قرآن کریم می فرماید: «َامْ لِلْإِنْسَانِ مَا تَمَنَّى‌»(نجم/24) آیا برای انسان است آنچه را آرزو کند مسلماً پاسخش منفی است به چند دلیل:
1- اولاً خیلی از آرزوها یا به مصلحت ما نیست و یا رسیدن به آن در شأن ما یا در قوّه و توان ما نیست.
2- ثانیاً رسیدن به هر چیزی سعی و تلاش مخصوص به آن چیز را می طلبد.
به قول حافظ:
ناز پرورد تنعم نبرد راه به دوست
عاشقی شیوه رندان بلاکش باشد
3- ثالثاً انسان باید به قول معروف به اندازه گلیمش پای خود را دراز کند.

اکثر گرفتاریهای بشر از آرزوهای بیجای او سرچشمه می گیرد، اهل ایمان به برکت ایمان و باورهای دینی خود هیچگاه بدنبال آرزوهای طولانی نمی روند زیرا می دانند که چه فتنه ها و فسادها از آن برمی خیزد و چه آبروها و حیثیت ها را آرزوهای طولانی بر باد می دهد گرچه این مقوله نمی خواستیم وارد شویم، ناخواسته کلام به اینجا کشیده شد بحث اصلی ما این بود که آیا انسان هر چه آرزو کند به آن می رسد؟ اینک می گوییم که آدمی ممکن است به بسیاری از آرزوهای خود برسد هر چند که هر آرزویی دست یافتنی نیست ولی تا جایی که قرآن کریم بیان فرموده و بزرگان دین ما مطرح کرده اند آدمی در سایه سعی و تلاش می تواند به خیلی از آرزوهای مشروعش برسد.
چنانچه در قرآن کریم می خوانیم:«أوَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى‌ *وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَى‌»(نجم/39-40)
نیست برای انسان جز آنچه سعی و تلاش می کند، و نتیجه سعی او نیز به زودی دیده می شود. و در مورد درجات عالم آخرت و رسیدن به مقامات علوی و معنوی می فرماید:«وَ مَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَ سَعَى لَهَا سَعْیَهَا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ کَانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً»(الاسراء/19).
و آن کس که برای رسیدن به (نعمت های) آخرت کار کند و بکوشد و در عین حال مؤمن هم باشد، کوشش اینها مورد سپاس خداوند متعال واقع خواهد شد.
یعنی خدای مهربان پاداش سعی و تلاش آنها را به بهترین وجهی به آنها عطا خواهد فرمود.
نتیجه این چند آیه این است که اگر می خواهیم به موفقیت های دنیوی دست یافته و به کمالات اخروی نایل شویم ناگزیر باید با تکیه به خداوند متعال و ایمان به او آستین همّت خود را بالا کشیده و در میدان عمل به کار و تلاش بپردازیم، که گفته اند:
بی رنج زین تنور به کس نام نمی دهند.

آرزو از نگاه حضرت علی علیه السلام

حال که سخن به اینجا رسیده سزوار است از گفتار گوهربار حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام بیش از این در موضوع فوق استفاده کنیم تا هر کس مطابق لیاقت خود توشه لازم را از این رهنمودهای سازنده دریافت کند آن حضرت می فرماید: مَن جَری فی عِنانِ اَمَلِهِ عَثَرَ بِاجَلِهِ.(2)
هر کس که در پی آرزویش تازد، آرزوش او را از پای درآورد.
در فرمایشات حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آرزوها بر دو قسم تقسیم شده اند بخشی آرزوهای مثبت و سازنده، و بخشی آرزوهای منفی و باطل، و ما سعی می کنیم در این بحث از هر دو بخش نمونه هایی را ذکر کنیم، ابتدا، آرزوهای منفی و باطل را بیان می کنیم.

