و ثواب آزاد نمودن هزار بنده که در راه خدا آزاد شده باشند برایش منظور مى شود و پیوسته در طول ایام سال از هر آفتى که کمترین آن شیطان باشد محفوظ مانده و خداوند متعال فرشته کریمى را بر او موکل کرده که وى را از جلو و پشت سر و راست و چپ و بالا و زیر قدم ، نگهدارش باشد و اگر در اثناء سال فوت کرد فرشتگان رحمت الهى بر سرش حاضر شده و او را غسل داده و کفن نموده و برایش استغفار و طلب آمرزش کرده و تا قبرش مشایعتش نموده و به مقدار طول شعاع چشم در قبرش وسعت و گشایش ایجاد کرده و از فشار قبر در امانش قرار داده و از خوف و ترس دو فرشته منکر و نکیر بر حذرش مى دارند و برایش دربى در بهشت مى گشایند و کتابش را به دست راستش مى دهند و در روز قیامت نورى به وى اعطاء مى شود که بین مغرب و مشرق از پرتو آن روشن گردد . منادى ندا مى کند : این کسى است که از روى شوق حضرت امام حسین ( علیه السلام ) را زیارت کرده است و پس از این ندا احدى در قیامت باقى نمى ماند مگر آنکه تمنا و آرزو مى کند که کاش از زوّار آن حضرت ( علیه السلام ) مى بود » 4 .
هارون بن خارجه از امام صادق ( علیه السلام ) سؤال کرد : فدایت شوم ثواب کسى که قبر امام حسین ( علیه السلام ) را زیارت کند در حالى که عارف به حق آن حضرت بوده و زیارتش براى خدا و سراى آخرت باشد چیست ؟ حضرت امام صادق ( علیه السلام ) به او فرمودند :
« اى هارون کسى که به زیارت آن حضرت رفته در حالى که به حق حضرتش عارف بوده و زیارتش براى خدا و سراى آخرت باشد ، به خدا سوگند حق تعالى گناهان گذشته و آینده اش را مى آمرزد سپس حضرت سه مرتبه به من فرمودند : آیا براى تو قسم نخورده ام ؟ آیا براى تو قسم نخورده ام ؟ آیا براى تو قسم نخورده ام ؟ » 5 .
حدود 12 روایت دیگر با قید « عارفاً بحقه » در کامل الزیارات آمده است که در کتاب هاى حدیثى مانند کافى و من لایحضره الفقیه و . . . نیز با سند صحیح نقل شده است .
{J ب . تأثیر و سازندگى زیارت J}
یکى دیگر از نکات ارزشمند در زیارت که باعث پاداش بسیار آن مى شود سازندگى روحى و معنوى آن است . انسان زائر خویش را چون در محضر انسانى وارسته ، ملکوتى مى یابد و احساس سنخیت روحى و معنوى مى کند شایسته چنان مرتبه اى مى شود .
رسول خدا ( صلى الله علیه و آله ) فرمودند : « اى على کسى که من را در حال حیات یا پس از مرگ زیارت کند یا به زیارت تو و دو فرزندت در حال حیات و پس از آن آید من ضامنم که در روز قیامت او را از وحشت ها و سختى هاى آن روز رهانیده تا جایى که از نظر درجه و مقام با من باشد » 6 .
این روایت و امثال آن نشان مى دهد که حیات و مرگ پیامبر اکرم ( صلى الله علیه و آله ) و امامان معصوم ( علیهم السلام ) یکسان است زیرا زیارت دوران حیات و مرگ ، اجر و آثار یکسان دارد ، از این جهت لازم است که زائر به گونه اى در حرم شریف آنان حضور پیدا کند که اگر زنده مى بودند در کنارشان حضور پیدا مى کرد و زیارت در دوران مرگ باید همان آثار و سازندگى زیارت دوران حیات را براى او داشته باشد چنان که هم درجه شدن با پیامبر اکرم ( صلى الله علیه و آله ) بدون حساب و برنامه نیست بلکه سنخیت روحى ، اخلاقى و معنوى لازم دارد و این سنخیت ، باید در دنیا کسب شود . اصل زیارت ، توجه به مقام مزور ، تأمل در متن زیارت نامه و تلاش در تهذیب و تزکیه نفس ، مى تواند در ایجاد این سنخیت و تتمیم و تکمیل آن کمک کند 7 .
استاد عزیز و فرزانه ما جناب مرحوم على اکبر غفارى ( ره ) درباره تأثیر زیارت اشاره داشته اند : « براى صاحبان خرد تردیدى نیست در اینکه زیارت قبور ائمه اطهار ( علیهم السلام ) یا دانشمندان و عالمان ربانى و پرهیزگاران – اگرچه شهید هم نشده باشند زیارت کننده را به رهروى و پیمودن راهشان و ترک کردن هر آنچه که از روش و صراط آنان دورش مى کند ترغیب و تشویق مى کند و این حقیقتى آشکار است که هیچ خردمند و اندیشمند نیکوکارى آن را انکار نمى کند » 8 .
