عمل صالح رکن سیر و سلوک می باشد. نکته دیگر اینکه عمل انسان می تواند به چهار قسم تقسیم شود.
1.عمل ریایی 2.عمل حسن 3.عمل صالح 4.عمل خالص
برای پی بردن به مفهوم و مرز دقیق عمل صالح لازم بود که به شرح هر یک از آنها بپردازیم.
سخن را از عمل ریائی آغاز و بیان کردیم که آن کاری است که هدف انجام دهنده اش به دست آوردن جاه و مقام و جلب نظر دیگران باشد. چنین علمی، نه تنها انسان را به ثمره ی واقعی نمی رساند، بلکه به تاریکی و پیامدهای آن دچار می کند.
در این شماره نیز برای روشن شدن مفهوم عمل صالح خوب است، نگاهی به مفهوم و تعریف عمل حسن داشته باشیم:
پروردگار جهانیان، انسان را با مجموعه ای از صفت ها و خصلت های ممتاز آفریده است و چه بسیار کارهای او که از همین ویژگی ها و اوصاف خدادادی سرچشمه می گیرد. به عنوان نمونه، خداوند، تمایل به مهرورزی را در نهاد آدمی قرار داده است که کمک به مستمندان و ناتوانان، دلجویی از دلسوختگان، محبت به فرزندان وحتی همسایگان، هم محلی ها، و هم شهری ها، ناراحتی از غم دیگران و … همگی از این فطرت و خصلت سرچشمه می گیرد.
نمونه ی دیگر، خصلت عدالت خواهی است که انسان بر اساس آن از ظلم متنفر است و با ظالم پیکار می کند.
نمونه ی بارز و ممتاز آن، در فداکاری های مادران برای رشد، تربیت و زندگی فرزندانشان و دور کردن خطر از آنها متجلی است.
تمام کارها و فداکاری هایی که به تبع برخورداری از همین انگیزه و خصلت های خدادادی از انسان سر می زند، همگی عمل حسن نامیده می شوند.
از آنچه گفته شد، نتیجه می گیریم که عمل حسن تنها از مؤمنان سر نمی زند و هر یک از اعمال کافران که از ویژگی یاد شده، برخوردار باشد، نیز در زمره ی «عمل حسن» قرار می گیرد؛ زیرا در عمل حسن شرط نشده است که برای رضای خدا انجام گیرد یا انجام دهنده اش مؤمن باشد، همین اندازه که از وجدان آدمی سرچشمه بگیرد، کافی است. بنابراین، در عمل حسن، انسانیت انسان او را به کار وامی دارد. به عنوان نمونه، کار کسی که نابینایی را به خاطر دلسوزی از خیابان عبور می دهد، عمل حسن به شمار می رود و از پاداش و ثواب اخروی برخوردار است، هر چند که شخص کافر باشد یا کارش را برای خدا انجام نداده باشد.
از این تعریف، تفاوت عمل حسن با «عمل ریائی » به خوبی روشن می شود؛ زیرا همچنان که در گذشته گفتیم – عمل ریائی حتماً از نیت غیر خدایی سرچشمه می گیرد و تنها برای جاه و مقام و جلب نظر دیگران انجام می شود، اما عمل حسن از وجدان سرچشمه می گیرد و اگر چه ممکن است برای خدا نباشد، اما برای غیر خدا هم نیست.
برای این که تفاوت عمل حسن با عمل صالح را نیز بشناسیم، خوب است که عمل صالح را تا اندازه ای شرح دهیم و نقاط مبهم آن را روشن کنیم.
در تعریف عمل صالح، چند دیدگاه وجود دارد:
1. برخی معتقدند عمل صالح کاری است که تنها برای رضای خدا صورت می گیرد و انجام دهنده اش هیح گونه نیّت مادی و انتظار پاداش دنیوی از عمل خود ندارد.
2 . دیدگاه دیگری وجو دارد که در شماره ی پیش مطرح کردیم و آن، عمل صالح را عملی می دانست که موجب رشد فکری و تغییر روحی در طرف مقابل شود.
اگر عمل صالح را طبق هر یک از این دو دیدگاه معنا کنیم، دایره اش بسیار محدود می شود و اعمال افراد بسیاری از دایره ی این تعریف خارج می گردند و عنوان عمل صالح را به خود اختصاص نمی دهند.
3. در برابر این دو نظر، دیدگاه دیگری مطرح شده است که شمول آن از آنها بیشتر است و اعمال انسان ها را به دو قسم تقسیم می کند: 1. اعمال لازم 2. اعمال غیر لازم و تفنّنی.
کارهای لازم که در فقه از آنها به «واجبات نظامیه» تعبیر می شود، کارهایی هستند که قوام و دوام اجتماع بسته به انجام آنهاست و چنانچه انجام نگیرند، موجودیت نظام اجتماعی به خطرمی افتد. مانند: نانوایی، پرستاری، پزشکی، مشاغل نظامی و انتظامی و هر شغلی که اگر نباشد، چرخ جامعه از حرکت باز می ماند و برای جلوگیری از این مشکل، حاکم شرع عده ای را ملزم و مجبور به انجام آن می کند.
قسم دوم، یعنی مشاغل تفنّنی و غیر لازم، کارهای هستند که جامعه انتظار انجامشان را ندارد وضرورتی برای انجام آنها احساس نمی شود. بنابراین، چنانچه تعطیل یا برای مدت طولانی متوقف شوند. ضرری متوجه جامعه و موجودیت آن نمی شود.
در این تقسیم بندی، نوع اوّل، عمل صالح به شمار می رود. به عبارت دیگر، طرفداران دیدگاه اخیر معتقدند که عمل صالح، عملی است که انجام آن برای جامعه لازم باشد. فرقی هم نمی کند که انجام دهنده اش برای خدا کار کند یا برای نیات مادی و دنیوی. مثلاً اگر یک فرد نظامی کارش را به خوبی انجام دهد، هر چند که هدفش تنها به دست آوردن پول باشد، عمل او، عمل صالح به شمار می رود، طبق این نظر مشاغلی از قبیل: پرستاری، پزشکی ، و سایر شغل های مورد نیاز جامعه عمل صالح به شمار می روند و عاملان آنها از پاداش و ثواب اخروی برخوردار خواهند شد.
از مجموع آنچه گفته شد، می توان نتیجه گرفت، هر عملی که از وجدان آدمی سرچمشه بگیرد، مثل رسیدگی مادر به فرزندش یا کمک به هم نوع، عمل حسن نامیده می شود و هر شغلی هم که برای حفظ نظام اجتماع و بقای آن لازم باشد، اگر چه با نیت مادی انجام شود، عمل صالح به شمار می رود.
خوب است برای روشن شدن معنا و مفهوم عمل صالح بر طبق دیدگاه اخیر به چند نکته توجه کنیم:

