مقدمه

صر عباسی دوم؛‌ یعنی، از سال 232 ه‍.ق (آغاز خلافت متوکل) تا سال 334 ه‍.ق و استقرار آل بویه در بغداد، کار تألیف و ترجمه رونق بیشتری یافت. از مورخان بزرگ اسلامی این عصر، که در زمینه ی تاریخ عمومی دست به تألیف زد، ابن واضح احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن جعفر بن واضح کاتب اخباری عباسی اصفهانی یعقوبی بود. این مورخ بزرگ، شیعی مذهب بود. وی علاوه بر تاریخ و جغرافیا در علم نجوم نیز تسلط داشت. او همچنین شعر عربی را نیک می سرود و نامش در زمره ی شعرای ایران آمده است. برخی از تألیفات یعقوبی از میان رفته و جز نامی از آنها باقی نمانده است. این مقاله بر آن است که به زندگی نامه، آثار و مذهب یعقوبی و همچنین دیدگاهش نسبت به تشیع بپردازد.

یعقوبی

نام یعقوبی در منابع گوناگون بدین گونه آمده است: «ابن ابی یعقوب»، «ابن واضح»، «ابن واضح یعقوبی»، «احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح الکاتب العباسی»، «احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح الکاتب العباسی»، «ابن واضح الکاتب العباسی»، «احمد بن واضح»، «احمد بن یعقوب»، «احمد کاتب»، «ابن الیعقوبی»و «یعقوبی».
وی اصلاً ایرانی و از مردم اصفهان بود، اما معلوم نیست نیاکان وی چگونه و چه زمانی از اصفهان به عراق عرب رفتند. نیای سوم یعقوبی، واضح، از موالی منصور دوانیقی و صالح بن منصور بود؛ از این رو، خاندان واضح به عباسی شهرت یافتند. واضح در سال 158 ه‍.ق از سوی منصور خلیفه به حکومت ارمنستان منصوب شد و تا پایان خلافت منصور حکومت ارمنستان و آذربایجان را در دست داشت. (1) در 23 جمادی الآخر 162 ه‍.ق؛ یعنی، دوره ی خلافت مهدی عباسی (158-169 ه‍.ق) واضح به حکومت مصر گماشته شد. (2)
واضح، که در خلافت هادی عباسی (169-170 ه‍.ق) مولای صالح بن منصور بود، در سال 169 ه‍.ق به عنوان عامل برید رهسپار مصر شد. وی در راه به ادریس بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب، که از واقعه ی فخ جان سالم به در برده بود، کمک کرد تا به مغرب زمین برود. ادریس در سرزمین طنجه در شهری به نام ولیل ساکن شد و بربریان آنجا دعوت وی را پذیرفتند. هادی عباسی واضح را به جرم حمایت از ادریس بن عبدالله علوی در همان سال گردن زد یا به دار آویخت. بنا به گفته ی دیگر، این کار در زمان خلافت رشید به انجام رسید. (3)
از جد دوم یعقوبی، وهب بن واضح، و جد اول وی، جعفر بن وهب، شرح حالی در دست نیست. پدرش را به اتفاق ابویعقوب اسحاق نوشته اند و ظاهراً به همین مناسبت وی را یعقوبی گفته اند.
از تاریخ و محل تولد یعقوبی اطلاعی در دست نیست. شاید ولادت وی در بغداد بود. زندگانی یعقوبی را در دو قسمت می توان بررسی کرد؛ زمانی که در مشرق زندگی می کرد (حدود سال 260 ه‍.ق) و هنگامی که در مصر و مغرب بود تا پایان عمرش. (حدود پس از سال 292 ه‍.ق)
یعقوبی دوره ی جوانی خود را در ارمنستان و در خدمت طاهریان خراسان (205-259 ه‍.ق) گذرانید. وی فتوحات آنان را در کتابی جداگانه نوشت. (4) ابن فقیه در کتاب مختصر البلدان از او نقل می کند که برای چندین نفر از پادشاهان و عمال آن سرزمین منشی گری کرد. (5)
یعقوبی رحّاله و دوستدار سفر بود و سرزمین اسلامی را از شرق تا غرب سیاحت کرد؛ چنانکه تا سال 259 یا 260 ه‍.ق / 873-874 م در ارمنستان و خراسان بود؛ (6) سپس به هند رفت و پس از آن به مصر و مغرب سفر کرد. او در آنجا نزد طولونیان (23 رمضان 254-292 ه‍.ق) بود و از آن پس با مشرق زمین ارتباطی نداشت؛ از این رو، مسعودی در کتاب مروج الذهب و حاجی خلیفه در کشف الظنون وی را احمد بن یعقوب مصری نامیده اند. (7)
یعقوبی معاصر ابوحنیفه ی دینوری و ابوجعفر احمد بن یحیی بلاذری بغدادی (متوفی سال 279 ه‍.ق) بود. او و دینوری علاوه بر اینکه از مورخان بزرگ اسلامی به شمار می روند، در جغرافیا نیز شایسته اند. آنها هر کدام کتابی به نام البلدان تألیف کردند. بنابه گفته ی برخی یعقوبی را می توان معلم جغرافیای مسلمانان دانست. عده ای از مورخان از جمله ثعالبی (متوفی حدود سال 425 ه‍.ق)، سید محسن عاملی و ابن فقیه هم وی را از جغرافی دانان بزرگ اوایل قرن چهارم هجری معرفی کرده اند.
علاوه بر تاریخ و جغرافیا، یعقوبی در علم نجوم نیز تبحر داشت و به این علم علاقه مند بود. او در بسیاری از موارد مانند ولادت عیسی (ع)، ولادت، بعثت و وفات رسول اکرم (ص) و در آغاز دوره ی خلافت هر یک از خلفا، جز چند مورد، صورت فلکی درست و طالع سال را به دست می دهد و اختلاف منجمان را یادآور می شود.
ثعالبی در کتاب یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر، آنجا که شعرای اصفهان را از کتاب اصفهان ابوعبدالله حمزة بن حسین اصفهانی نقل می کند، احمد بن واضح را در شمار شعرای اصفهان نام می برد.
محل و تاریخ وفات یعقوبی به درستی معلوم نیست. احتمالاً وی در مصر یا مغرب درگذشت و دیگر به مشرق زمین بازنگشت. (8) در مورد تاریخ درگذشت او نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ سال 278 ه‍.ق یا پس از آن، سال 282 ه‍.ق، سال 284 ه‍.ق و پس از سال 292 ه‍.ق مطرح گردیده است. (9) با وجود این، تاریخ پس از سال 292 ه‍.ق درست تر است؛ بدان دلیل که مقریزی از یعقوبی نقل می کند که: «احمد بن یعقوب کاتب گفته است که در شب عید فطر سال 292 ه‍.ق، وضع خوبی را که خاندان ابن طولون در چنین شبی داشتند متذکر شدم و به یاد آن همه اسلحه و رایت ها و پرچم های رنگارنگ و جامه های فاخر و ستوران فراوان و آواز شیپورها و طبل ها افتادم و مرا اندیشه ای فراگرفت و از آن اندیشه عبرت گرفتم و همان شب در همان حال به خواب رفتم و هاتفی را شنیدم که می گفت:

ذهب الملک و التملک و الزّ
ینه ی لما مضی بنوطولون»

مذهب یعقوبی

چنانکه گذشت، واضح، جد یعقوبی، از شیعیان فداکار اهل بیت (ع) بود و جان خود را بر سر این کار نهاد. در شیعه بودن یعقوبی نیز شبهه ای نیست و مواردی از تاریخ و جغرافیای وی بر این مطلب گواه است. او احادیث غدیر خم و ثقلین و تفسیر آن به کتاب خدا و عترت را روایت کرده است. (10) همچنین وی نزول آیه ی 3 از سوره ی مائده «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» را در روز غدیرخم تصریح کرده است. (11)
یعقوبی تعبیر امیرالمؤمنین را تنها در مورد علی بن ابی طالب (ع) به کار برده است که این هم دلیل دیگری بر اثبات تشیع اوست.
به گفته ی هوتسما، وی به طور قطع شیعی مذهب و از پیروان مذهب جعفری یا فرقه ی موسویه بوده است. (12) سارتن، پس از آنکه یعقوبی را به عنوان مورخ و جغرافی دان شیعه معرفی می کند، می گوید: «از لحاظ شیعه بودن وی این کتاب جالب توجه است؛ چه بیطرفانه ی و با علاقه ی خاص نوشته شده.» (13) جرجی زیدان می نویسد: «از مزایای تاریخ وی علاوه بر قدمت آن، این است که مؤلف آن شیعی مذهب است و از عباسیان چیزها می نویسد که دیگران از ذکر آن پرهیز می کنند.» (14)
یعقوبی در جلد دوم کتاب تاریخ خود قسمتی از خطبه ها و رسائل، یا کلمات قصار رسول اکرم (ص) و هر یک از ائمه ی شیعه (ع) را تا امام رضا (ع) ذکر می کند. وی در ذیل حوادث سال 254 ه‍.ق به شهادت امام هادی (ع) می پردازد، اما در ذیل حوادث سال 220 ه‍.ق به شهادت امام جواد (ع) اشاره ای نمی کند؛ فقط در ذیل حوادث سال 204 ه‍.ق و خلافت مأمون به طور مختصر داستان عقد ام الفضل، دختر مأمون، را با امام جواد (ع) ذکر می کند.