تأثیرپذیرى زیارت کننده از زیارت شونده ، اصلى علمى و منطقى و ثابت شده است که بسیارى از بزرگان اندیشه دینى و عرفانى بر آن استدلال کرده اند . امام فخر رازى پس از بیان سه مقدمه در اثبات تأثیرپذیرى زائر و رابطه میان دو روح زیارت کننده و زیارت شونده چنین نتیجه مى گیرد : « وقتى انسان نزد قبر انسان داراى روح توانا و نفس کامل و تأثیرگذار مى رود و بر قبر او مدتى مى ایستد روح زائر با روح میت ارتباط برقرار کرده آن دو روح یکدیگر را ملاقات نموده ، مثل دو آینه متقابل مى باشند که شعاع و نور از هر کدام به دیگرى سرایت مى کند و علوم و اخلاق و معارف هر کدام به دیگرى سرایت مى کند به این جهت زیارت قبور هم براى زائر مفید است و هم براى زیارت شده و . . . » 9 .
زیارت یک ملاقات دو جانبه است و همان طور که در گفته آمد ، هنگامى که انسانى به زیارت اباعبداللَّه ( علیه السلام ) یا هر یک از اولیاء الهى مى شتابد ، زیارت شونده او را مى بیند به تعبیر زیباى زیارت : « أشهد أنک تشهد مقامى و تسمع کلامى و ترد سلامى » 10 .
و چه لذتى بیشتر از آن که انسان احساس مى کند ، در محضر انسانى بزرگ از اولیاء معصوم الهى قرار دارد او نگاهش مى کند و به سخنانش گوش مى دهد و پاسخ مى گوید ، این لحظه بسیار ارزشمند و دوست داشتنى است که انسان را متحول مى کند . و به قولى مى گوید :
{S آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند # آیا شود که گوشه چشمى به ما کنند S}
11
تربیت زیارت تربیتى از نوع القاء است . زیارت افراد عادى تأثیرات عادى و معمولى دارد ولى در خصوص زیارات اهل بیت ( علیهم السلام ) توجه و تأکید بیشترى شده است . . . شما وقتى در حوزه زیارت قرار مى گیرید هر چه نزدیک تر شوید القاء قوى تر مى شود ( مانند تأثیر القاء آهن ربا بر آهن ) وقتى به زیارت اهل بیت ( علیهم السلام ) مى روید فقط ثواب نبرده اید بلکه در زیارت خودتان را تحت تابش ولایت امام ( علیه السلام ) قرار داده اید 12 .
و به تعبیر زیباى مولوى :
{S رنگ آهن محو رنگ آتشت است # زآتشى مى لافد و خامش وش است S}
{S چون به سرخى گشت هم چون زرّ کان # پس اَنا النّارست لافش بى زبان S}
{S شد ز رنگ و طبع آتش محتشم # گوید او من آتشم من آتشم S}
{S آتشم من گر تو را شک است و ظن # آزمون کن دست را بر من بزن S}
{S آدمى چون نور گیرد از خدا # هست مسجود ملائک ز اجتبا S}
13
اینکه در روایات ، زیارت امام حسین ( علیه السلام ) پاداش فراوان وعده داده شده است بدان سبب است که انسان زائر در زیارت از خویش مى گذرد و به مقام دوست بار مى یابد . چون او مى شود و خود را فراموش مى کند و در این صورت ، آن پاداش ها چیز زیاد بزرگى نیست .
{J ج . زیارت ائمه ( علیهم السلام ) J}
و آشنایى با قدر و منزلت آنان خود مرتبه اى بالاست که هر کس بدان راه ندارد و به گفته فقیه و فیلسوف و محدث بزرگ مرحوم ملامحسن فیض کاشانى : « روایاتى که ثواب زیارت ائمه اطهار ( علیه السلام ) را بیش از حج و عمره و جهاد در راه خدا مى داند بیش از آن است که شمارش شود . سرّش آن است که :
اولاً هر کس که ادعاى مسلمانى مى کند حتى اگر ناصبى باشد اهل حج ، عمره ، جهاد و امثال آن است در حالى که زیارت ائمه اطهار ( علیه السلام ) اختصاص به کسانى دارد که آشنایى به قدر و منزلت آنان هر چند ناقص و معتقد به ایشان باشند .
ثانیاً حرم هاى شریف ائمه ( علیه السلام ) محل حضور آن ارواح بلند است در حالى که زنده ، خوشحال و روزى خور ، از فضل پروردگارشان هستند و زائر در فضایى که روح امام معصوم ( علیه السلام ) حضور دارد نفس مى کشد عبادت و راز و نیاز مى کند .