آرزوهای باطل

ایّها النّاسُ اِنَّ اخوَفُ ما اخافُ عَلَیکُمُ اثنانٍ: اِتّباع الهَوی، وَ طوُلُ الاَمَلِ، فَامّا اِتّباعُ الهَوی فَیَصُدُّ عَن الحَقِّ، و امّا طوُلُ الاَمَلِ فَیُنسی الاخِرهَ.(3)
ای مردم! همانا بر شما از دو چیز می ترسم: هواپرستی، و آرزوهای طولانی امّا پیروی از خواهش نفسانی، انسان را از حق باز می دارد، و آرزوهای طولانی آخرت را از یاد می برد.
چه زیانی از این زیان بالاتر که آدمی مقصود و مقصود خویش را از یاد ببرند و در این دنیای فانی با اسباب بازی های کودکانه اش سرگرم شود و عمرش را برای رسیدن به آرزوهای باطل و چیزهای دست نیافتنی، بباد فنا دهد و احیاناً اگر روزی هم بیدار شود بی موقع بیدار شده و سرمایه عمرش را از کف داده است.
باز در این جا روی سخنم با جوانان عزیز است. جوان عزیز! نصیحت از این نیکوتر نمی شود:
گوشی که از نصیحت پیران نه پند برد
روزی بود که می دهدش، چرخ، مالشی
اگر امروز این گوهرهای گرانبها را که همه اش حکمت و دانش است و از دل پاک امام معصوم علیه السلام سرچشمه گرفته، و از زبان آن حضرت جاری شده، آویزه گوش قرار ندهید. فردا زمانی فرا خواهد رسید که «نه از تاک نشان ماند و نه تاک نشان».
یعنی نه از باغبان خبری خواهد بود و نه از درخت انگور، اثری، واضح تر نه از انسان خبری خواهد بود و نه از آرزوهایش چیزی بر جای خواهد ماند.
ای بنده های خدا به نادانی های خود تکیه نکنید
در یکی از دیگر از خطبه های نهج البلاغه می خوانیم که حضرت علی علیه السلام خطاب به بندگان خدا اینگونه می فرماید:
عِبادَ الله لا تَرکَنُوا اِلی جَهالَتِکُم، وَ لا تَنقادُوا لاَهوائِکُم فَانَّ النّازِلَ بِهذا المَنزِلِ، نازِلُ بِشَفا جُرُفٍ هارٍ، یَنقُلُ الرّدی علی طَهرِثِ مِن موضعِ اِلَی مَوضِعٍ…(4)
ای بندگان خدا به نادانی های خود تکیه نکنید، و تسلیم هواهای نفس خویش نباشید که چنین کسی بر لبه پرتگاه قرار دارد، و بار سنگین هلاکت و فساد را بر دوش می کشد و از جایی به جای دیگر می برد…
و در جای دیگر علت پدید آمدن فتنه ها و فسادها را پیروی از هواهای نفسانی دانسته و می فرماید:اِنَّما بدء وُقُوعِ الفِتَنِ اَهواءُ تُتَّبَعُ…(5)
همانا آغاز پدیدآمدن فتنه ها پیروی از هواهای نفسانی است.
و نیز از آرزوها را نشانه ای عبرت انگیز دانسته و می فرماید: … وَمِن عِبَرِها انَّ المَرءَ یُشرفُ علی اَمَلِهِ فَیَقتَطِعُهُ حُضُورُ اَجَلِهِ فَلا اَمَلٌ یُدرَکُ، وَ لا مُؤمَلٌ یُترَکُ فَسبحان الله! ما اعرَّ سُرورُها و اَظمَاً رِیَّها وَ اضحی فَیئَها لا جاءٍ یُرَدُّ و لا ماضِ یَرتَدُّ.(6)
و از نشانه های عبرت انگیز بودن دنیا آن که آدمی پس از انتظار و تلاش تا می رود به آرزوهایش برسد ناگهان مرگ او، فرا رسیده سبحان الله! شادی دنیا چه فریبنده، و سیراب شدن از آن، چه تشنگی زاست، و سایه آن، چه سوزان است نه زمانِ آمده را می شود رد کرد، و نه گذشته را می توان بازگرداند.

پی نوشت ها :

1. شیخ بهائی رحمة الله علیه.
2. نهج البلاغه، حکمت 19.
3. نهج البلاغه، خطبه 42.
4. نهج البلاغه، خطبه/105.
5. نهج البلاغه، خطبه/50.
6. نهج البلاغه، خطبه/114.

منبع: صدیق عربانی گیلانی، یوسف ، (1390)، تربیت از نگاه امیرالمؤمنین علی علیه السلام، قم، انتشارات جام جوان، دوم.