1. حقیقت عمل صالح:

مشاغل لازم با هر نیتی انجام بگیرند، مشروط بر اینکه ریائی و برای جلب نظر و تمجید اطرافیان یا به دست آوردن جاه و مقام نباشند، عمل صالح به شمار می روند و از ثواب اخروی برخودار خواهند بود.

2. تفاوت دیدگاه ها:

دیدگاهی در زمینه ی عملی صالح وجود داشت که تنها به انگیزه توجه می کرد و معتقد بود که باید کار، تنها برای خدا انجام شود. دیدگاه دیگر، عمل صالح را با توجه به نتیجه اش تعریف می کرد و عقیده داشت که باید موجب رشد فکری و تغییر روحی اطرافیان شود. اما دیدگاه اخیر، تنها به خود عمل توجه می کند و این که چه گونه کاری است، آیا لازم است یا تفننی؟
این دیدگاه هر عمل لازم برای قوام و دوام جامعه را، چه در خدمت روح و چه در خدمت جسم و جهات مادی انسان، عمل صالح می داند وهیچ تفاوتی میان نتایج عمل و این که خدماتش روحی است یا جسمانی و مادی نمی گذارد. از این نظر، عمل معلمی که به دانش آموزان روستا علم می آموزد با کسی که به آبادی و رفاه مادی روستا خدمت می کند، تفاوتی ندارد و هر دو عمل صالح به شمارمی روند.

3. تفاوت عمل صالح و حسن:

عمل حسن تنها از صفات وجدانی انسان سرچشمه می گیرد و لازم نیست عامل آن، مؤمن باشد، اما در عمل صالح باید عامل مؤمن باشد هر چند که لازم نیست ایمان انگیزه عمل باشد بلکه می تواند تنها زمینه ساز آن باشد. به این معنی که شخص مؤمن می تواند کاری را که برای جامعه لازم است با انگیزه مادی انجام دهد و عملش صالح نامیده شود.

4. قلمرو عمل صالح:

در دیدگاه های مطرح شده در گذشته که یکی عمل صالح را خدمت رسانی به روح می دانست و دیگری عمل صالح را کاری می دانست که تنها برای خدا انجام می گیرد، دایره عمل بسیار تنگ بود و کارهای کمتری یافت می شد که عمل صالح به شمار روند. اما در این دیدگاه، محدوده ی عمل بسیار وسعت می یابد و اعمال همه ی انسان های مؤمن به شرط لازم بودن در قلمرو عمل صالح جای می گیرند.

5. معنای عمل صالح:

با آنچه در بیان عمل صالح گفتیم، معنا و مفهوم عمل خالص نیز روشن می شود. عمل خالص بالاترین مرتبه ی اعمال انسان و کاری است که تنها برای خشنودی پروردگار و امتثال فرمان او انجام شود و برای انجام آن هیچ گونه ریا و پاداش دنیوی در نظر نباشد.

6. رکنیّت عمل صالح:

بسیاری چنین می پندارند که اگر کسی بخواهد سیر و سلوک کند، می بایست(عمل خالص) انجام دهد. باید گفت اگر چه عمل خالص، بالاترین مرتبه ی کار انسان است، ولی در حرکت کردن به سوی قرب خداوند، حداقل کاری که لازم می باشد، آن است که اعمال انسان از عنوان عمل صالح (رکن سیر و سلوک) برخوردار گردد، به این معنا که انسان ریا را از خود دور و اعمالش را بر طبق وظیفه ی الهی تنظیم کند و به انجام رساند.
منبع: نشریه بشارت، شماره ی 70