ثالثاً زیارت ائمه ( علیه السلام ) و رسول خدا ( صلى الله علیه و آله ) ، موجب خوشحالى آنان ، اجابت دعوت ، تجدید عهد با ولایت ، زنده نگه داشتن مرام و غلبه بر دشمنانشان مى گردد . همه این ها عبادت خداست و سبب مى شود که انسان به فضائل و برکاتى که نزد خداست برسد و به رضاى او دست یابد زیرا خوشحال کردن مؤمن عادى و دیدار با او ، اگر آن همه فضیلت و ثواب دارد ، خوشحال کردن پیامبر اکرم ( صلى الله علیه و آله ) و ائمه اطهار ( علیه السلام ) و زیارت آنها به طور حتم داراى فضیلت و ثواب بسیار بیشترى است و از آنجا که با محبت و ولایت اولیاى الهى ، حج و جهاد و زکات روح و معنا پیدا مى کند و حتى علم به احکام و پاى بندى به واجبات از طریق ارتباط با پیامبر ( صلى الله علیه و آله ) و امامان به طور صحیح انجام مى پذیرد ، چه بسا ثواب زیارت آنها از ثواب حج و عمره و جهاد و زکات نیز بیشتر باشد 14 .
{J د . حفظ دین و نابودى ستمگران J}
از نکات ارزنده زیارت ها تأثیر سیاسى اجتماعى آن است که موجب تقویت دین و رشد و هدایت در جامعه و نابودى و ضعف دشمنان اهل بیت ( علیه السلام ) مى شود . به تعبیر حضرت استاد فرزانه و فقید جناب على اکبر غفارى ( ره ) :
« این زیارت ها ، اساس کفر را نابود مى سازد و لشکریان آن را به بند مى کشد و آتش فروزان کفرورزى را خاموش ساخته و بنیان آن را سست مى کند . . . پس این حقائق ثابت و استوار زیارت کننده را به راه روشن و خالص حق راهنمایى مى کند و به صراط مستقیم الهى ره مى نمایاند و بدین وسیله خداوند تبارک و تعالى دین خویش را نگه مى دارد و پیشوایان راستین هدایت گر بدان شناسانده مى شوند » 15 .
و به تعبیر دیگر : « هر مزارى از هر امام و معصومى که باشد اذان هاى مجسمى است که مردم را به یک همگرایى دعوت مى کنند » 16 .
این که مردمى از سراسر جهان به یک جانب توجه نمایند و با ارزش ها و اندیشه هاى وى مسیر زندگانى خویش را برگزینند و در گرایش و نگرش و منش او را الگوى رفتار و گفتار و پندار خویش سازند شعارى کوبنده است و خود پیامى رسا به همه دوستان و دشمنان مى باشد و این چنین بود که در طول تاریخ حاکمان ستمگر از زیارت امام حسین ( علیه السلام ) جلوگیرى مى کردند و سخت گیرى هاى سنگینى بر آن روا مى داشتتند .
کتاب کامل الزیارات از نظر اتقان مورد تائید بسیارى از رجالیان شیعه بوده و قدمت آن در نگارش نیز که بر وثاقت آن افزوده است در باب پاداش زیارت عاشورا چنین آورده است 17 :
« حکیم بن داودبن حکیم و دیگران ، از محمدبن موسى همدانى از محمدخالد طیالسى از سیف بن عمیره و صالح بن عقبه جملگى از علقمه بن محمد حضرمى و محمدبن اسماعیل از صالح بن عقبه از مالک جهنى از حضرت ابى جعفر الباقر ، حضرت ( علیه السلام ) فرمودند :
« کسى که در روز عاشورا یعنى روز دهم محرم الحرام حضرت امام حسین ( علیه السلام ) را زیارت کند و روز را تا شب با حالى گریان نزد آن حضرت بماند روز قیامت خدا را ملاقات کند در حالى که خداوند متعال ثواب دوهزار هزار حج و دوهزار هزار عمره و دوهزار هزار مرتبه جهاد را به وى بدهد ثواب کسى که حج و عمره و جهاد را در معیت رسول خدا ( صلى الله علیه و آله ) و ائمه راشدین ( علیه السلام ) بجا آورده باشد » .
علقمه گوید : محضر مبارک امام باقر ( علیه السلام ) عرضه داشتم : فدایت شوم اجر و ثواب کسى که در شهرهاى دور دست و بلاد غریب و بعید بوده به طورى که برایش امکان ندارد در چنین روزى ( روز عاشورا ) به زیارت حضرت ( علیه السلام ) بشتابد ؟ امام ( علیه السلام ) فرمودند : « وى در چنین روزى به صحرا رفته یا به پشت بام بلندى در خانه برآید و با سلام به حضرت اشاره کرده سپس در نفرین بر قاتلان آن حضرت سعى و کوشش نموده و پس از آن دو رکعت نماز بخواند . البته توجه داشته باشد این زیارت را قبل از ظهر روز عاشورا انجام دهد سپس براى امام حسین ( علیه السلام ) ندبه و گریه نموده و به کسانى که در خانه مى باشند نیز امر نماید که براى آن حضرت بگریند و با اظهار جزع و فزع بر آن جناب در خانه اقامه مصیبت نماید و مواظب باشند هرگاه اهل خانه یکدیگر را ملاقات کردند ، با گریه باشند و لازم است برخى از آنها بعضى دیگر را نسبت به مصیبت حضرت اباعبداللَّه الحسین ( علیه السلام ) تسلیت دهند و در صورتى که به این دستورهایى که داده شد عمل کنند من ضامن مى شوم که حق تعالى تمام ثواب هایى که ذکر شد را به ایشان اعطاء فرماید » .