تألیفات و آثار یعقوبی

به گفته ی یاقوت در معجم الأدبا، یعقوبی را تصنیفات بسیار بوده است. تألیفات او را در دو بخش می توان بررسی کرد:
الف) آثاری که از میان رفته و جز نامی از آنها در دست نیست:
1. کتابی مستقل در فتوحات و اقدامات طاهر بن الحسین که خود مؤلف به آن تصریح کرده است.
2. جغرافیای امپراتوری بیزانس
3. تاریخ فتوحات افریقا به نام فتوح المغرب که آن را در مغرب نگاشت.
4. کتاب کوچک اخبار الأمم السالفه.
5. کتاب مشاکلة الناس لزمانهم.
6. المسالک و الممالک که گویا غیر از کتاب البلدان وی بوده است.
7. کتاب ملوک الروم که یعقوبی آن را در ارمنستان و پیش از سال 260 ه‍.ق تألیف کرده است.
ب) بخشی که از حوادث یازده قرن گذشته بر کنار مانده و به دست ما رسیده است:
1. البلدان که به همین نام معروف است؛ ولی یاقوت آن را اسماء البلدان نامیده است. با این حال، براساس آنچه خود مؤلف می گوید نام درست آن مختصر اخبار البلدان است. این کتاب به طور کامل به دست ما نرسیده و قسمت مهمی از آن، که مربوط به بصره، عربستان مرکزی، هند، چین، بیزانس، ارمنستان و عواصم است، از میان رفته است. (15)
البلدان سرشار از جزئیات اقتصادی و وضع جغرافیایی است که مؤلف آن را با جهانگردی، تحقیق از سیاحان و استفاده از آثار دیگران جمع آوری کرده است. توجه وی بیشتر به مطالب آماری و وضع جغرافیایی معطوف بوده است. یعقوبی این کتاب را پس از سیاحت ارمنستان، خراسان، هند و مصر در سال های 278-279 ه‍.ق/891-892 م در مصر نگاشته است. (16)
2. تاریخ یعقوبی که در منابع گوناگون به نام های تاریخ ابن واضح، اخبار العباسیه، تاریخ احمد بن ابی یعقوب، تاریخ کبیر و تاریخ عالم از آن یاد شده است. زمان تألیف این کتاب به درستی معلوم نیست؛ اما از آنجا که رویدادها را تا سال 258 ه‍.ق بررسی می کند، برخی معتقدند تألیف آن بر البلدان مقدم است و زمانی که یعقوبی در مشرق بوده، آن را نگاشت. (17)
تاریخ یعقوبی – به تعبیر خود مؤلف – دو کتاب بوده است:
جزء اول این کتاب در تاریخ عمومی پیش از اسلام و دارای شش باب است:

باب اول: تاریخ قدیم

باب دوم: تاریخ اهل هند
باب سوم: تاریخ یونان و روم با ذکر تألیفات مشهوری از جمله کتاب های بقراط، جالینوس، ارسطو، نیقوماخوس و بطلمیوس
باب چهارم: تاریخ ساسانیان از پادشاهان ایران
باب پنجم: تاریخ چینیان، مصریان و قبایل نوبه و بجه
باب ششم: تاریخ پیشینیان عرب، کیش ها و بازی میسر
جزء دوم در تاریخ اسلام است تا خلافت معتمد عباسی (256-279 ه‍.ق)
مآخذ مؤلف در جلد دوم کتاب مشخص است؛ چنانکه خود می نویسد: کسانی که ما مطالب این کتاب را از آنان روایت کرده ایم عبارتند از: اسحاق بن سلیمان بن علی هاشمی (از بزرگان بنی هاشم)، ابوالبختری وهب بن وهب قرشی (از فقهای زمان هارون) از جعفر بن محمد و رجال حدیثش، ابان بن عثمان از جعفر بن محمد، محمد بن عمر واقدی از موسی بن عقبه و رجال حدیثش، عبدالملک بن هشام زیاد بن عبدالله بکائی از محمد بن اسحاق مطلبی، ابوحسان زیادی از ابوالمنذر کلبی و رجال حدیثش، عیسی بن یزید بن دأب، هیثم بن عدی طائی از عبدالله بن عباس همدانی، محمد بن کثیر قرشی از ابوصالح و رجال حدیثش، علی بن محمد بن عبدالله بن ابی سیف مدائنی، ابومعشر مدنی، محمد بن موسی خوارزمی منجم و ماشاالله منجم در طالع سال ها و زمان ها. همچنین او در تاریخ زندگی خلفا و سرگذشت آنان مطالبی از دیگران آورده است.
مقدمه ی تاریخ یعقوبی، که به احتمال زیاد مآخذ مؤلف را در این جلد دربرمی گیرد، به دست ما نرسیده است.