محضر مبارکش عرض کردم : فدایت شوم شما براى ایشان ضامن این ثواب ها مى شوید ؟
حضرت فرمودند : « در صورتى که به دستورهاى داده شده عمل کنند من ضامن آن مى باشم » .
علقمه مى گوید محضر مبارک امام ( علیه السلام ) عرض کردم : اگر بعضى خواهند برخى دیگر را تسلیت بدهند چگونه و چه بگویند ؟ حضرت فرمودند بگویند : « اعظم اللَّه اجورنا بمصابنا بالحسین ( علیه السلام ) و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدى من آل محمد صلوات اللَّه علیهم » 18 .
و اگر قدرت و توانایى این را داشتى که آن روز ( روز عاشورا ) را به دنبال نیازمندى هایت نروى البته مرو چه آن که این روز روز نحسى بوده و حاجت در آن روا نمى گردد و اگر هم حاجت برآورده شود براى شخص حاجت مند مبارک نبوده و وى خیر نخواهد دید . توجه داشته باش در آن روز در منزل آذوقه اى را ذخیره نکنى چه آن که اگر کسى در آن روز در منزلش چیزى را ذخیره کند برایش میمون و مبارک نبوده و براى اهلش نیز برکت نخواهد داشت .
بنابراین کسى که به این دستورها عمل کند « ثواب هزار هزار حج و هزار هزار عمره و هزار هزار جهاد که تمامى در رکاب رسول خدا ( صلى الله علیه و آله ) انجام داده باشد برایش نوشته مى شود و همچنین خداوند متعال ثواب هر مصیبتى که به انبیاء و رسل و صدیقین و شهدائى که فوت کرده یا کشته شده اند رسیده است را از بدو خلقت دنیا تا انقراض عالم و قیام قیامت به او اعطا مى فرماید » .
صالح بن عقبه جهنى و سیف بن عمیره مى گویند : علقمه‌بن محمد حضرمى گوید : محضر ابى جعفر ( علیه السلام ) عرض کردم : دعایى به من تعلیم فرمائید که در آن روز وقتى از نزدیک به زیارت آن حضرت رفتم آن را خوانده و دعایى یادم دهید که هرگاه از نزدیک به زیارت آن جناب نرفته بلکه از شهرهاى دور و پشت بام به آن حضرت ( علیه السلام ) اشاره سلام دادم آن را بخوانم . حضرت فرمود :
« اى علقمه ! بعد از آن که با اشاره به آن حضرت سلام دادى و پس از آن دو رکعت نماز خواندى و هنگام اشاره و پس از خواندن دو رکعت اگر این دعا و زیارت را که شرحش را برایت مى گویم خواندى پس از آنچه فرشتگان زائر آن حضرت دعا کرده اند و تو نیز دعا نموده اى و خداوند متعال براى تو هزار هزار حسنه نوشته و هزار هزار گناه محو فرماید و صد هزار درجه مقام و مرتبه تو را بالا برده و تو را از کسانى قرار مى دهد که با حضرت حسین بن على ( علیه السلام ) شهید شده اند و بدین ترتیب در درجه ایشان قرارت مى دهد و شناخته نمى شود مگر در زمره شهدایى که با آن حضرت شهید شده اند و ثواب تمام انبیاء و رسولان و کسانى که زیارت امام حسین ( علیه السلام ) را از زمان شهادتش تا به الآن نموده اند را برایت مى نویسد » .
در کتاب المصباح المتهجد روایت فضیلت زیارت عاشورا به همین مضمون آمده است ، اما به نقل از « محمدبن اسماعیل از صالح بن عقبه از پدرش از امام باقر ( علیه السلام ) .
صالح بن عقبه و سیف بن عمیره گفته اند که علقمه‌بن محمد حضرمى گفت ، به امام باقر ( علیه السلام ) گفتم که مرا دعایى تعلیم دهید که آن را در این روز هرگاه که زیارت مى خوانم ، آن را بخوانم چه آن حضرت را از نزدیک زیارت کنم و چه از شهرهایى دور از خانه ام سلام دهم ! فرمود :
« اى علقمه ! هرگاه تو آن دو رکعت نماز را بجاى آورى ، بعد از آن به سوى امام حسین ( علیه السلام ) اشاره کن و این زیارت را بخوان ، پس هر آنچه دعا کرده اى همانند فرشتگان زائر حسین ( علیه السلام ) که دعا مى کنند و بنویسد خداوند براى تو صدهزار هزار درجه و ثواب و مانند کسى مى شوى که با امام حسین ( علیه السلام ) شهید شده است و شناخته نشوى مگر در جمله شهیدانى که شهید شده اند با آن حضرت و براى تو ثواب زیارت هر پیامبر و رسول و هر که امام حسین ( علیه السلام ) را زیارت کرده – از روزى که امام حسین ( علیه السلام ) شهید شده – نوشته مى شود . علقمه گفت که امام باقر ( علیه السلام ) فرمود که اگر بتوانى امام حسین ( علیه السلام ) را هر روز با این زیارت نامه ، زیارت کنى براى تو همه این پاداش ها خواهد بود – یعنى این زیارت تنها براى روز عاشورا نیست و در هر روزى مى توان آن را به جا آورد – پس مى گویى : ( زیارت عاشورا را مى خوانى ) » 19 مصباح المتهجد ، شیخ طوسى ، ص 545 بحارالانوار ، مجلسى ، ج 101 ، ص . 300 .
دعاى علقمه که در المصباح المتهجد شیخ طوسى با سند صحیح نقل شده و بعد از زیارت عاشورا و 2 رکعت نماز زیارت عاشورا خوانده مى شود در کامل الزیارات نقل نشده است و ما نیز در این نوشتار آن را نقل نکرده ایم .
{J 1 – . 2 تصحیف در نقل فضیلت زیارت عاشورا J}
چند اختلاف جزئى در این دو نقل مشاهده مى شود که تصحیف یا تحریف در بیان فضیلت قرائت زیارت عاشورا به شمار مى رود :
. 1 در کتاب کامل الزیارات پاداش زیارت دوهزار هزار حج ، دوهزار هزار عمره ، دوهزار هزار غزوه ذکر شده است ولى در مصباح المتهجد ثواب دو هزار حج ، دو هزار عمره و دو هزار غزوه آمده است . در حالى که یک تصحیف یا تحریف در اینجا پدید آمده است .
مرحوم علامه شوشترى با انتقاد از مرحوم علامه مجلسى مى آورند : « علامه مجلسى در بحارالانوار بعد از آنکه این فضیلت را از کامل الزیارات ابن قولویه بیان کرده ، چنین پنداشته که در مصباح المتهجد شیخ طوسى نیز به همین صورت روایت شده است و این چگونه همانند است در حالى که تصحیف بلکه تحریف صورت پذیرفته است و با اینکه مرحوم شیخ طوسى بعد از مرحوم ابن قولویه بوده است ناگریز ایشان کامل الزیارات را دیده است و با تصور خویش ، آن را در دو کتاب خودش آورده است » 20 .
. 2 در الکامل آمده است : « . . . و کتب لک کل نبى و رسول و زیاره من زار الحسین بن على منذ یوم قتل » که در المصباح با اختلافى آمده است : « و کتب لک ثواب زیاره کل نبى و کل رسول و زیاره کل من زار الحسین ( علیه السلام ) » که تعبیر مرحوم شیخ طوسى أصح به نظر مى آید .
مرحوم علامه شوشترى در اینجا مطلبى را اشاره کرده اند که تعبیر المصباح صحیح است زیرا : « فلایعقل أن یکون غیر النبى فى درجه النبى » 21 .
همانگونه که مرحوم علامه شوشترى اشاره کرده اند در نقل پاداش این زیارت اختلافى دیده مى شود که از تصحیف نسخه نویسان یا سهوالقلم نویسنده مى تواند باشد و عیبى بر متن زیارت وارد نمى کند .
یکى از نکاتى که در زیارت عاشورا و ثواب قرائت آن قابل توجه است آن است که متن زیارت عاشورا ، متنى معتبر ، داراى مفاهیم بلند و زندگى ساز و برآمده از مفاهیم دقیق دینى است . اما در بیان پاداش قرائت زیارت عاشورا اندکى ضعف و عدم انسجام به چشم مى خورد که این احتمال را تقویت مى کند که شاید اتهام صالح بن عقبه و محمدبن موسى همدانى به کذب و وضع حدیث از جمله به خاطر نقل ثواب هاى اغراق آمیز ، مانند ثواب زیارت عاشورا است که به قول علامه شوشترى « در شرح آن امور منکرى دیده مى شود » 22 .