نتیجه

هر چند در مورد تشیع یعقوبی شک و شبهه وجود دارد، با توجه به دلایلی که بدان اشاره شد می توان آن را اثبات کرد. چنانکه پیش از این آمد، وی احادیث غدیر و ثقلین و تفسیر آن به کتاب خدا و عترت را بیان کرده است؛ نزول آیه ی «الیوم اکملتُ لکُم دینکُم» [سوره ی مائده، آیه ی 3] را در روز غدیرخم تصریح کرده و به جز امام علی (ع) هیچ یک از خلفا را با عنوان امیرالمؤمنین یاد نکرده است. او همچنین داستان مبعث، اسلام آوردن علی (ع) به عنوان نخستین مردی که اسلام آورد، غزوه خیبر و شجاعت و دلاوری علی (ع) در آن غزوه، چگونگی وفات فاطمه (س)، داستان سقیفه ی بنی ساعده؛ بیعت با ابوبکر، پرهیز گروهی از مهاجران و انصار از این بیعت و پیوستن آنها به علی بن ابیطالب (ع) را یادآور می شود. در واقع، یعقوبی با بیان این رویدادهای تاریخی بر آن است توجه خواننده را به مظلومیت علی (ع) در جریان خلافت و حقی که نسبت به او ادا نشد جلب کند.

پی نوشت ها :

1. یعقوبی: البلدان، صص 372 و 384.
2. یعقوبی: تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 396.
3. ابن اثیر، ج 5، ص 76.
4. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 1152.
5. ابن فقیه، ص 290.
6. سارتن، ج 1، ص 607.
7. مسعودی، ج 1، ص 16 و حاجی خلیفه، ج 1، 283.
8. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 1153.
9. عاملی، ج 10، ص 330.
10. یعقوبی: تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 508.
11. همان، ص 402.
12. شهرستانی، ص 127.
13. سارتن، ج 1، ص 607.
14. زیدان، ج 2، صص 167-176.
15. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 1152.
16. همان جا.
17. همان جا.

منابع تحقیق :
ابن اثیر، عزالدین: الکامل، ترجمه محمد حسین روحانی، تهران: اساطیر، 1372، ج 5.
ابن فقیه، ابوبکر احمد بن محمد: مختصر کتاب البلدان، بریل، 1302 ه‍.ق.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق: الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران: ابن سینا، 1343.
اصفهانی، ابوالفرج: مقاتل الطالبیین، ترجمه جواد فاضل، تهران: [بی نا]، 1339.
تبریزی، محمد علی: ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکتبه، تهران: [بی نا]، 1332، ج 5.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد: یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر، به تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالفکر، [بی تا].
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله: کشف الظنون، مصر: دارالطباعه، 1274 ه‍.ق، ج 1.
حلبی، علی اصغر: تاریخ تمدن در اسلام، تهران: اساطیر، 1382.
خوانساری اصفهانی، میر سید محمدباقر: روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ترجمه و مقدمه محمد باقر ساعدی خراسانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1360، ج 1.
دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1373، ج 4.
دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر، حاج سید جوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، تهران: بنیاد خیریه و فرهنگی شط، 1369، ج 1.
زیدان، جرجی: تاریخ و آداب اللغة العربیة، مصر: الهلال، 1290 ه‍.ق.
طبری، محمد بن جریر: تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه صادق نشأت، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351.
عاملی، سید محسن: اعیان الشیعه، ترجمه کمال موسوی، تهران: 1345، ج 10.
فقیه ایمانی، مهدی: تاریخ تشیع اصفهان (از دهه ی سوم قرن اول تا پایان قرن دهم)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین: مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی، 1370، ج 1.
موحد ابطحی، میر سید حجة: ریشه ها و جلوه های تشیع و حوزه ی علمیه اصفهان در طول تاریخ، اصفهان: حوزه علمیه، 1418 ه‍.ق، ج 1.
یاقوت حموی: معجم الادباء، گردآورنده احمد شمس الدین، بیروت: [بی نا]، 1411 ه‍.ق، ج 5.
یعقوبی، احمد بن یعقوب: البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347
ـــــ: تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی، 1362، ج 1 و 2.
منبع: اعرابی، مهدی، (1390)، مجموعه مقالات همایش پیشینه تشیع در اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، اول.