البته محمدبن موسى همدانى در کامل الزیارات تنها در همین سند واقع شده ، ولى صالح بن عقبه در سندهاى متعددى قرار گرفته ، که در برخى از آنها نیز ثواب هاى افراط آمیزى بر کارهاى کوچک وارد شده است از جمله احادیث شماره 287 ، 297 ، 300 ، 301 ، 303 ، 406 ، 407 و
. 408 با توجه به آنچه گفته شد ، شاید بتوانیم ، ثواب مذکور در ابتداى زیارت را از متن زیارت تفکیک کرده و ضعف سندى را به ثواب مذکور در ابتداى زیارت برگردانیم و متن زیارت را عارى از ضعف سندى بدانیم . چنانکه در نقل کامل الزیارات و مصباح المتهجد نیز بین دو قسمت تفکیک شده است 23 .
اگرچه طبق قاعده تسامح در ادله سنن ، و تأثیر فراوانى که زیارت عاشورا بر حیات فردى و اجتماعى دارد ، نمى توان پاداش آن را اغراق آمیز شمرد .
از بررسى متن زیارت عاشورا در نسخه ها به دست مى آید :
الف . در نقل مرحوم ابن قولویه « جاهدت الحسین » نیامده بلکه « حاربت الحسین » آمده که به مفهوم درست هم همین گفته نزدیک است اگرچه مرحوم علامه شوشترى « جاحدت الحسین » را در نقل درست مى دانند که به تصحیف « جاهدت » آمده شد . چرا که دشمنان امام حسین ( علیه السلام ) براى خدا به جنگ نپرداختند که واژه « جهاد » ذکر شود و واژه « جهاد » در این مکان ناصواب به نظر مى رسد .
ب . در نقل مرحوم ابن قولویه در بند پایانى « اللهمَّ خص أنت اول ظالم . . . » چنین آمده است : « اللهمَّ خص أنت أول ظالم ظلم آل نبیک باللعن ثم العن أعداء آل محمد من الاولین و الاخرین » که در نسخه قدیمى مصباح المتهجد نیز در همین مضمون چنین آمده است : « اللهمَّ خص انت اول ظالم باللعن منى و ابدأ به اولا ثم الثانى و الثالث و الرابع . . . » آمده است .
ج . این که زیارت عاشورا براى روزى خاص قرار داده نشده است بلکه در روایت تأکید شده که « هر زمانى بتوانى با این زیارت امام حسین ( علیه السلام ) را زیارت کنى البته این کار را انجام بده . . . » نشان آن است که یاد حسین ( علیه السلام ) و نام او و فرهنگ قیام او براى همه ایام است و زنده نگه داشتن آن نام و فرهنگ وظیفه اى فراموش نشدنى است تا همه ظالمان و ستمگران بدانند جایگاهى و پایگاهى در میان دینداران واقعى ندارند .
د . در روایتى از امام هادى ( علیه السلام ) نقل شده است که حضرت فرمودند : اگر کسى لعن زیارت عاشورا را یکبار بخواند و بعد 99 مرتبه بگوید « اللهم العنهم جمیعاً » مانند کسى است که 100 مرتبه گفته است و نیز کسى که سلام آخر را یکبار بگوید و بعد 99 مرتبه بگوید « السلام على الحسین و على اولاد الحسین و على اصحاب الحسین » مانند کسى است که 100 مرتبه از اول تا آخرش را گفته است .
( 1 ) قال الصادق ( علیه السلام ) : « من أتى قبر الحسین ( علیه السلام ) عارفاً بحقه غفراللَّه له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر » ، ( کامل الزیارات ، ص 150 ) . ( 2 ) قال موسى بن جعفر ( علیه السلام ) : « أدنى ما یثاب به زائر الحسین ( علیه السلام ) بشط فرات إذا عرف بحقه و حرمته و ولایته ، أن یغفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر » ، ( همان ، ص 149 ) . ( 3 ) قال اباالحسن الرضا ( علیه السلام ) : « من زار الحسین بن على ( علیه السلام ) عارفاً بحقه کان من محدثى اللَّه ( محبى اللَّه ) فوق عرشه ثم قرء « إن المتقین فى جناتٍ و نَهَر فى مقعد صدقٍ عند ملیک مقتدر » ، ( همان ، ص 154 ) . ( 4 ) عن محمدبن مسلم عن الباقر ( علیه السلام ) : « لو یعلم الناس ما فى زیاره قبر الحسین ( علیه السلام ) من الفضل لماتوا شوقاً و تقطعت أنفسهم علیه حسرات . قلت و ما فیه ؟ قال : من اتاه تشوقاً کتب اللَّه له ألف حجه متقبله و ألف عمره مبروره و أجر ألف شهید من شهداء بدر و أجر ألف صائم و ثواب ألف صدقه مقبوله و ثواب ألف نسمه أرید بها وجه اللَّه و لم یزل محفوظاً سنه من کل آفه أهونها الشیطان و وُکّل به ملک کریم من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله و من فوق رأسه و من تحت قدمه فإن مات سنته حضرته ملائکه الرحمه یحضرون غسله و اکفانه و الاستغفار له و یشیعونه إلى قبره بالاستغفار له . . . » ، ( همان ، ص 155 ) . ( 5 ) عن هارون بن خارجه عن ابى عبداللَّه ( علیه السلام ) قال : « قلت جعلت فداک ما لمن أتى قبر الحسین ( علیه السلام ) زائراً له عارفاً بحقه یرید به وجه اللَّه تعالى و الدار الاخره ؟ فقال : یا هارون من أتى قبر الحسین ( علیه السلام ) زائراً له عارفاً بحقه یرید به وجه اللَّه و الدار الاخره غفراللَّه واللَّه له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر . ثم قال لى ثلاثاً : ألم احلف لک ، ألم احلف لک ، ألم احلف لک » ، ( همان ، ص 156 ) . ( 6 ) « یا على ! مَن زارنى فى حیاتى أو بعد موتى أو زارک فى حیاتک أو بعد موتک أو زار إبنیک فى حیاتهما أو بعد موتهما ضمنت له یوم القیامه أن أخلصه من أهوالها و شدائدها حتى اصیّره معى فى درجتى » ، ( وسائل الشیعه ، ابواب المزار ، باب 2 ، ح 16 ، ج 14 ، ص 328 ) . ( 7 ) ادب فناى مقربان ، جوادى آملى ، ج 1 ، صص 27 – 26 ، اسراء ، چاپ چهارم ، . 1385 ( 8 ) « ثم لا شک لأحد من ذوى البصائر أن زیاره قبور الاولیاء من الائمه ( علیهم السلام ) أو الربانیین من العلما و الاتقیاء و إن لم یکونوا من الشهداء ترغب الزائر إلى سلوک منهجهم و ترک ما یبعده عن صراطهم و طریقتهم و ذلک هو الحق المبین و لاینکره أحد من ذوى اللب من الصالحین » ، ( کامل الزیارات ، مقدمه استاد على اکبر غفارى ، نشر صدوق ) . ( 9 ) « إن الانسان إذا ذهب إلى قبر انسان قوى النفس ، کامل الجوهر ، شدید التأثیر و وقف هناک ساعه و تأثرت نفسه من تلک التربه حصل لنفس هذا الزائر تعلق بتلک التربه و قد عرفت أن النفس ذلک المیت تعلق بتلک التربه ایضاً . فحینئذٍ یحصل لنفس هذا الزائر الحى و لنفس ذلک الانسان المیت ملاقاه بسبب اجتماعهما على تلک التربه فصارت هاتان النفسان شبیهتان بمرأتین صقیلتین ( ( و الظاهر صیقلیتین ) ) وضعتا بحیث ینعکس الشعاع من کل واحده منهما إلى الاخرى فکل ما حصل فى نفس هذا الزائر الحى من المعارف البرهانیه و العلوم الکسبیه و الاخلاق الفاضله من الخضوع لله تعالى و الرضا بقضاءاللَّه تعالى ینعکس منه نور إلى روح ذلک الانسان المیت و کل ما حصل فى نفس ذلک الانسان من العلوم المشرفه والاثار القویه الکامله فإنه ینعکس منها نور إلى روح هذا الزائر الحى و بهذا الطریق تصیر تلک الزیاره سبباً لحصول المنفعه الکبرى و البهجه العظمى لروح الزائر و لروح المزور . فهذا هو السبب الاصلى فى شرعیه الزیاره و لایبعدان یحصل فیها اسرار أخرى ادقّ واغمض مما ذکرناه و تمام العلم بحقایق الاشیاء لیس إلا عنداللَّه سبحانه و تعالى » ، ( المطالب العالیه من العلم الالهى ، امام فخر رازى ، ج 7 ، ص 276 ، به نقل از : فلسفه زیارت ، ص 63 ) . ( 10 ) مفاتیح الجنان ، زیارت نامه امام رضا ( علیه السلام ) . ( 11 ) حافظ . ( 12 ) مقامات اولیاء ، سید مجتبى حسینى ، ج 1 ، ص . 11 ( 13 ) مثنوى معنوى ، دفتر دوم ، ابیات 1350 تا . 1355 ( 14 ) حقایق ، فیض کاشانى ، ص 287 ، به نقل از : ادب فناى مقربان ، جوادى آملى ، ج 1 ، ص
. 28 ( 15 ) « انهدمت ارکان الکفر و أسرت جندوه و خمدت نیرانه و اواره و زلزلت بنیانه . . . فتلک الحقائق الراهنه تسوق الزائر إلى مهیع الحق الصمیم و ترشده إلى الصراط المستقیم و بذلک أبقى اللَّه تعالى الدین و عرف به الائمه الراشدین المهدیین صلوات اللَّه علیهم أجمعین » ، ( کامل الزیارات ، مقدمه استاد على اکبر غفارى ، نشر صدوق ، 1375 شمسى ) . ( 16 ) مقامات اولیاء ، سید مجتبى حسینى ، ج 1 ، ص . 13 ( 17 ) کامل الزیارات ، ترجمه محمدجواد ذهنى تهرانى ، انتشارات گنجینه ، چاپ اول ، 1381 ، صص 590 – . 578 ( 18 ) خداوند متعال اجرها و ثواب هاى عزادار بودن ما را براى امام حسین ( علیه السلام ) زیاد گردانده و ما و شما را در رکاب ظفر قرین ولى آن حضرت ، حضرت مهدى ( عج ) قائم آل محمد ( صلى الله علیه و آله ) از طلب کنندگان خون آن جناب قرار دهد . ( 19 ) « روى محمدبن اسماعیل بن بزیع عن صالح بن عقبه عن ابیه عن ابى جعفر ( علیه السلام ) قال : من زار الحسین بن على ( علیه السلام ) فى یوم عاشورا من المحرم حتى یظل عنده باکیا لقى اللَّه عزوجل یوم یلقاه بثواب ألفى حجه و ألفى عمره و ألفى غزوه ثواب کل غزوه و حجه و عمره کثواب من حج و أعتمر و غزى مع رسول اللَّه ( صلى الله علیه و آله ) ) و مع الائمه الراشدین .
قال : قلت : جعلت فداک فما لمن کان فى بعید البلاد و اقاصیه و لم یمکنه المصیر إلیه فى ذلک الیوم . قال : إذا کان کذلک برز إلى الصحرا أو صعد سطحاً مرتفعاً فى داره و أومأ إلیه بالسلام و اجتهد فى الدعا على قاتله و صلى من بعد رکعتین .
ولیکن ذلک فى صدرالنهار قبل ان تزول الشمس ثم لیندب الحسین ( علیه السلام ) و یکبیه و یامر من فى داره ممن لا یتقیه بالبکاء علیه و یقیم فى داره المصیبه باظهار الجزع علیه و لیعزّ بعضهم بعضاً بمصابهم بالحسین ( علیه السلام ) و أنا الضامن لهم إذا فعلوا ذلک على اللَّه تعالى جمیع ذلک قلت : جعلت فداک أنت الضامن ذلک لهم و الزعیم ؟ قال أنا الضامن و أنا الزعیم لمن فعل ذلک .
قلت : فکیف یعزّى بعضنا بعضاً ؟ قال : تقولون : أعظم اللَّه اجورنا بمصابنا بالحسین و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع .
و در روایتى نیز محمدبن خالد از صفوان بن مهران ، آورده است که : پس از آن که امام صادق ( علیه السلام ) از حیره به مدینه تشریف بردند با صفوان بن مهران و جمعى دیگر از اصحاب براى زیارت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) خارج شدیم و بعد از زیارت حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) ، صفوان صورت خود را به طرف قبر حضرت سیدالشهداء نمود و به ما گفت :
« از این مکان آن حضرت را زیارت کنید که من در خدمت امام صادق ( علیه السلام ) بودم و آن حضرت از این مکان زیارت نمود ، آن گاه شروع به خواندن زیارت عاشورا کرد و بعد از نماز زیارت ، دعاى علقمه را که پس از زیارت عاشورا مى خوانند ، خواند » .
سیف بن عمیره مى گوید به صفوان گفتم : « وقتى علقمه‌بن محمد زیارت عاشورا را براى ما نقل کرد این دعا را نگفت ! »
صفوان گفت : در خدمت امام صادق ( علیه السلام ) به این مکان آمدیم چون آن حضرت زیارت عاشورا را خواند . پس از خواندن دو رکعت نماز ، این دعا را هم خواندند آن گاه حضرت به من فرمودند :
« اى صفوان ! مواظب این زیارت و دعا باش و این ها را بخوان و من ضامن مى شوم هر کس این زیارت و دعا را چه از راه دور و چه از راه نزدیک بخواند زیارتش مقبول شود و سعى اش مشکور گردد و سلامش به آن حضرت برسد و محجوب نماند و حاجت او از جانب خداوند برآورده شود و به هر مرتبه اى که خواهد برسد و او را نومید برنگردانند . . . » ( 20 ) « و توهم المجلسى فقال فى البحار بعد نقله عن الکامل : و رواه فى المصباح مثله و کیف کان فأحدهما تصحیف و الظاهر التحریف الکامل فإن الشیخ متأخر فلابد إنه رأى الکامل و رآه وهماً و لاَنّه ذکر ذلک فى کتابین و لاَن روایه کتب الشیخ و تداولها أکثر من کتب ابن قولویه و لأن ما فیه أقل غرابه » ، ( اخبار الدخیله ، شوشترى ، ج 1 ، صص 256 – 252 ) . ( 21 ) اخبار الدخیله ، شوشترى ، ج 1 ، ص . 255 ( 22 ) قاموس الرجال ، شوشترى ، ج 5 ، ص 467 ج 9 ، ص . 616 ( 23 ) فصلنامه علوم حدیث ، ش 44 ، ص . 142